در حال ‌ حاضر کشور ایران توانسته جایگاه دهمین تولیدکننده فولاد در جهان را از آن خود کند، با این ‌ حال بسیاری از کارشناسان و فعالان این حوزه معتقدند که این صنعت با مشکلات و چالش ‌ هایی بسیاری از جمله تامین آب، تامین مواد اولیه، عدم ‌ تجهیزات و فناوری ‌ های جدید، قیمت ‌ گذاری و تامین سوخت و انرژی مواجه است. صمت در این شماره با بررسی چالش ‌ های صنعت فولاد در گفت ‌ وگو با کارشناسان این صنعت به راهکارهای برون ‌ رفت از چالش ‌ ها پرداخته است.

ابرچالش ‌ ها در صنعت فولاد

رضا شهرستانی بااشاره به چالش ‌ های صنعت فولاد کشور اظهار کرد: سوء ‌ مدیریت دولت مشکل اساسی صنعت فولاد کشور است. بخش ‌ های دولتی بر این باور هستند که با در دست ‌ گرفتن و کنترل بازار می ‌ توانند محصولات را با نرخ ارزان در دسترس مصرف ‌ کنندگان قرار دهند، اما این امر عواقب بسیاری در پی دارد. پررنگ شدن بخش دولتی در بازار سبب ایجاد رانت و واسطه ‌ گری ‌ های بی ‌ شماری کرده است.

وی در گفت ‌ وگو با صمت بااشاره به سود واسطه ‌ ها در این بازار گفت: صنعتگران و تولیدکنندگان کشور با تشدید تحریم ‌ ها با مشکلات تامین مالی بسیاری دست ‌ وپنجه نرم می ‌ کنند. این دست از سوءمدیریت ‌ ها سبب ایجاد مشکلات بسیاری برای صنعت فولاد شده است. برای مثال، پایین نگه ‌ داشتن نرخ شمش و میلگرد سبب شد تا صنایع بالادستی دیگر نتوانند با روشی که ۱۰ سال در پیش گرفته بودند، پیش روند. از همین ‌ رو، این صنایع برای ادامه کار باید نرخ محصولات خود را افزایش می ‌ دادند. پیش ‌ از این، اقدام، آهن ‌ اسفنجی براساس ۲۳ . ۵ درصد از نرخ محصول فولاد شمش خوزستان قیمت ‌ گذاری می ‌ شد، اما پس از آن، نرخ آهن ‌ اسفنجی روندی صعودی در پیش گرفت و افزایشی چنددرصدی را تجربه کرد. این امر عواقب متعددی در پی داشت و سبب شد تا شرکت ‌ های بسیاری در راستای احداث کارخانه ‌ های گندله ‌ سازی گام بردارند.

این فعال صنعت فولاد بااشاره به پیامدهای این اقدام گفت: در حال ‌ حاضر ظرفیت تولید گندله کشور بیش از ۴۰ میلیون تن است و باادامه این روند این ظرفیت تا سال آینده به ۱۰۰ میلیون تن خواهد رسید. این در حالی است که بازار از این ماده اشباع شده و نرخ آن کاهشی چشمگیر داشته است. در واقع، بخش دولتی با سوءمدیریت سبب شده تا صنایع تنها به یکی از حلقه ‌ های زنجیره تولید فولاد توجه و تنها در همان بخش سرمایه ‌ گذاری کنند و این ‌ گونه ابرچالش ‌ های بسیاری در صنعت فولاد کشور ایجاد شد.

