رویایی به قدمت یک عمر
در قرن حاضر باتوجه به موفقیت در اقدامات بهداشتی‌ـ درمانی و تغییر الگوی بیماری‌ها، جمعیت سالمندان دنیا به‌ویژه درکشورهای رو به توسعه از قبیل ایران، بیشترین نرخ رشد را داشته است، بنابراین حفظ و ارتقای سلامت و کیفیت زندگی سالمندان به‌عنوان یک گروه جمعیتی آسیب‌پذیر بیش ازگذشته موردتوجه قرار می‌گیرد.
به‌طورکلی بیشتر شدن جمعیت نتیجه توسعه است، اما اگر در برابر این نتیجه مثبت، آمادگی مواجهه وجود نداشته باشد، با عوارض و پیامدهایی منفی روبه‌رو خواهیم شد. به‌دلیل نبود مطالعات جامع در کشور لازم است تا می‌توانیم در راستای ارتقای بهبود محیط برای سالمندان با طراحی مسکنی پایدار قدم برداریم؛ بنابراین ساخت مسکن مناسب برای این قشر به‌عنوان مقوله‌ای مطرح می‌شود که در صورت برنامه‌ریزی و استفاده درست از آن، می‌توان یک جامعه برتر و زندگی مطلوب‌تری را به‌وجودآورد.
به‌دلیل بی‌توجهی به نگرش و رویکردی نوین به سالمندی و مسکن سالمندی، ضرورت دارد تا با طراحی مناسب خانه برای این افراد و در نظر گرفتن احکام، اصول و استانداردهای مشخص، خانه‌هایی را که سالمندان در آن زندگی می‌کنند، از روزمرگی شدید که از نوعی بی‌تفاوتی نسبت به محیط زندگی و فضاهای پیرامون ناشی می‌شود، خارج کنند. اهمیت و ضرورت مسکن درخور و شایسته برای سالمندان در ایران به‌صورت یک استاندارد ملی مورد بحث قرار نگرفته و به‌صورت عملی مطرح نشده است.
اهمیت رفاه مسکنی برای سالمندان
در کشور ایران که در حال رشد شتابزده جمعیت است، موضوع سالمندان و ارتقای سلامت آنها اهمیت قابل‌توجهی دارد. در این رابطه، تمامی موضوعات موثر از جمله مسکن و انواع محل اقامت آنها شایسته بررسی است. برنامه‌رفاهی مسکن مانند مسکن ارزان‌نرخ و مناسب، امکانات و خدمات اجتماعی حمایتی برای جامعه بسیار مهم است. در کشور ما مسکن و خدمات برای سالمندان ضعیف طراحی شده و ضعف خدمات پشتیبانی برای فعالیت و استقلال افراد سالخورده مشکل‌ساز شده است. سیاست‌های رفاه مسکن برای سالمندان و بازنشستگان از اهمیت زیادی برخوردار است تا زندگی مستقلی را در خانه‌های خود داشته باشند. به‌ویژه، اگر افراد سالخورده تمایل به زندگی در خانه خود داشته باشند. اینکه چگونه افراد سالمند با محیط پیرامون خود ارتباط برقرار می‌کنند، نه‌تنها به استقلال شخصی آنها کمک می‌کند، بلکه به‌دلیل توانایی آنها برای فعال‌سازی اجتماعی و ارتباط با مردم اطراف‌شان نقش مهمی ایفا می‌کند.
بدون تردید، برخی افراد مسن‌تر مایل به ماندن به‌طورمستقل در خانه خود تا زمانی که ممکن است هستند، اما زیرساخت موردنیاز برای حمایت از این انتخاب اغلب ناکافی است. علاوه بر این، ماندن در خانه همیشه مناسب و عملی نیست. افراد سالمند نیاز به خدمات خاصی مانند سیستم حمل‌ونقل خوب، خانه‌های سلامت و دسترسی به خدمات درمانی و سایر تسهیلات برای سالمندان در محل سکونت خود دارند و توجه به این موضوع بسیار حائزاهمیت است. صمت در این گزارش مشکل مسکن سالمندان را بررسی کرده است.
