بهره‌وری بالا در گرو تخصص‌گرایی هوشمند
به‌اعتقاد کارشناسان، توسعه در کشورهای پیشرفته از آنجایی جهش پرسرعتی را تجربه کرد که به تخصص‌گرایی روی آورد؛ بنابراین تخصص‌گرایی را می‌توان یکی از اصلی‌ترین مولفه‌های رشد و پیشرفت در هر جامعه‌ای دانست که توجه به آن می‌تواند آینده هر جامعه‌ای را دستخوش تغییرات اساسی کند.
نسخه ای که نمی توان برای هر کشوری پیچید
به اعتقاد کارشناسان، توسعه در کشورهای پیشرفته از آنجایی جهش پرسرعتی را تجربه کرد که به تخصص گرایی روی آورد؛ بنابراین تخصص گرایی را می توان یکی از اصلی ترین مولفه های رشد و پیشرفت در هر جامعه ای دانست که توجه به آن می تواند آینده هر جامعه ای را دستخوش تغییرات اساسی کند. از سوی دیگر، بهره وری، میوه و ثمره اصلی تخصص گرایی به ویژه تخصص گرایی هوشمند است که می توان با بکارگیری افراد در موقعیت و زمان مناسب به بالاترین میزان آن رسید. صمت در گفت وگو با محمد زرین جویی، کارشناس و دکتری تخصصی مدیریت آموزش عالی به اهمیت تخصص گرایی هوشمند در توسعه اکوسیستم نوآوری در کشور پرداخت.
در تربیت نیروهای متخصص موفق بودیم
بیشتر کارشناسان معتقدند در کشور ما فعالیت هایی که در زمینه تخصص گرایی برای توسعه اکوسیستم نوآوری شکل گرفته، با تنوع اشتغال همراه بوده و در واقع این امکان فراهم شده است که متخصصان شغل های گوناگونی را ایجاد کنند، همچنین توانسته ایم با ایجاد آزمایشگاه های تخصصی و تربیت اساتید برجسته در دانشگاه و فضای دانشگاهی از کشورهای همسایه و منطقه جلو بزنیم و به سطح بالایی از تخصص گرایی برسیم، در حقیقت توانستیم تخصص گرایی را در آموزش و تربیت نیروی انسانی به خوبی نشان دهیم و به منصه ظهور بگذاریم. با این همه، از نیروی انسانی متخصص بهره کافی برده نشده و کارشناسان معتقدند مولفه مهم در موفق نبودن در این عرصه، بی ثباتی سیاسی در کشور است، همچنین نبود دسترسی به بازارهای جهانی به دلیل فشارهای تحریم هم دیگر علت مهمی است که نیروی متخصص در کشور نتواند راه به جایی ببرد. محمد زرین جویی، کارشناس در زمینه مدیریت تخصص گرایی هوشمندانه معتقد است: توسعه اکوسیستم دانش بنیان بدون تخصص گرایی هوشمندانه تا حد زیادی امری محال است، اما کاربرد آن در ابتدای چرخه نوآوری، هم برای هر کشوری تجویز نمی شود یا بهتر است، بگوییم روند مشابهی در هر کشوری ندارد. اصولا تخصص گرایی هوشمند یعنی استفاده از ظرفیت های مکانی با تلفیق چند سیاست است که در نهایت به بهره وری می رسد. در کل، فضای کسب وکار امروز ما نیازمند متخصصانی است که مجهز به مهارت هستند نه مدرک.