عضو هیات ‌ مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران درباره راهکارهای برون ‌ رفت از مشکلات این صنعت گفت: به باور من، بهترین راهکار برای رفع مشکلات صنعت فولاد این است که دولت قیمت ‌ گذاری دستوری در این صنعت انجام ندهد و تمامی بازار این حوزه را به فعالان و صنعتگران فولادی واگذار کند. به ‌ عبارت ‌ دیگر، فضا و بازاری فراهم شود تا عرضه و تقاضا بتوانند همسو با یکدیگر حرکت کنند و در نهایت بازار به ‌ خودی ‌ خود بتواند تعادلی میان عرضه و تقاضا ایجاد کند. در فضایی این ‌ چنینی، اگر خلئی وجود داشته باشد، خود را نشان می ‌ دهد و محصولات با نرخ واقعی عرضه می ‌ شوند. کوتاه شدن دست دولت از بازار، سبب جلب اعتماد سرمایه ‌ گذاران می ‌ شود و آنها درمی ‌ یابند که در کدام حوزه وارد شوند و سرمایه ‌ گذاری لازم را انجام دهند. ادامه این روند، سبب رفع عمده چالش ‌ های این صنعت می ‌ شود.

لزوم داشتن نگاه فراسرزمینی

وی درباره چشم ‌ انداز ۱۴۰۴ صنعت فولاد تشریح کرد: باتوجه به شرایط کنونی، قطعی مکرر انرژی و نبود مواد اولیه کافی بدون تردید تحقق این چشم ‌ انداز امکان ‌ پذیر نیست. اکنون ما باید با نگاهی فراسرزمینی در پی رفع مشکلات این صنعت باشیم و به ‌ سراغ کشورهایی برویم که از منابع اولیه خوبی برخوردار هستند. برای مثال، کشوری همجوار با ما مانند افغانستان از ۷ میلیارد تن سنگ ‌ آهن برخوردار است. به ‌ عقیده من، ما باید از همین لحظه مذاکرات لازم را در این زمینه با این دست از کشورها آغاز کنیم تا بتوانیم مشکل کمبود مواد اولیه را در کشور رفع سازیم.

وی در ادامه افزود: در حال ‌ حاضر ما شاهد پیشرفت روزانه فناوری هستیم و تمامی جهان تحت ‌ تاثیر این پیشرفت قرار گرفته است. صنعت نیز از این امر مستثنا نیست. ما برای ادامه حیات صنعت فولاد کشورمان باید در راستای استفاده از فناوری ‌ های روز و نوین جهانی این حوزه حرکت کنیم. برای مثال، فولاد ما باید از ضخامت کم و استحکام بالا برخوردار باشد. همچنین، در این مسیر باید به بهینه ‌ سازی مصرف انرژی توجه بسیار نشان داد. به ‌ عبارت ‌ دیگر، باید بتوانیم در عرصه فولاد سبز اقدامات قابل ‌ توجهی انجام دهیم. موارد قابل ‌ توجه بسیار دیگری در این حوزه وجود دارد که ما باید آنها را با فناوری ‌ های نوین جهانی همسو کنیم. اگر نتوانیم در این راستا حرکت کنیم، بی ‌ شک صنعت فولاد کشور در آستانه نابودی قرار می ‌ گیرد.

شهرستانی در پایان خاطرنشان کرد: نسل جدید دیگر تمایلی به انجام کارهای سنگین و سخت ندارند و ما باید بتوانیم با استفاده از فناوری ‌ های نوین، رغبت لازم را برای نسل جوان ایجاد کنیم تا در عرصه صنعت حضور یابند. نکته قابل ‌ توجه و مهم دیگر این است که باید فضای دانشگاه را تا جای ممکن به فضایی عملی تبدیل کنیم. یعنی دانشگاه ‌ های ما تنها مکانی برای درک مباحث علمی نباشند، بلکه عرصه ‌ ای برای عملی شدن آموخته ‌ ها در این مکان ‌ ها فراهم شود. ادغام فضای صنعت و دانشگاه می ‌ تواند سبب ایجاد فضایی شود که از دل آن شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان برویند؛ شرکت ‌ هایی که سرآغاز رشد و ترقی صنعت و به ‌ طورکلی اقتصاد کشور هستند.

