کسی صدای کارتن‌خواب‌ها را نمی‌شنود
جهان رو به توسعه دارای ویژگی‌های مثبت و منفی بسیاری است. از پیامدهای جامعه مدرن و البته در حال توسعه، وجود افرادی است که گاهی از امکانات اولیه برای زندگی روزمره برخوردار نیستند. افرادی که در گذشته خانه به دوش خوانده می‌شدند، اکنون به آنها کارتن‌خواب می‌گویند.
گاهی به یاد آوردن شرایط کارتن خواب ها در فصل های سرد، عادی شده و متاسفانه روند فراموشی آسیب اجتماعی کارتن خوابی، آسیب های زیادی را در گام نخست به خود این افراد و در مراتب بعدی به جامعه وارد می کند. برخی معتقدند یکی از دلایل عمده کارتن خواب شدن افراد به مهاجرت از شهری به شهری دیگر برمی گردد. مهاجرتی که گاه با مشکلاتی همراه شده و زندگی فرد را به دلیل مشکلات اقتصادی و نبود امکانات، به حاشیه می راند.
صمت در این گزارش به وضعیت معیشت کارتن خواب ها پرداخته است.
فقدان امکانات رفاهی، پارک خوابی را تشدید می کند
پدیده بی خانمانی، پارک خوابی و کارتن خوابی در همه جای دنیا وجود دارد، اما گاهی در برخی کشورهای در حال توسعه به دلیل بالا بودن نمودار فقر، بیکاری و نبود امید به زندگی، تعداد افراد مبتلا به این پدیده افزایش می یابد.
حتی گاهی اوقات کارتن خوابی که خود معلول دلایل متفاوتی است، علت بسیاری از بزه های اجتماعی می شود و به روایتی دیگر، این پدیده به تنهایی می تواند مولود بسیاری از بزه ها و آسیب های اجتماعی در سراسر جهان باشد. بر همین اساس است که به گفته بسیاری از پژوهشگران اجتماعی، بی خانمانی و کارتن خوابی ارتباط مستقیم با اوضاع اقتصادی حاکم بر یک جامعه دارد. در هر جامعه ای که وضعیت اقتصادی نابسامان و غیرمتعادلی وجود داشته باشد، در گوشه وکنار شهر، زندگی کارتن خوابی نیز بیشتر به چشم می خورد و از سوی دیگر، دولت ها به این افراد به دلیل نشان دادن چهره ای ناخوشایند به جوامع دیگر، به چشم دردسر نگاه می کنند.
نبود سرپناه، ورشکستگی، اعتیاد، اقتصاد و سایر عوامل اجتماعی، می تواند نقش مهمی در پارک خوابی یا در اصطلاح کارتن خوابی داشته باشد. این افراد از نظر وضع معیشت، اوضاع مناسبی ندارند و براساس گزارش های میدانی، صبح خود را با اندکی مواد غذایی به شب می رسانند. وضع معیشت در میان پارک خواب ها، آن قدر ضعیف است که حتی برای استحمام، پول کافی ندارند و طبق شواهد میدانی و به گفته یکی از افرادی که در پارک زندگی می کند، اگر پول خود را برای استحمام بدهند برای تهیه مواد غذایی دچار مشکلات زیادی خواهند شد و به ناچار تن به سرقت می دهند.