نیاز سالمندان به محیط مسکونی امن و مستقل
محمد خطیبی، جامعه‌شناس شهری به صمت گفت: مسکن مناسب برای سالمندان نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی آنها و حفظ استقلال و اعتبار این افراد دارد. از آنجا که جمعیت سالمند در بسیاری از کشورها، از جمله کشور ما، در حال افزایش است، اهمیت تامین مسکن مناسب برای این گروه از جامعه بیشتر از پیش مشخص می‌شود.
مسکن مناسب برای سالمندان، به آنها امکان می‌دهد تا استقلال خود را حفظ و به‌طورمستقل در محیط زندگی خود فعالیت کنند. این امر، اعتبار و احترام آنها را در جامعه تقویت می‌کند. از این‌رو یک محیط مسکونی امن و مستقل به سالمندان اجازه می‌دهد تا از زندگی خود لذت ببرند و از تنش‌ها و خطرات بیرونی در امان باشند. وی در ادامه گفت: مسکن درخور و مناسب برای این افراد با ارائه فضای مناسب و سازگار با نیازهای آنها، بهبود کیفیت زندگی آنها را تضمین می‌کند. این شامل دسترسی آسان به امکانات و خدمات عمومی مانند مراکز بهداشتی، فضاهای سبز، مراکز خرید و مجتمع‌های تفریحی است، به‌طوری‌که باید به آنها امکان دسترسی به خدمات سلامتی و درمانی مناسب را فراهم کند. این کارشناس تصریح کرد: در ایران، مسکن سالمندان یکی از مسائل مهم و حائزاهمیت اجتماعی است. دولت و سازمان‌های مربوطه تلاش می‌کنند تا به سالمندان مناسب‌ترین شرایط مسکن را فراهم کنند، اما همچنان کاستی‌هایی در این راستا وجود دارد و راه درازی تا اجرایی شدن این هدف پیش‌رو احساس می‌شود. باتوجه به این نکات، اهمیت تامین مسکن مناسب برای سالمندان در جامعه، بیانگر نیاز به توجه و اقدامات جدی از سوی مسئولان و سازمان‌های مربوطه است. مسکن سالمندان در ایران همچنان چالش‌هایی مانند کمبود منابع مالی، تقاضای بالا و نداشتن توجه کافی به نیازهای سالمندان را دارد. با این حال، تلاش‌ها برای بهبود وضعیت مسکن سالمندان در حال ادامه است و باید تسریع شود.
مسکن مناسب برای همه افراد نیاز است
خطیبی با بیان اینکه تهیه مسکن مناسب با سن و سال افراد مرتبط نیست، به صمت گفت: باتوجه به حساسیتی که قشر سالمند در هر جامعه‌ای دارند، باید بیش از شهروندان دیگر برای تهیه خانه برای آنها تلاش شود؛ چراکه این قشر توانایی کافی برای دست‌وپنجه نرم کردن با مشکلات بازار مسکن را ندارند.
گاهی می‌بینیم که حتی فرد سالمندی که از وضع مالی مناسبی نیز برخوردار است، برای جابه‌جایی و نقل‌مکان کردن، به کمک فرزندان و افراد جوان‌تر نیاز دارد. بنابراین زمانی که نرخ مسکن بالا می‌رود، سالمندانی که توانایی مالی مناسبی برای خرید خانه ندارند، مجبور هستند تا به اجاره‌نشینی روی بیاورند و هرساله خانه خود را تغییر دهند و به فکر تامین خانه مناسب برای خود باشند.
