عضویت به‌تنهایی کافی نیست
براساس آمارهای موجود، تجارت خارجی در ۶ماه ۱۴۰۱، ۶۸ میلیون و۱۰۳هزار تن به ارزش ۵۰میلیارد و۲۸۲ میلیون دلار بوده که ۷۶درصد وزن و ۴۸.۲درصد ارزش کل تجارت خارجی به صادرات و ۲۴درصد وزن و ۵۱.۸درصد از ارزش کل تجارت خارجی به واردات کالایی کشور اختصاص داشته است.
با عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای که ۱۳ تیر امسال رخ داد، اهداف و وعده‌های بسیاری در زمینه توسعه روابط تجاری ایران با اعضای سازمان همکاری شانگهای بیان شد و حال با گذشت بیش از ۴ ماه از این عضویت آمار تجارت ۶ ماهه ایران با اعضا منتشر شد. براساس این آمار در نیمه نخست ۱۴۰۲ نزدیک ۳۷ میلیون تن کالا به ارزش ۲۱.۷ میلیارد دلار بین ایران و اعضای سازمان همکاری‌های شانگهای تبادل شد. همچنین براساس آمار گمرک تجارت خارجی کشور در نیمه نخست سال ۱۴۰۲ با ۴.۸۴ درصد رشد نسبت به مدت مشابه سال گذشته به حدود ۵۴.۶ میلیارد دلار رسیده است. آمارهای فعلی این پرسش را در ذهن ایجاد می‌کند که عضویت در سازمان همکاری‌های شانگهای چه مقدار در این معاملات تاثیرگذار بوده است؟
مقصد نخست صادرات ایران به اعضای شانگهای
چندی پیش روح‌اله لطیفی، سخنگوی کمیسیون توسعه تجارت خانه صمت، درباره میزان صادرات غیرنفتی کشورمان به کشورهای عضو شانگهای گفت: در ۶ ماه نخست امسال، ۳۶ میلیون و ۹۸۲ هزار و ۶۹۲ تن کالا به ارزش ۲۱ میلیارد و ۷۳۶ میلیون و ۸۳۴ هزار و ۱۰۶ دلار بین ایران و ۱۱ کشور عضو سازمان همکاری‌های شانگهای مبادله شد.
وی افزود: از این میزان ۳۱ میلیون و ۴۳۶ هزار و ۶۹۳ تن کالای غیرنفتی به ارزش ۱۰ میلیارد و ۵۸۳ میلیون و ۷۵۲ هزار و ۷۶۱ دلار، سهم صادرات کشورمان به اعضای شانگهای و 5 میلیون و ۵۴۵ هزار و ۹۹۹ تن کالا به ارزش ۱۱ میلیارد و ۱۵۳ میلیون و ۸۱ هزار ۳۴۵ دلار، سهم واردات کشورمان بوده است. چین با خرید ۲۱.۶ میلیون تن کالا به ارزش ۶.۹ میلیارد دلار و رشد ۴۵ درصدی در وزن و کاهش ۱۳ درصدی در ارزش، هند با ۳.۸ میلیون تن کالا به ارزش ۱.۱ میلیارد دلار و رشد ۶۸ درصدی در وزن و ۱۵ درصدی در ارزش، پاکستان با ۲ میلیون تن کالا به ارزش ۹۳۹.۳ میلیون دلار و رشد ۵۱ درصدی در وزن و ۶۵ درصدی در ارزش، افغانستان با حدود ۲ میلیون تن کالا به ارزش ۸۱۵.۸ و رشد ۲۱درصدی در وزن و یک درصدی در ارزش و روسیه با ۱.۱ میلیون تن کالا به ارزش ۴۴۰.۴ میلیون دلار و رشد ۶۹ درصدی در وزن و ۲۸ درصدی در ارزش، 5 مقصد اول صادرات ایران به اعضای سازمان همکاری‌های شانگهای بودند.
وی افزود: ازبکستان با خرید ۱۶۰ میلیون دلار، تاجیکستان با ۱۱۶.۶ میلیون دلار، قزاقستان با ۸۶.۴ میلیون دلار، قرقیزستان با ۲۹.۴ میلیون دلار، بلاروس با ۸.۶ میلیون دلار و مغولستان با ۲۸۶ هزار دلار، به‌ترتیب در رتبه‌های بعدی مقاصد صادراتی ایران در بین اعضای سازمان همکاری‌های شانگهای در نیمه نخست امسال قرار دارند.
