در سال‌های اخیر کشورهای همسایه به‌ویژه عراق، ترکیه و افغانستان خواستار محصولات کشاورزی ایران بوده و وجود بازارهای هدف بالقوه در این کشورها، سبب شد تولیدکنندگان و همچنین دلالان بازار، به صادرات میوه و تره‌بار بیشتر از عرضه آنها در بازارهای داخلی ترغیب شوند. بنا بر اعلام مدیرکل گمرک استان ایلام، ۲۴۸ هزار تن انواع محصولات کشاورزی (صیفی‌جات) سال ۱۴۰۰ از مرز بین‌المللی مهران به عراق صادر شد که ارزش اقتصادی این حجم صادرات، ۷۴ میلیون دلار برآورد شده است. با افزایش نرخ ارز و پرداخت‌های دلاری برای محصولات کشاورزی ایران، در چند مدت اخیر شاهد بودیم به‌دلیل اولویت قرار گرفتن صادرات، برخی از اقلام صیفی‌ در بازار داخلی کمیاب شده و جهش‌های قیمتی شدیدی را تجربه کردند. حال پس از گذر از دوران التهاب بازار و ثبات نسبی قیمت‌ها، فعالان بازار محصولات کشاورزی خبر از کاهش تقاضای داخلی و خارجی دادند. علاوه بر آنکه اخباری مبنی بر محدودیت بازارهای صادراتی برای تولیدات ایرانی شنیده می‌شود، کارشناسان اقتصادی معتقدند به‌دلیل گرانی محصولات کشاورزی و کاهش قدرت خرید مردم، تقاضای چندانی برای این تولیدات در داخل کشور نیز وجود ندارد. در این گزارش به بررسی تقاضای داخلی و خارجی محصولات کشاورزی پرداخته است.

برنامه توسعه صادرات نداریم
رئیس اتحادیه بارفروشان اظهار کرد: در هفته‌های گذشته بیش از ۳۰ درصد افت خرید میوه را تجربه کردیم. از سوی دیگر عراق نیز اعلام کرد دیگر خواهان گوجه فرنگی، خیار، بادنجان، خربزه، طالبی، گرمک و هندوانه ایران نیست. به گزارش ایلنا مجتبی شادلو با بیان اینکه در سند چشم‌انداز ۲۰ساله، توسعه باغ‌ها به‌عنوان یک ضرورت دیده شده، گفت: در ۳۰ سال اخیر سیاست توسعه باغ‌ها را در حالی دنبال کردیم که برای فروش و مصرف محصولات باغی تولید شده در بازار داخلی و خارجی فکری نداشتیم. وی با اشاره به بالا بودن میزان تولید محصولات باغی در ۳ دهه گذشته، خاطرنشان کرد: عمر بیشتر باغ‌ها در ایران از ۳۰ سال گذشته که این به‌معنای به پایداری اقتصادی رسیدن باغ‌ها است؛ از این ‌رو نباید تنها تامین نیاز داخلی را هدف قرار داد. وجود ظرفیت‌های مطلوب صادراتی در کنار مزیت تولید محصولات باغی در ایران یکی از مهم‌ترین فرصت‌های تجاری را برای ایران در زمینه توسعه صادرات میوه و تره‌بار شکل داده، اما برای توسعه صادرات محصولات باغی، برنامه‌ای تدوین نشده است.
شادلو با بیان اینکه محصولات باغی ایران در بازار کشورهای همسایه جای خود را پیدا کرده‌اند، افزود: مازاد تولید محصولات باغی بیش از نیاز کشورهای هدف صادراتی است و باید به‌دنبال بازارهای هدف بیشتری باشیم. در این راستا معاونت اقتصادی وزارت خارجه می‌تواند نقشی بسیار راهگشا داشته باشد.