وی در پایان گفت: سرپناه مناسب، رابطه مستقیمی با تامین آرامش و امنیت برای سالمندان دارد، اما متاسفانه در کشور ما بازار مسکن با چالش‌هایی روبه‌رو شده است و هرازگاهی برنامه و طرحی برای ساخت مسکن برای جوانان مطرح می‌شود؛ اما برای ساخت مسکن برای سالمندان صحبتی نمی‌شود و متاسفانه این قشر با سختی‌های زیادی روبه‌رو هستند. از مسئولان انتظار می‌رود تا با برنامه‌ریزی و توجه بیشتر به سالمندان، مشکل خانه‌دارشدن‌شان برطرف شود و این قشر آسیب‌پذیر آرامش بیشتری را تجربه کنند.
خیزش جمعیت به‌سمت پیری
علیرضا شریفی‌یزدی، جامعه‌شناس، روانشناس اجتماعی و پژوهشگر خانواده در رابطه با بحران مسکن سالمندان به صمت گفت: اکنون جمعیت کشور خیلی سریع به‌سمت پیری در حال حرکت است و طبق پیش‌بینی‌ها تا سال ۱۴۲۰ جمعیت سالمند کشور، بیشتر از ۲۰ درصد جامعه را تشکیل خواهد داد. در این راستا، در آینده نزدیک بحران بزرگی برای حل مشکلات و نیازهای سالمندان نظیر بهداشت، درمان، مسکن، توانبخشی، آسایش، رفاه، حمل‌ونقل و... به‌وجود خواهد آمد.
مسکن به‌عنوان مهم‌ترین و اساسی‌ترین نیاز هر فرد در جامعه از اهمیت ویژه‌ای، به‌ویژه برای سالمندان برخوردار است، چراکه برخی از این افراد به‌دلیل شرایط سخت اقتصادی در طول عمر خود موفق به خرید خانه نشدند و مجبورند به‌سختی سرپناهی برای خود اجاره کنند. از طرفی، افزایش تورم بخش مسکن و تاثیر مستقیمی که این موضوع بر افزایش نرخ اجاره‌بها می‌گذارد، سالمندان را به شهرک‌نشینی و حاشیه‌نشینی مجبور کرده است.
شریفی‌یزدی افزود: مشکل اصلی برای زندگی سالمندان در این مکان‌ها مربوط به امکانات و خدمات رفاهی است، زیرا این خانه‌ها اغلب در مناطق دورافتاده یا در مجاورت کوه‌های مرتفع ساخته شده‌اند. از سوی دیگر، این شهرک‌ها که اغلب دولت‌های گذشته برای ساماندهی بازار مسکن ساخته‌اند، با امکانات و خدمات رفاهی نامناسب خود، مشکلات متنوعی را برای مردم به‌وجود آورده‌اند و سالمندان برای بهره‌مندی از خدمات مختلف رفاهی و درمانی، مجبور به طی کردن مسافت‌های زیادی تا مراکز شهرها هستند.
پیامدهای بی‌توجهی به نیاز سالمندان
شریفی‌یزدی بی‌توجهی به نیازهای سالمندان را موردانتقاد قرار داد و به صمت گفت: در گام نخست، اگر سالمندان خدمات درمانی، ورزشی، رفاهی، عاطفی و توانبخشی مناسبی دریافت نکنند، طول عمر کمتری خواهند داشت. همچنین ناامنی در تامین نیازهای این افراد باعث بروز افسردگی‌های دوره سالمندی خواهد شد که تحت این شرایط ادامه زندگی برای‌شان بسیار طاقت‌فرسا می‌شود. از طرف دیگر، شرایط سخت اقتصادی سالمندان را دچار انزوا می‌کند، چراکه این افراد به‌دلیل ناتوانی در تامین مسکن مناسب و زندگی در حاشیه شهرها، از دایره عاطفی خانواده‌های خود دور و روزبه‌روز تنهاتر می‌شوند.
وی در ادامه عنوان کرد: همیشه مشکلات موجود مربوط به سالمندان نمی‌شود. گاهی این چالش‌ها به لایه‌های پایین‌تر سنی نفوذ می‌کنند، به این معنی که میانسالان و جوانان با همذات‌پنداری با مشکلات سالمندان، نسبت به آینده خود دچار ترس و وحشت می‌شوند و امید به زندگی در این افراد کاهش می‌یابد.