لطیفی درباره میزان واردات از اعضای شانگهای، توضیح داد: چین با فروش ۲.۶ میلیون تن کالا به ارزش ۸.۸ میلیارد دلار و رشد ۳۶ درصدی در وزن و ۲۵ درصدی در ارزش، هند با ۷۷۵ هزار تن کالا به ارزش ۹۸۷ میلیون دلار و کاهش ۱۷ درصدی در وزن و ۳۱ درصدی در ارزش، روسیه با ۱.۸ میلیون تن کالا به ارزش ۹۲۵ میلیون دلار و رشد ۲۴ درصدی در وزن و ۶ درصدی در ارزش، پاکستان با ۲۳۹ هزار تن به ارزش ۲۹۳.۶ میلیون دلار و کاهش ۴۹ درصدی در وزن و ۴۴ درصدی در ارزش و ازبکستان با ۳۱.۵ هزار تن کالا به ارزش ۴۲.۴ میلیون دلار و رشد ۷۲ درصدی در وزن و ۹ درصدی در ارزش، 5 کشور نخست عضو سازمان همکاری‌های شانگهای در فروش کالا به ایران در نیمه نخست ۱۴۰۲ بودند.
وی افزود: قزاقستان با فروش ۴۰ میلیون دلار، بلاروس با ۳۶.۵ میلیون دلار، تاجیکستان با ۳۲ میلیون دلار، افغانستان با ۱۱.۳ میلیون دلار، قرقیزستان با ۳.۷ میلیون دلار و مغولستان با ۲.۵ میلیون دلار، در رتبه‌های بعدی فروش کالا به ایران در بین اعضای این سازمان در نیمه نخست امسال بودند.
موارد فوق در حالی بیان می‌شود که به‌عقیده کارشناسان عضویت ایران در سازمان همکاری‌های شانگهای به حضور کشور یک چارچوب نهادی رسمی می‌بخشد و موجب رسمی‌سازی حضور ایران در منطقه می‌شود. باتوجه به کارکرد سازمان شانگهای که هم اقتصادی و هم مبارزه با تروریسم و امنیتی است، این عضویت می‌تواند به حضور ایران در ساختارهای اقتصادی، سیاسی و امنیتی ایران در منطقه رسمیت ببخشد.لازم به ذکر است که سازمان همکاری‌های شانگهای، سازمانی اوراسیایی میان‌دولتی است که برای همکاری‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و سیاسی تشکیل شده است. این سازمان در سال ۱۹۹۶ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ امریکا و ناتو در منطقه، پایه‌گذاری شد. ایران بیش از ۲ دهه بود که تمایل به عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای داشت، اما اعضای این سازمان تحت‌تاثیر تحریم‌های اقتصادی، موافق عضویت کامل کشور ما در این نهاد نبودند و در نهایت در ۱۳ تیر سال جاری پس از چندین سال، عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در سازمان همکاری شانگهای در نشست مجازی سران این سازمان به ریاست هند رسما اعلام شد.
بهبودی در تجارت حاصل نشد
رضا توفیقی، کارشناس حوزه تجارت درباره تاثیر عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای بر آمار تجارت در گفت‌وگو با صمت گفت: این‌گونه نیست که صرف عضویت در شانگهای از نظر اقتصادی و تجاری برای ایران منفعت داشته باشد، بلکه سند پروتکلی که در موافقتنامه شانگهای در بخش اقتصادی و تجاری امضا شده، نشانگر تاثیر شانگهای بر توسعه اقتصاد ایران است. در نتیجه مفهومی چون شانگهای و سایر عضویت‌ها به توسعه تجارت و اقتصاد ایران کمک نخواهد کرد. در کل تاکنون عضویت ایران در بریکس و شانگهای هیچ تاثیری در بهبود وضعیت تجاری و اقتصادی نداشته است.
وی با اشاره به نبود هیچ‌گونه اسنادی از توافق کشورهای عضو در سازمان همکاری شانگهای بیان کرد: متاسفانه با جست‌وجوی بسیار هم هیچ متنی از سند اقتصادی در پیمان شانگهای پیدا نمی‌کنید. در واقع سندی که براساس آن کشورهای عضو شانگهای برای یکدیگر امتیازاتی را در جهت توسعه روابط اقتصادی و تجاری قائل شوند، دیده نمی‌شود. در نتیجه نمی‌دانیم در توافق شانگهای کشورهای عضو چه امتیازاتی را در حوزه اقتصاد و تجارت برای یکدیگر قائل می‌شوند تا موجب تسهیل تجارت شود.
بهبود در راه است؟
این کارشناس حوزه تجارت ضمن تاکید بر اینکه با عضویت صرف در این گروه‌ها اتفاقات خاصی در تجارت و اقتصاد رخ نمی‌دهد، افزود: در واقع عضویت به‌تنهایی منجر به بهبود وضعیت تجاری و اقتصادی نخواهد شد و مرتبط کردن بهبود وضعیت تجاری به عضویت در شانگهای در آینده نیز کار علمی نیست.
