اخیرا پس از موافقت با عضویت جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای بار دیگر بحث پیوستن به مجامع بین‌المللی در محافل آکادمیک و بین فعالان اقتصادی داغ شده است. بسیاری از اساتید دانشگاه در رشته‌های مختلف اعم از اقتصاد تا روابط بین‌الملل بر لزوم پیوستن ایران به پیمان‌ها و نهادهای بین‌المللی و منطقه‌ای تاکید کرده و این مسئله را شرطی برای گام برداشتن به‌سوی توسعه می‌دانند، اما در مقابل عده دیگری از کارشناسان و فعالان اقتصادی معتقدند تکیه بر توان داخل برای پیشبرد مقاصد اقتصادی ایران باتوجه به ظرفیت‌های موجود در کشور کافی است و نیازی به همکاری با کشورهای دیگر (به‌ویژه غربی‌ها و متحدان‌شان) وجود ندارد.

همان‌طور که گفته شد دوگانگی در بین کارشناسان و طبقه الیت حوزه اقتصاد ریشه در تاریخ ایران مدرن داشته و نمی‌توان آن را محدود به این دولت یا سال‌های اخیر دانست اما نکته قابل‌توجه این است که دولت در حال ‌حاضر بر سر دوراهی تعامل یا قطع همکاری‌های اقتصادی و تجاری با دنیا قرار گرفته و یکی از مصادیق آن پیوستن یا نپیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی (WTO) است، در حالی که این اتفاق از دید بسیاری از فعالان اقتصادی می‌تواند گره‌گشای بسیاری از مشکلات ایران در زمینه تجارت بین‌الملل باشد اما از طرفی عده دیگری اعتقاد دارند پیوستن کشور به این سازمان‌ها که عمدتا توسط غربی‌ها اداره می‌شوند، اقتصاد کشور را با تهدیدات گسترده‌ای مواجه می‌کند و خودکفایی و تکیه به توان و ظرفیت داخلی را تبدیل به رویایی دست‌نیافتنی خواهد کرد.

تقویت توان داخل، پیش‌شرط تجارت آزاد با جهان

ساسان شاه‌ویسی، کارشناس اقتصاد بین‌الملل با اشاره به روند مناسبات تجاری در جهان به گفت: تجارت آزاد به‌شکل عمومی در شرایط این جهانی به هم پیوستگی بسیار گسترده‌ای دارد که باعث شده افزایش و کاهش ترازها شدیدا به یکدیگر وابسته باشد و نتوان از قوانین تجارت آزاد در عرصه مناسبات اقتصاد بین‌الملل چشم‌پوشی کرد. وی در ادامه افزود: اینکه کشوری با چه اهدافی وارد این چرخه شود، متضمن سیاست‌گذاری‌های کلان همان کشور است و باید باتوجه به شرایطی که دارد اقدام به تعامل و همکاری در قالب همان قوانین تجارت کند.

آماده پیوستن به تجارت بین‌الملل هستیم؟

شاه‌ویسی عنوان کرد: باتوجه به مختصات اقتصادی و سیاسی که ایران دارد، باید کمی محتاط‌تر نسبت به این موضوع ابرازنظر کرد. از طرفی هم با بررسی فاکتورهای توسعه می‌توان دریافت که برای ایران اندکی زود است که بخواهد به ناگاه اقدام به عضویت در سازمان‌هایی مانند سازمان تجارت جهانی (WTO) کند. این استاد اقتصاد بین‌الملل در ادامه یادآور شد: اینکه ما باید زیرساخت‌های کشور را تقویت و بعدا برای پیوستن به این سازمان‌ها اقدام کنیم، اجتناب‌ناپذیر است. از طرفی هم ما به سهمی که از تجارت بین‌الملل داریم، نه قائل هستیم و نه قانع. بدون شک باید از همه ظرفیت‌هایی که وجود دارد در جهت تقویت اقتصاد کشور استفاده کنیم، اما در اینکه با در نظر گرفتن شرایط کنونی اقتصاد می‌توان به‌شکلی موثر و مفید وارد چنین ساختارهایی شد و از آنها در راستای تقویت تجارت خارجی بهره برد؟ جای تردید دارد. این کارشناس اقتصاد ادامه داد: اتفاقا در بیانیه گام دوم انقلاب نیز رهبر معظم انقلاب اشاره کردند که ما باید از طریق تقویت زیرساخت‌ها سهم بیشتری از تجارت بین‌الملل را عاید کشور کنیم، این در حالی است که ما نخستین کشور در بهره‌برداری نکردن از ظرفیت‌های داخلی خودمان هستیم و باید در این زمینه رویکردی جدید و جدی را در دستور کار قرار داد.