خیریه ها وظیفه دولت را انجام می دهند
رئیس انجمن علمی مددکاری در گفت وگو با صمت اظهار کرد: سیاست های اشتباه یک کشور از عوامل مهم افزایش افراد بی خانمان است، چراکه کارتن خوابی قطعا خواسته بسیاری از افراد نیست و یک فرد بی خانمان خود چنین شرایطی را انتخاب نکرده است. وضعیت معیشت افراد، ساخته دست خودشان نیست و شرایط جامعه چنین سرنوشتی را برایشان رقم زده است. مصطفی اقلیما در انتقاد به رشد نامتناسب خیریه ها و تفکیک وظیفه دولت در امور بی خانمان ها، گفت: توجه به شرایط زندگی بی خانمان ها یکی از وظایف دولت هاست. به طوری که دولت ها در تمام کشورهای جهان موظف به ایجاد گرمخانه ها به عنوان سرپناه و تامین معیشت روزانه بی خانمان ها هستند. در اصل خیریه ها در دیگر نقاط دنیا، کار دولت را انجام نمی دهند، در حالی که در ایران، این وظیفه دولت ها به دوش خیریه ها افتاده است. در تمام شهرهای کشور، خیریه های بسیاری وجود داد که باید قبل از آنکه افراد به این وضع دچار شوند و معیشت شان دچار مشکل شود به آنها کمک کنند. رئیس انجمن علمی مددکاری با تاکید بر تغییر سیاست های دولت در این زمینه افزود: دولت باید به نحوی عمل کند که افراد جدید به تعداد کارتن خواب های موجود افزوده نشود و این امر به نتیجه سیاست های دولت بستگی دارد. دولت باید معیشت، شرایط زندگی و حمایت را به نحوی سامان بخشد که افراد دچار چنین شرایطی نشوند. در غیر این صورت، هرقدر خیریه ها تلاش کنند تا وضع معیشت قشر ضعیف جامعه را بهبود بخشند، گاهی سیاست های اشتباه دولت ممکن است این تلاش ها را بی نتیجه کند.
بیکاری مهم ترین دلیل بی خانمانی
وی در ادامه گفت: بیکاری، مهم ترین دلیل بی خانمانی افراد است، سپس خانواده ازهم می پاشد و در ادامه ممکن است بروز فقر، اعتیاد، بیماری به امری طبیعی زندگی برخی از افراد تبدیل شود، چراکه بروز بسیاری از آسیب های اجتماعی، مانند یک زنجیر به یکدیگر متصل هستند.
وی با تاکید بر اینکه وضع معیشت، تاثیر بسیاری در بی خانمانی افراد دارد، ادامه داد: اگر در یک کشور، وضع معیشت و رفاه عمومی در شرایط مناسبی قرار داشته باشد و تمام افراد از سرپناه برخوردار باشند، بساط کارتن خوابی و بی خانمانی برچیده خواهد شد. اقلیما ادامه داد: جمع آوری افراد بی خانمان، بدون تغییر در روش زندگی آنها، مشکلی را حل نمی کند. اگر می خواهیم این موضوع ریشه کن شود باید تمام نهادها با تغییر در سیاست های خود و تعامل با یکدیگر به رفع این معضل و همچنین بهبود وضع معیشت افراد جامعه بپردازند. قطعا اگر اجرای این سیاست از امروز شروع شود تا ۴۰ سال آینده، دیگر کارتن خوابی در کشور وجود نخواهد داشت، چراکه موفقیت در چنین امری، فرآیندی بلندمدت را می طلبد. وضع معیشت و در ادامه آن بی خانمان شدن افراد، محصول بی توجهی های گذشته از سوی دولت هاست و در کوتاه مدت رفع نمی شود.
وی درباره شیوه حمایت از افراد کارتن خواب در دیگر نقاط دنیا، گفت: شهرداری ها افراد بی خانمان را سامان می دهند و در گرمخانه ها، خدمات بهداشتی، غذا، درمان و لباس را برای آنها فراهم می کنند. اگر بیمار شوند، مراجعه به پزشک و بیمارستان برای آنها رایگان است و داروخانه ها برای تحویل دارو، هیچ هزینه ای از آنها نمی گیرد. اگر هم کسی نخواهد در گرمخانه ها بماند، بن غذا به آنها داده می شود و معیشت شان تامین خواهد شد. اما در ایران، ارائه هیچ یک از این خدمات برای افراد بی خانمان را شاهد نیستیم. رئیس انجمن علمی مددکاری گفت: برای رفع این معضل باید برنامه مدونی داشته باشیم. شرایط نامساعد معیشت در یک کشور، افراد را به دامن آسیب های اجتماعی می کشاند.