کسب نتیجه مطلوب با برنامه‌ریزی
مسعود دانشمند، کارشناس حوزه تجارت درباره تاثیر عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای بر آمار تجارت به صمت گفت: ظرفیت صادرات کشور در سال حدود ۵۰ تا ۵۴ میلیارد دلار است و سال گذشته با سهم ۵۳ دلاری صادرات در تجارت به بالاترین میزان صادرات از سال ۹۳ تاکنون رسیدیم. در نتیجه رقم ۱۰ میلیارد دلاری صادرات کشورمان به اعضای شانگهای که حدود ۴۰ درصد می‌شود، رقم قابل‌توجهی است، چراکه ممکن است این رقم تا پایان سال ۲ برابر شود. البته این آمار تفاوت چندانی با سال گذشته ندارد و نمی‌توان گفت عضویت در این گروه برای ما تاثیرات مثبتی بسیاری داشته است.
وی ضمن تاکید بر اینکه تنها عضویت در سازمان همکاری شانگهای و سایر گروه‌ها کافی نیست، افزود: عضویت در سازمان همکاری شانگهای بی‌شک می‌تواند فرصت تجاری خوبی را برای ایران فراهم کند، اما عضویت در یک گروه به‌تنهایی کافی نیست و حتی در مواقعی هزینه‌هایی نیز دارد. یک نتیجه مطلوب با برنامه‌ریزی و زیرساخت‌های مناسب به‌دست می‌آید و برای توسعه صادرات هم باید بستر لازم فراهم باشد. در واقع از تولید تا بازاریابی در بازارهای جهانی مواردی است که در این مسیر بسیار اهمیت دارد.
این کارشناس تجارت در ادامه افزود: کشور ما باید به سمت نظام بانکی جهانی برود و این امر زمانی ممکن می‌شود که عضویت ما در FATF پذیرفته شود. بی‌شک در وضعیت فعلی، عضویت در گروه‌های مختلف مانند شانگهای یا بریکس نیز تاثیرگذار نخواهد بود. در واقع زمانی که اجازه مبادلات در بازار جهانی از ایران گرفته می‌شود، واسطه‌ها برای خرید و فروش کالا و محصولات موردنیازشان از بازار جهانی افزایش می‌یابند که همین موضوع باعث ایجاد فساد و تورم در اقتصاد کشور شده است. وقتی به نظام بانکی جهانی متصل نیستیم و نمی‌توانیم اعتبار اسنادی صادراتی بگیریم، بخش زیادی از صادرات ما به‌صورت امانی انجام می‌شود.
تولید را دست‌کم نگیرید
دانشمند با اشاره به نقش مهم تولید در افزایش صادرات بیان کرد: یکی از گام‌های اصلی در توسعه صادرات، افزایش تولید باکیفیت و صادرات‌محور است. صادرات بدون توجه به تولید یا به‌عبارت دقیق‌تر بدون خلق ارزش افزوده بیشتر یعنی خام‌فروشی و فروش منابع نسل‌های آینده به‌بهای ناچیز در بازارهای جهانی. این نوع صادرات گرچه منافع کوتاه‌مدتی را نصیب کشور می‌کند، اما در بلندمدت به زیان کشور تمام خواهد شد. باید دقت داشت افزایش صادرات کشور، در گرو افزایش تولید، آن هم تولید باکیفیت است که بدون همکاری دولت و بخش خصوصی این مهم اتفاق نخواهد افتاد و این همکاری باید واقعی و هم‌افزا باشد.
صادرات، مهم‌ترین شاخص اقتصاد
این کارشناس تجارت با انتقاد از اتکا به صادرات نفتی اظهار کرد: متاسفانه ما یک اقتصاد نفتی داریم و همه نیازهای اقتصادی برپایه نفت تامین می‌شود. در واقع با پول نفت زندگی می‌کنیم و خیلی به خودمان برای صادرات غیرنفتی زحمت نمی‌دهیم؛ این در حالی است که مهم‌ترین شاخص اقتصاد، صادرات است، زیرا به کمک آن می‌توان حاصل کار و تولید را به فروش رساند و درآمد آن را در کشور خرج کرد. با این حال عمده درآمد صادراتی ایران نفتی، یعنی برپایه پتروشیمی، میعانات گازی و قیر نفتی است؛ در نتیجه صادرات غیرنفتی همچنان نیازمند توجه است. در صورتی که نفت را کنار بگذاریم و ناچار به چرخاندن چرخ اقتصاد با صادرات باشیم، به صادرات اهمیت می‌دهیم و برای آن تلاش‌های بسیاری خواهیم کرد.
سخن پایانی
بررسی آمارهای تجاری 6 ماه نخست 1401 و 1402 و عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای نشان می‌دهد این عضویت تاثیر چندانی در روند تجاری کشور نداشته است. البته نباید فراموش کرد که باتوجه به عضویت ایران در اوایل تابستان 1402 هنوز برای قضاوت کمی زود است. در مجموع عضویت در سازمان همکاری شانگهای زمانی اثربخش خواهد بود که زیرساخت‌های لازم وجود داشته باشد و تولید نیز اصل اول در رقابت بازارهای جهانی که کیفیت مطلوب و قیمت مناسب است را رعایت کند.