برنامه‌ریزی برای حل مشکلات مربوط به سالمندان می‌تواند در راستای افزایش شادابی اجتماعی و بهبود بهداشت روانی گام‌های موثری بردارد، زیرا این افراد در طول زندگی خود خدمات فراوانی به جامعه ارائه داده‌اند، در نتیجه ضرورت دارد حالا که نیاز به همفکری و کمک مسئولان دارند، توجه بیشتری به آنها شود.
انزوای سالمندان در خانه‌های کوچک
شریفی‌یزدی در رابطه با علت شدت گرفتن انزوای سالمندان در سال‌های اخیر گفت: این موضوع می‌تواند علت‌های مختلفی داشته باشد، اما در گام نخست، نقش پررنگ‌تر را مشکلات اقتصادی ایفا می‌کنند، به این ترتیب که افراد به‌دلیل محدودیت‌های مالی دیگر نمی‌توانند اقدام به خرید خانه‌های بزرگ‌تر کنند و خانواده‌های پرجمعیتی را تشکیل دهند، از این‌رو به تک‌فرزندی روی می‌آورند و خانواده‌های پرجمعیت کمتر دیده می‌شود.
مورد دیگر بحث مسئولیت‌پذیری بیشتر نسل‌های گذشته نسبت به نسل‌های امروزی است. این موضوع نشان می‌دهد که متاسفانه نظام آموزشی ما به‌شدت ناکارآمد عمل کرده است. از این‌رو مشاهده می‌شود که برخی جوانان کوچک‌ترین مسئولیتی را در قبال والدین خود به‌درستی انجام نمی‌دهند.
وی در انتها گفت: مسائل اقتصادی می‌تواند به‌شدت زندگی سالمندان را تحت‌تاثیر قرار دهد، چراکه در این سنین با افزایش نیازهای بهداشتی و درمانی، هزینه‌های زندگی بالا می‌رود و ضرورت دارد فرزندان در کنار زندگی شخصی و مشکلات روزانه خود، به حل مشکلات والدین خود بپردازد و برای این موضوع، وقت بگذارند.
فرزندان طبق وظایف خود باید ارتباط روزانه و هفتگی خود را با سالمندان برقرار کنند تا حس تنهایی و انزوا را از آنها دور کرده و در حل مشکلات مختلف به کمک‌شان بیایند.
سخن پایانی
تا ۲۰ سال آینده، این فرصت در اختیار برنامه‌ریزان، طراحان و سیاست‌گذاران بخش مسکن، سازندگان و تامین‌کنندگان مالی قرار دارد که با اندیشه‌ای متناسب با فرارسیدن بحران سالمندی در سال‌های پیش‌رو، اقدام به تغییر الگوی فعلی ساخت مسکن در شهرها کنند. با نگاهی به سیاست‌های تولید مسکن انبوه، که در چند دهه اخیر اوج گرفته است، می‌توان پی برد که این سیاست‌ها به‌هیچ‌وجه به این سونامی جمعیتی توجهی نکرده است. مجتمع‌های پراکنده مسکن مهر و شهرهای جدید در بیابان‌ها و در کوهستان‌های پرشیب که حتی اکنون نیز دسترسی بسیار نامناسبی برای ساکنان دارد، چه برسد به زمانی که ساکنان آن به کهنسالی برسند و همچنین تداوم و پافشاری این سیاست‌ها، گویای بی‌توجهی جدی سیاست‌گذاری و دوراندیشی بخش دولتی، بخش خصوصی و حتی خود خانوارها است. در نتیجه، نهادهای ذی‌ربط در راستای بهبود عملکرد اجرایی خود در بحث رفع نیازهای سالمندان باید تلاش کنند تا در آینده نزدیک چالش‌هایی که در مقابل این جمعیت قرار دارد، از سر راه برداشته شود.