وضعیت معیشت کارتن خواب ها
وی در پاسخ به این سوال که وضعیت معیشت افرادی که در پارک و خیابان زندگی می کنند، چگونه است، گفت: بسیاری از این افراد به معنای واقعی کارتن خواب نیستند و گاهی به علت بدهی های سنگین و ورشکستگی متواری شده و مجبور می شوند در پارک ها بمانند، اما عده ای دیگر واقعا کارتن خواب هستند و در شرایط ناگواری زندگی می کنند. بعضا مشاهده شده شخصی به همراه خانواده خود در یک چادر کوچک زندگی می کنند که تماشای این صحنه بسیار ناگوار است. وضع معیشت این افراد به گونه ای است که شاید در طول روز، تنها یک وعده غذا بخورند.
وی با تاکید بر اینکه اگر سازمان های مربوطه برای ساماندهی افراد بی خانمان اقدام نکنند، مکان های عمومی داخل شهرها، مکان اسکان این افراد می شود، گفت: گاهی وجود افراد بی خانمان که دارای معیشت ضعیف و بیماری های خاص هستند، باعث ایجاد آسیب های اجتماعی در سطح شهر می شود و به نحوی، مکان های عمومی، امنیت اجتماعی خود را از دست می دهند، چراکه به درست یا غلط، نوعی خوف اجتماعی در ذهن جامعه از این افراد وجود دارد. اقلیما درباره وظیفه نهادهای کنترل کننده میزان آسیب های اجتماعی خاطرنشان کرد: در زمینه گرم خانه ها، صرفا گروه های هدف، معتادان نیستند، بلکه افرادی مطرح هستند که به واسطه وضع معیشت در پارک ها زندگی می کنند. متولی اصلی کنترل این افراد، بهزیستی بوده و دومین نهادی که موظف به ساماندهی این امور است، شهرداری ها هستند. وی در پایان صحبت هایش درباره مشکلات افراد بی خانمان گفت: بسیاری از افراد بی خانمانی که به گرم خانه ها مراجعه می کنند، با انواع بیماری هایی مانند ایدز، هپاتیت، بیماری های روحی و روانی و کهولت سن روبه رو هستند. این در حالی است که مراکز درمانی خصوصی و دولتی، خدماتی را به گرم خانه ها ارائه نمی دهند. در نهایت این افراد، باوجود مشکلات فراوان، تحت حمایت سازمان بهزیستی قرار می گیرند.
لزوم توجه به حاشیه نشینی
اردشیر گراوند، پژوهشگر مسائل اجتماعی در گفت وگو با صمت اظهار کرد: موضوعاتی مانند حاشیه نشینی، از یک نظام معیوب مدیریتی در برنامه ریزی اقتصادی و اجتماعی سرچشمه می گیرد. هرقدر مسائلی مانند معیشت و حاشیه نشینی کمتر موردتوجه قرار گیرد، خروجی آنها که افزایش آسیب های اجتماعی است، بیشتر بروز می کند.
وی ادامه داد: نظام اشتغال باید به گونه ای باشد که فرصت اشتغال آبرومند برای تمام افراد، حتی فرد دارای بیماری اعتیاد وجود داشته باشد. اگر شرایط اشتغال برای تمام افراد مهیا شود، معیشت جامعه وضع بهتری خواهد داشت و پدیده کارتن خوابی یا همان بی خانمانی از بین خواهد رفت. گراوند تاکید کرد: باید سازمان های حمایتی، شرایطی را به وجود بیاورند تا فرد بی خانمان بتواند به زندگی اجتماعی برگردد.