صنعت فولاد اشتغالزا است

مسعود زارع، کارشناس صنعت فولاد بااشاره به اهمیت صنعت فولاد در توسعه اقتصادی کشور، افزود: صنعت فولاد یکی از صنایع استراتژیک محسوب می ‌ شود و زیربنای توسعه صنایع کشور است. اکنون بیش از ۶۰۰ صنعت پایین ‌ دستی به این صنعت بزرگ وابسته ‌ هستند و به ‌ طورقطع تمرکز و برنامه ‌ ریزی روی صنعت فولاد منجر به رونق و پیشرفت در بیشتر صنایع کشور خواهد شد. زارع در گفت ‌ وگو با صمت بااشاره به سابقه بیش از ۵۰ ساله صنعت فولاد کشور، تاکید کرد: یکی دیگر از ابعاد مهم استراتژیک صنعت فولاد، موضوع اشتغالزایی است، به ‌ گونه ‌ ای که طبق استانداردهای بین ‌ المللی، اشتغالزایی در این صنعت به ‌ نحوی است که هردو فرصت شغلی مستقیم در این صنعت، به ‌ طور تقریبی ۱۳ فرصت شغلی در سایر زنجیره ‌ های تامین ایجاد می ‌ کند. اگر این روند را تا پایان زنجیره تولید کالای نهایی مدنظر داشته باشیم، رقم قابل ‌ توجهی فرصت شغلی خواهیم داشت، بنابراین صنایع فولادی از بعد توسعه اجتماعی و شرایط کلان اقتصادی یک موتور محرک برای توسعه محسوب می ‌ شوند. وی بااشاره به اینکه بومی ‌ سازی در تجهیزات و قطعات صنعت فولاد به گسترش همه ابعاد استراتژیک این صنعت کمک می ‌ کند، یادآور شد: باتوجه به شرایط اقتصادی کشور، پاشنه ‌ آشیل صنایع، بخش ‌ های ارزبر هستند، بنابراین توجه به بومی ‌ سازی در صنعت باتوجه به اهمیت و گستره اهمیت آن بر صنایع دیگر، هم از نظر کاهش هزینه ‌ های تولید و به ‌ تبع آن، کاهش هزینه ‌ های ۶۰۰ بخش صنعتی دیگر موثر است و به ‌ دنبال خود، توسعه اشتغالزایی و تقویت توان داخل را در پی خواهد داشت. وی رسیدن به تولید ۵۵ میلیون تن در افق چشم ‌ انداز ۱۴۰۴ را یادآور شد و گفت: باتوجه به وضعیتی که کشور در تامین ارز موردنیاز برای صنایع دارد، به ‌ طورقطع بدون بومی ‌ سازی رسیدن به افق چشم ‌ انداز ۱۴۰۴ دور از دسترس خواهد بود. زارع بااشاره به اقدامات انجام ‌ شده در این زمینه اظهار کرد: ایجاد سامانه طرح جامع بومی ‌ سازی فولاد ایران یکی از اقدامات موثری است که در واقع یک بانک اطلاعاتی برای تولیدکنندگان فولاد و یک فضای اطلاعاتی برای تامین ‌ کنندگان ایجاد کرده و موجب شناخت دوطرفه شده است. نباید فراموش کرد که جذب سرمایه ‌ گذاری، تقویت فناوری، ارتقای دانش فنی و ایجاد بستر مناسب برای توسعه صنایع فولادی، از جمله عواملی است که میزان ارزش بومی ‌ سازی در این صنعت را ارتقا می ‌ بخشد. زارع اظهار کرد: تقویت صنایع فولادی در گرو بومی ‌ سازی است که خود وابسته به توسعه صنایع فولادی است، به ‌ عبارت دیگر، این رابطه دوسویه به موازات یکدیگر باید تقویت شوند تا زنجیره ارزش صنایع فولادی تکمیل و ظرفیت قدرتمندی برای تزریق به صنایع پایین ‌ دستی فولاد فراهم شود. وی افزود: صنعت