اصلی ترین مولفه تخصص گرایی هوشمندانه چیست و چارچوب کلی آن بر چه نگرشی استوار است؟
تخصص گرایی هوشمندانه که به اختصار ۳ S سرواژه عبارت ( smart specialization strategy ) نامیده می شود، راهبردی مهم در توسعه کشورها شناخته می شود، همچنین می توان آن را به عنوان یک سیاست نوآورانه در اکوسیستم دانش بنیان ها در نظر گرفت. خوب است که بدانیم در این دوره زمانی، تخصص گرایی هوشمندانه بود که موجب بروز تغییر اساسی در نظام شغلی و سیاست های توسعه ای اتحادیه اروپا شد. اینکه در تمام ابعاد اقتصادی، صنعت حرف اول را بزند، منجر به بروز معضلاتی می شود که امروز کشور ما بیش از هر زمان دیگری با آن دست وپنجه نرم می کند، اما تخصص گرایی هوشمندانه گویای گسست آشکار با سیاست صنعتی چند دهه گذشته و خواهان اصلاحات مبتنی بر مکان است که هدفش توسعه اقتصادی ملی و منطقه ای و اصلاحات نهادی است. در اصل تخصص گرایی هوشمند به عنوان یک ابتکار و ایجاد ساختار اصلاح طلبانه از پایین به بالا در نظر گرفته می شود و به دنبال گسترش دانش در مقیاس های فضایی مختلف است. این راهبرد برگرفته از سیاست اقتصادی، نوآوری، پایداری و توسعه منطقه ای است و برمبنای آن، جامعه از حالت فردیت خارج می شود و به سمت بیرون از خود در حرکت خواهد بود. از سال ۲۰۰۹ ، تخصص گرایی هوشمند که هدف آن بر کشف کارآفرینی بود، در حوزه های دارای نقاط قوت بالا و در بیشتر فضاهای شغلی پدیدار شد. تخصص گرایی هوشمند افزون بر مزیت ایجاد رقابت طولانی مدت، میان واحدهای تولیدی به تنوع و نوآوری تاکید ویژه دارد. برهمین اساس، فعالان اکوسیستم دانش بنیان، به ویژه روسای شتاب دهنده ها و مراکز رشد، می توانند از قابلیت های موجود در تخصص گرایی هوشمند، برای حمایت از نوآوری در مسیرهای رشد استفاده کنند.
باتوجه به موارد یادشده نقش دانشگاه در توسعه تخصص گرایی هوشمند چیست؟
اصلی ترین مولفه این راهبرد ایده مارپیچ نوآوری و ارتباط سه جانبه دانشگاه، دولت و صنعت است که به تدریج بعد چهارم یعنی جامعه و بعد پنجم به معنای محیط طبیعی به این مارپیچ اضافه شد و با عناوینی چون اکوسیستم نوآوری و کارآفرینی از آن یاد می شود. تخصص گرایی هوشمند باعث شده است، نهادها یا سازمان ها از شکل سنتی اولیه خود خارج و به شکل امروزی دربیایند. برای مثال ماموریت دانشگاه ها از آموزش به پژوهش و خدمت به جامعه رسیده است، همچنین صنایع و بخش خصوصی نیز از شکل و حالت نوآوری بسته که به طورمعمول عملکرد جزیره ای داشتند، به فعالیت ها و نقش خود در ارتباط با همکاری با سایر بازیگران در راستای توسعه منطقه ای رسیده اند. در کل، تخصص گرایی هوشمندانه برای ایجاد بهره وری توسعه پیدا کرد.
همان گونه که اشاره شد، بی شک بهره وری یکی از مولفه های مهم توسعه است. حال بهره وری از چه جایگاهی در تخصص گرایی هوشمندانه برخوردار است؟
باتوجه به اینکه تخصص گرایی هوشمندانه مبتنی بر تغییر رشد نوآوری، پایداری، توسعه محلی و منطقه ای و اصلاحات مبتنی بر مکان است، این راهبرد به تغییر نقش دولت در اکوسیستم نوآوری و فناورانه تاکید ویژه دارد. براساس تخصص گرایی هوشمندانه نقش دولت به تدریج به سمت تعدیل گری، تسهیلگری و تنظیم گری تغییر پیدا کرده و نمود آن در اسناد بالادستی و سیاست گذاری های کلان و برنامه توسعه مشهود است. ایده پردازان و کارشناسان معتقدند تخصص گرایی هوشمندانه به دنبال کشف کارآفرینان در مناطقی است که نقاط قوت بالایی دارند. نمونه چنین روندی را به وضوح می توانیم در سیلیکون ولی (دره نوآوری امریکا) ببینیم، بنابراین در این مناطق است که تخصص گرایی هوشمند منجر به بهره وری و رشد و توسعه منطقه ای می شود. در واقع ، تخصص گرایی هوشمندانه مرحله نهایی یا به عبارت دیگر، حلقه نهایی چرخه دانش بنیان است و به همین دلیل در صورت کاربرد تخصص گرایی هوشمندانه، نمی توان آن بهره وری موردنظر را در مناطق کمتر توسعه یافته انتظار داشت.