یک ابزار ضروری

شاه‌ویسی در پایان با تاکید بر لزوم تقویت توان داخل برای آمادگی استفاده از مواهب تجارت جهانی به گفت: اگر توان داخل را تقویت کنیم قطعا می‌توانیم در مسیر پیوستن به چارچوب تجارت بین‌الملل و رقابت اقتصادی و تجاری با سایر کشورهای منطقه و جهان اقدام کنیم. در واقع باید این موضوع را درک کرد که بهره‌برداری از قوانین تجارت آزاد در جهان منوط به داشتن ابزارهای لازم است، وگرنه ممکن است پیوستن به این چرخه خلاف تصورها کشور را متحمل ضررهای سنگین کند. بنا بر آنچه گفته شد باید در گام نخست سیاست‌های تقویت بنیان‌های اقتصاد در کشور را به اجرا در آوریم تا امکان بهره‌گیری از ظرفیت‌های پرشمار داخلی را داشته باشیم و متعاقب آن بتوانیم برای رقابت آزاد با سایر کشورهای جهان در قالب ساختار تجارت بین‌الملل گام برداریم.

تغییر رویکرد ضروری است

علی بیگدلی، استاد روابط بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به وجود مشکلاتی بر سر راه پیوستن ایران به نهادهای بین‌المللی به گفت: اینکه ما بتوانیم به سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی در زمینه اقتصادی و تجاری بپیوندیم مشکلاتی داریم که یکی از آنها مسئله نپذیرفتن لوایح FATF است. اگر اراده‌ای برای عضویت ایران در این مجامع بین‌المللی وجود داشته باشد، پیش از هر کاری باید در زمینه پذیرش این لوایح اقدام کنیم. وی در ادامه افزود: برای عضویت در سازمان تجارت جهانی (WTO) باید نظام بانکی ما با بانک‌های خارجی در ارتباط موثر و مستمر باشد، این در حالی که وقتی نام ایران در لیست سیاه FATF قرار دارد امکان برقراری چنین ارتباطی عملا وجود ندارد و نمی‌توان برای عضویت در سازمان تجارت جهانی هم اقدامی به عمل آورد. از طرفی هم این سازمان به‌شدت تحت تاثیر سیاست‌های امریکا قرار دارد و به این سادگی ما را به عضویت نخواهد پذیرفت، اما درباره برخی دیگر از سازمان‌ها ممکن است حساسیت‌ها به اندازه سازمان تجارت جهانی نباشد، چراکه هژمونی امریکا در این دست سازمان‌ها به‌روشنی بر سایر جریان‌ها غلبه دارد.

تفاوت با سازمان همکاری شانگهای

بیگدلی عنوان کرد: مسئله عضویت ایران در شانگهای متفاوت با موضوع پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی است. سازمان همکاری شانگهای که از ابتدا با اهداف سیاسی و امنیتی پایه‌گذاری شده بود، عملا برای تقابل با ناتو طراحی شده اما در ادامه به‌دلایل مختلف تغییر رویکرد داد و مناسبات اقتصادی هم در آن تعریف شد و امروز شاهد پررنگ شدن مسائل اقتصادی در این سازمان هستیم. وی در ادامه یادآور شد: در حال ‌حاضر نیز پذیرش عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای اتفاق مثبت و فرخنده‌ای است، چراکه ما هر قدر بتوانیم روابط خود را سایر کشورها تقویت کنیم، دست‌مان برای نیل به اهداف توسعه‌محور کشور بازتر خواهد بود. او افزود: ما می‌توانیم با گسترش رابطه با کشورهایی مانند چین و روسیه در راستای تحکیم روابط تجاری در منطقه گام‌های مهمی برداریم اما نباید فراموش کرد که این سازمان نمی‌تواند نقش تاثیرگذاری در روند دور زدن تحریم‌ها داشته باشد. این استاد روابط بین‌الملل تاکید کرد: کشورهایی مانند تاجیکستان که در این سازمان عضو هستند، نمی‌توانند کمک چندانی برای دور زدن تحریم به ایران انجام دهند. حتی اگر این اراده را هم داشته باشند بعید است که کاری از دست‌شان بربیاید؛ کما اینکه باتوجه به مواضع سیاسی فی‌مابین به‌نظر نمی‌رسد اراده‌ای هم در این راستا داشته باشند.