اما اتفاقی که هم اکنون رخ داده این است که ما مدیریت معلول می کنیم؛ یعنی فقط به دنبال ساماندهی کارتن خواب ها و بی خانمان ها هستیم، اما به این مسئله فکر نکرده ایم که باید سیستمی که تولید کارتن خواب و بی خانمان می کند را اصلاح کنیم. این پژوهشگر مسائل اجتماعی گفت: افرادی که هم اکنون کارتن خواب و بی خانمان هستند، برادرها و خواهرهای ما بوده و در این مملکت حقی دارند و اگر به هر دلیلی این مسائل برای آنها پیش آمده، نظام اجتماعی باید تمام تلاش خود را در راستای نجات آنها انجام دهد. وی یکی دیگر از عوامل ایجاد پدیده کارتن خوابی و بی خانمانی را اعتیاد دانست و گفت: در جامعه، شخصی که درگیر بیماری اعتیاد می شود، ممکن است از سوی خانواده طرد شود و هیچ حمایتی از او انجام نشود؛ بنابراین به دلیل آنکه امکان بازگشت به منزل را ندارد، مجبور می شود در پارک بماند. به همین منظور، مصرف مواد مخدر برای شخص بیمار راحت تر شده تا حدی که دیگر اشتیاق بازگشت به منزل را ندارد و به کارتن خوابی روی می آورد.
با گذشت زمان، معیشت او به شدت دچار آسیب می شود و ممکن است برای به دست آوردن مواد مخدر، مجبور به سرقت شود.
گراوند در پاسخ به این سوال که آیا افراد ابتدا کارتن خواب می شوند، سپس معتاد یا برعکس گفت: در هیچ جای دنیا درباره این مسئله نمی توان آماری با دقت بالا به دست آورد، اما بیش از ۸۰ درصد افراد به واسطه یک عارضه، کارتن خواب شده اند. البته اینکه بخواهیم به هر دلیل خود را تبرئه کنیم که یک شخص ابتدا کارتن خواب بوده و سپس معتاد شده، درست نیست. گفتنی است وضعیت معیشت در پدید آمدن کارتن خوابی در کنار سایر عوامل، بسیار تاثیرگذار است.
این پژوهشگر اجتماعی درباره نقش فرد در کارتن خواب شدن خاطرنشان کرد: زور نظام اجتماعی از توان افراد بیشتر است و افراد حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد توان مقابله با نظام اجتماعی را دارند؛ بنابراین ظرفیت های نظام اجتماعی، ۷۰ درصد بر معیشت افراد موثر است. با این وجود نمی توانیم افراد را در آسیبی به نام کارتن خوابی، مقصر بدانیم. گراوند در پایان گفت: برخورد بد با کارتن خواب ها مانند جنایت است. گاهی برخی از مسئولان برای تبرئه خود، فرد را متهم ردیف اول بروز این پدیده می دانند، این در حالی است که همه ما مقصر هستیم؛ بنابراین اگر نظام اجتماعی، نظام حمایتی کشور، تشکل ها و ملت ایران پای کار بیایند، می توان به این قشر از جامعه، کمک های بسیاری کرد.
سخن پایانی
کارتن خواب ها افرادی هستند که به دلایل متعدد، مجبور شده اند در بستر پارک ها و خیابان ها زندگی کنند. عده ای به دلیل مسائل اقتصادی و معیشت، عده ای به دلیل اعتیاد و.... شرایط سلامت و بهداشت افراد کارتن خواب در وضعیت بسیار خطرناکی قرار دارد و از لحاظ جسمی و روانی با بیماری های متعددی دست وپنجه نرم می کنند. بسیاری از آنها به بیماری های پوستی و دهان و دندان مبتلا هستند و در بیشتر موارد، این افراد، قربانیان ایدز به شمار می آیند. گاهی برخی از افراد کارتن خواب، جوانانی هستند که تحصیلات تکمیلی دارند و به خاطر فقر و اعتیاد از محل زندگی خود طرد شده و در خیابان زندگی می کنند. راه حل اساسی از بین بردن کارتن خواب ها، نگهداری کوتاه مدت این افراد در گرمخانه ها نیست، بلکه باید تمامی سازمان ها و نهاد ها در کشور، سیاست های ریشه ای را برای رفع این معضل در پیش گرفته و بودجه مناسبی برای حل این آسیب اجتماعی در نظر بگیرند.