زیرساخت های لازم برای رهیافت به تخصص گرایی هوشمندانه چیست؟
زیرساخت های لازم برای اجرایی کردن تخصص گرایی هوشمند، ارتقای ظرفیت دولت به منظور حمایت قانونی، مدیریتی و حکمرانی استاندارد در اقتصاد است. در اجرای سیاست تخصص گرایی هوشمند، باید فضای کافی برای ناهمگونی و تنوع بخشی در یک منطقه وجود داشته باشد تا تخصص ها و محصولات رقابت پذیر و محلی تقویت شود و تحقق پیدا کند. البته ناگفته نماند که برخی کارشناسان معتقدند که تخصص گرایی هوشمند بیشتر شبیه یک رویاپردازی است و تحقق آن به شکلی کامل امکان پذیر نیست، چرا که کاربرد عجولانه ای از ایده های نظری توسعه نیافته است. باتوجه به مکان محور بودن تخصص گرایی هوشمندانه و اینکه رشد و توسعه اقتصادی و صنعتی در یک کشور مبتنی بر مسیر تاریخ آن کشور است و یک مدل توسعه ای برای همه مناسب نیست. بلکه باید زیرساخت های گفته شده لازم فراهم شود که هر منطقه مسیر رشد را خود ترسیم و قابلیت های محلی و منطقه ای را شناسایی کند. همین شناسایی قابلیت های منطقه ای نظیر خودیابی و نحوه استفاده از قابلیت های موجود منطقه موجود، نقش فرآیند کشف کارآفرینانه در این راهبرد است، البته نقش حمایت دولت برای منتج شدن به رشد اقتصادی نیز بسیار حیاتی است و باید به تنوع بخشی به عنوان کلیدی برای فرآیند تحول اقتصادی دانش بنیان در یک منطقه کمک کند، البته دولت باید در مناطق کمتر توسعه یافته که قابلیت های کوچک تری دارند هم، از رشد نکردن جلوگیری به عمل آورد.
ارزیابی شما از کشورمان در بحث تخصص گرایی هوشمندانه چیست و آیا تاکنون شاهد تخصص گرایی هوشمندانه بوده ایم یا خیر و اگر بوده ایم، در چه زمینه هایی بوده است؟
متاسفانه در کشور ما مدل طراحی شده ای برای تخصص گرایی هوشمندانه وجود ندارد. در اسناد بالادستی به دلیل نبود آگاهی و فقدان ضمانت اجرایی، تاکنون چنین راهبردی ذکر نشده است. از جمله این اسناد، سند آمایش علم و فناوری و نوآوری در هر استان است که به دلیل نبود ارتباط و همکاری بین بازیگران منطقه از جمله دانشگاه ها، صنایع گوناگون، پارک های علم و فناوری، موسسات مالی و ... به دست فراموشی سپرد شده و در حد سخنان مسئولان باقی مانده است.
به اعتقاد من، لازم است در سطح کلان و خرد مطالعاتی درباره امکان سنجی به منظور ایجاد راهبرد تخصص گرایی هوشمندانه انجام شود. حال برای عملیاتی کردن چنین راهبردهایی، باید ارزیابی ها و روندهای اجرایی در قالب دستورالعمل ها، آیین نامه ها و ... در سند برنامه توسعه لحاظ شود و حیطه ها، حوزه ها و فعالیت های اقتصادی مناطق محلی اولویت بندی و اجرا شود. بسیاری از تجارب در کشور به واسطه یادگیری کوشش و خطا و بدون طراحی مشخص و غیررسمی بوده و باید در قالب طراحی شده ای مانند راهبرد تخصص گرایی هوشمندانه پیاده شوند.
سخن پایانی
باتوجه به موارد یادشده، نقطه مقابل تخصص گرایی، مدرک گرایی است. امروزه همه ما خوب می دانیم که داشتن مدرک می تواند ارتباطی با تخصص لازم نداشته باشد، چرا که مثال نقض های فراوانی در این امر دیده شده است، بنابراین می توان از تخصص گرایی هوشمند به عنوان یک حلقه مفقوده در توسعه اکوسیستم دانش بنیان یاد کرد. نبودش به معنای عدم بهره وری و در نهایت نرسیدن به توسعه اقتصادی است و بودنش ملزم به این است که اکوسیستم باید یک مرحله از توسعه را پیموده باشد؛ بنابراین در این عرصه نمی توان یک نسخه واحد برای تمامی کشورها با موقعیت های مکانی متفاوت در نظر گرفت.
توجه به مکان و امکاناتی که به لحاظ منابع طبیعی در اختیار می دهد و نیروی آموزش دیده و پیشینه تاریخی مولفه هایی هستند که بدون اشراف به آن نمی توان درباره تخصص گرایی هوشمند حرف زد، چه برسد که بخواهیم بدون شناخت از این مولفه ها، آن را عملیاتی کنیم. آنچه فردای بهتری را برای ما رقم می زند، استفاده از فرصت های پیش رو، قابلیت های موجود، منابع انسانی کارآمد، توانمندی های علمی، فنی و تجربی موجود در بدنه و درون سازمان است که موجب رسیدن به اهداف «سند چشم انداز توسعه و برنامه جامع بهره وری» خواهد بود.