تولید بیشتر از نیاز داخلی است
عضو هیات مدیره اتحادیه باغداران کشور با اشاره به نزدیکی فصل برداشت خرما و همچنین مازاد تولید لیموترش گفت: میزان تولید خرما در امسال قابل‌توجه است و اگر برای صادرات آن تمهیداتی اندیشیده نشود، تولید در دست باغداران خواهد ماند. از سوی دیگر رکود شدیدی در بازار لیموترش حاکم است. بیماری جاروک لیموترش باعث شد ۱۵ سال پیش لیموترش با نرخ کیلویی ۲۰ هزار تومان وارد کشور شود. درحال‌حاضر این آفت دیگر در باغ‌های لیموترش وجود ندارد و باوجود شرایط مطلوب تولید، خریدار لیموترش در بازار داخلی کم است. این محصول را درحال‌حاضر حتی با نرخ کیلویی ۸ هزار تومان از کشاورزان خریداری نمی‌کنند. این فعال اقتصادی با اشاره به نبود بازار برای لیموترش، تصریح کرد: کشاورزان در بازه زمانی برداشت نباید دغدغه بازار و فروش محصولات را داشته باشد، اما همواره با این چالش درگیرند. دولت با خرید توافقی در قالب اتحادیه تعاونی روستایی به این مسئله ورود کرده، اما این خریدها مسکن است و نمی‌تواند راهگشا باشد. به‌گفته شادلو فصل برداشت لیموترش در سیستان‌وبلوچستان، هرمزگان و بوشهر آغاز شده، این در حالی است که عمده تولید لیموترش در فارس و کرمان است که ماه آینده به بازار عرضه خواهد شد و این به‌معنای مازاد بیشتر این محصول در بازار داخلی است. وی با تاکید بر کاهش میزان مصرف داخلی، گفت: شرایط صادرات مشخص و شفاف نیست که بتوان نرخ فروش محصولات را باتوجه به شرایط بازارهای کشورهای هدف تنظیم کرد. بازرگانان کشورهای هدف با کمترین نرخ محصولات باغی را از کشاورزان خریداری و با نرخ‌های بالاتر در بازار خود عرضه می‌کنند؛ به‌عنوان مثال هندوانه کیلویی ۳ هزار تومان خریداری و در کشورهای دیگر کیلویی ۴۰ هزار تومان فروخته می‌شود.

افت ۲۰ درصدی نرخ میوه و تره‌بار
مصطفی دارایی‌نژاد، فعال صنفی حوزه میوه و تره‌بار اعلام کرد: شنبه، اول مرداد حدود ۱۷ هزار تن بار وارد میدان اصلی میوه و تره‌بار شد، اما ۲ هزار تن از این میزان بار در میدان اصلی ماند، این در حالی است که شاهد افت ۲۰ درصدی نرخ انواع میوه و تره‌بار بودیم. وی با اشاره به افت ۱۰ تا ۱۵ درصدی نرخ سیب‌زمینی و پیاز، خاطرنشان کرد: سیب‌زمینی با نرخ کیلویی ۱۰ تا ۱۳ هزار تومان و پیاز کیلویی ۵ تا ۷ هزار تومان به‌فروش رسید. این فعال صنفی تولید زیاد، گرمای هوا و کاهش قدرت خرید مردم را از عمده دلایل مازاد میوه و تره‌بار در بازار معرفی کرد و افزود: در هفته‌های گذشته افت بیش از ۳۰ درصدی خرید میوه را تجربه کردیم و از سوی دیگر عراق نیز اعلام کرده دیگر خواهان گوجه فرنگی، خیار، بادنجان، خربزه، طالبی، گرمک و هندوانه ایران نیست؛ بنابراین ۷ قلم محصول کشاورزی ایرانی از بازار صادراتی عراق حذف شد.

ضرر در کمین کشاورزان
به‌گفته دارایی‌نژاد، الگوی کشت در ایران جدی گرفته نشده و تا زمانی‌که برنامه‌ای برای میزان تولید و خرید تضمینی نداشته باشیم همواره با این مشکلات درگیریم. متولی تدوین الگوی کشت، وزارت کشاورزی است که متاسفانه در این زمینه تلاشی انجام نمی‌دهد. وی درباره اخبار منتشر شده مبنی بر امتناع کارخانه‌دارهای رب از خرید گوجه فرنگی، گفت: نرخ گوجه ریزش کرده و به کیلویی ۵ هزار و ۱۰۰ تومان رسیده است. چندین کارخانه به‌تازگی گوجه‌فرنگی در حجم قابل‌توجه خریداری کردند؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد مشکلی در زمینه تامین رب وجود نداشته باشد. زمانی که نرخ گوجه‌فرنگی به کیلویی ۱۰ تا ۱۵ هزار تومان رسید، خرید گوجه محدود شده بود. دارایی‌نژاد با اشاره به افزایش ۱۰۰ تا ۲۰۰ درصدی هزینه‌های کشاورزی، خاطرنشان کرد: هزینه حمل‌ونقل، کارگری، بسته‌بندی و کاغذ کرافت بالا رفته و پیش‌بینی می‌شود با کاهش فروش در ماه رمضان بسیاری از کشاورزان متضرر شوند. با استمرار شرایط فعلی و رکود در بازارها، به‌نظر می‌رسد آینده روشنی در انتظار کشاورزان نباشد.

سخن پایانی
کارشناسان معتقدند دلیل اصلی توسعه نیافتن صادرات میوه و تره‌بار، وجود مشکلات مربوط به تعهدسپاری ارزی، عدم بضاعت و آشنایی کافی با روش‌های اصولی برداشت، جمع‌آوری، بسته‌بندی، حمل‌ونقل و نگهداری که باعث خرابی و فساد محصول می‌شود، است. نبود امکانات لجستیکی متناسب، نبود شناخت صحیح از بازارهای هدف و سلایق مصرفی و ارسال محصول به‌صورت فله‌ای و عدم بسته‌بندی مناسب کشورهای هدف از سایر موانع توسعه صادرات محصولات میوه و تره‌بار است.