موانع بانکی پابرجاست

استاد روابط بین‌الملل دانشگاه شهید بهشتی با تاکید بر لزوم رفع موانع به گفت: حتی در ارتباط با سازمان همکاری شانگهای باید توجه داشت که برای بهره‌برداری از مواهب عضویت در این نهاد باید امکان برقراری روابط بانکی میان ایران با بانک‌های جهانی فراهم شود. در حال ‌حاضر شنیده می‌شود برخی مدعی‌اند که ما با عضویت در این پیمان می‌توانیم مشکلاتی که ناشی از قرار گرفتن نام ایران در لیست سیاه FATF است را حل کنیم، در حالی که چنین ادعایی اصلا صحیح نیست.

هیچ یک از کشورهای عضو این سازمان حاضر به متحمل شدن ریسک سنگین وضع تحریم‌های احتمالی امریکا در قبال همکاری‌های بانکی با ایران نیستند. وی ادامه داد: مورد یادشده را بارها تجربه کرده‌ایم. چینی‌ها نیز که قدرتمندترین عضو این سازمان هستند همواره بر لزوم پذیرش لوایح گروه اقدام مالی ازسوی ایران تاکید داشته و مراودات گسترده اقتصادی را منوط به این موضوع کرده‌اند. بیگدلی در پایان خاطرنشان کرد: به‌طور کلی فرقی بین سازمان تجارت جهانی و سازمان همکاری شانگهای وجود ندارد. همه پیمان‌ها و نهادهای اقتصادی که در جهان وجود دارند، فارغ از اینکه چه سمت و سوی سیاسی دارند نیازمند برقراری روابط مستحکم و تحکیم دیپلماسی ازسوی کشورها هستند؛ در غیر این صورت حتی امکان عضویت هم برای کشور وجود نخواهد داشت. در مواردی هم که ما به عضویت این دست سازمان‌ها پذیرفته می‌شویم، شاهد بلااثر بودن آن در عرصه اقتصادی هستیم، زیرا نمی‌توان یکسری اصول و قواعد کلی و همه‌گیر را که مربوط به تجارت بین‌الملل است نادیده گرفت و انتظار داشت سایر کشورها که می‌خواهند در چارچوب همان قواعد و منافع ملی خود اقدام کنند نیز با ما مناسبات اقتصادی تنگاتنگی داشته باشند.

سخن پایانی...

مدافعان پیوستن ایران به پیمان‌نامه‌های بین‌المللی و عضویت کشور در سازمان‌های جهانی در حوزه اقتصاد بر لزوم رعایت پیش‌شرط‌هایی از سوی ایران تاکید کرده و آن را الزامی در جهت توسعه تجارت با جهان می‌دانند. برای مثال برخی از کارشناسان معتقدند پذیرش ایران در سازمان همکاری شانگهای می‌تواند در دور زدن تحریم‌ها و استفاده از مواهب شبکه بانکی بین‌المللی و نقل‌وانتقالات پولی کمک‌کننده باشد اما در مقابل طیف گسترده‌ای از اقتصاددانان این نظر را مردود دانسته و پیمان شانگهای را اتفاقی مثبت اما بی‌ارتباط به مقوله دور زدن تحریم‌ها تلقی می‌کنند. به باور این دسته از صاحب‌نظران حاکمیت در ایران اگر اراده‌ای برای تعامل با جهان دارد، باید پیش از هر اقدامی مواردی مانند لوایح FATF را که بر پولشویی و تحرکات مخرب در اقتصاد نظارت دارد، پذیرفته و نام کشور را از لیست سیاه گروه اقدام مالی خارج کند، زیرا در صورت قطع ارتباط بانک‌های ایرانی با شبکه بانکی جهان عملا عضویت در سازمان‌ها و پیمان‌نامه‌های اقتصادی در مقیاس بین‌المللی کارساز نخواهد بود. البته رفع تحریم‌های بانکی نیز یکی دیگر از موضوعات مورد تاکید اساتید مدافع تعامل با جهان بوده و آن را پیش‌شرطی برای گفتمان‌سازی ایران در زمینه بسط و گسترش تجارت بین‌الملل می‌دانند.