فولاد کشور یکی از صنایع مادر و مهم کشور است و نیاز به تحول دارد. برای تحول، به توسعه صنعتی نیاز داریم که این توسعه با برنامه ‌ ریزی راهبردی حاصل می ‌ شود. از طرفی، توسعه صنعتی باعث رشد اقتصادی شده و با تنوعی که در تولیدات در کشور ما وجود دارد؛ ارزش ‌ افزوده و رشد اقتصادی را به ‌ همراه خواهد داشت. این کارشناس صنعت فولاد خاطرنشان کرد: اهمیت دوم توسعه صنعتی به نقشی برمی ‌ گردد که موجب افزایش اشتغال کشور و ارتقای رفاه اجتماعی می ‌ شود. مجموعه کسب ‌ وکارهایی که با این توسعه ایجاد می ‌ شود، دومین مقوله بااهمیت برای تصمیم ‌ سازان توسعه صنعت کشور است. ارتقای توان دفاعی کشور و امنیت ملی نیز یکی از آثار مهم این توسعه است و به ‌ همین ‌ خاطر این موضوع باید موردتوجه قرار بگیرد. وی تصریح کرد: در برنامه هفتم توسعه برای صنعت فولاد کشور فرصت ‌ های بسیار متنوعی فراهم شده است. ۲ موضوع در این بین بسیار قابل ‌ توجه است که یکی از آنها، پلتفرم دانش ‌ بنیان است که در سال ‌ های گذشته شکل گرفته و باید تا ۱۰ سال آینده هدف خود را به ‌ سمت ارزش ‌ افزوده بالا و حل مشکلات پیش ببرد. نکته دیگر، جانمایی در نظام جدید ژئوپلتیک است، چرا که بسیاری از کارشناسان معتقدند که آرایش جدیدی در حال شکل ‌ گیری در دنیا است و در صورتی که کشوری نقش خود را در ایجاد ارزش ‌ افزوده مشخص کند، بسیار موفق خواهد بود. زارع تاکید کرد: پیشنهاد می ‌ شود، صنعت فولاد، نهاده ‌ های تولید را به نرخ واقعی عرضه کند تا با چالش تامین انرژی به ‌ نحو بهتری روبه ‌ رو شویم. حرکت به ‌ سمت کوره ‌ بلند و ایجاد واحدهای کوچک، اکتشافات عمیق ‌ تر سنگ ‌ آهن، زمینه ‌ سازی برای معدنکاری خارجی، توسعه فناوری ‌ های نوین برای استفاده از منابع کم ‌ عیار در صنعت فولاد و توسعه صادرات محصولات با ارزش ‌ افزوده بالا با گسترش دیپلماسی تجاری؛ از جمله طرح ‌ های پیشنهادی برای رشد صنعت فولاد کشور است. وی در پایان و با تاکید بر عدم ‌ خام ‌ فروشی در حوزه فولاد، خاطرنشان کرد: در منطقه خاورمیانه کشورهایی نظیر افغانستان، عراق، سوریه و کشورهای حوزه جنوب خلیج ‌ فارس نیازمند فولاد هستند و ایران این فرصت را دارد که با استفاده از ظرفیت صنایع ‌ معدنی خود از این فرصت استفاده کند، زیرا صنعت فولاد مزیت ‌ دارترین صنعت کشور است. از طرفی، مهم ‌ ترین مسئله این است که صنعت فولاد هیچ ‌ گاه به ‌ دنبال خام ‌ فروشی نرفته، یعنی سنگ ‌ آهن تبدیل به کنسانتره، گندله، آهن ‌ اسفنجی، بیریکت، شمش و اسلب شده است. بنابراین در این حوزه نه تنها خام ‌ فروشی نشده، بلکه ارزش ‌ افزوده نیز ایجاد شده است و صنعتگران فولاد باوجود اینکه در خور توجه بیشتر بودند با کم ‌ لطفی مسئولان مواجه شدند.

سخن پایانی

به یقین، صنعت فولاد یکی از اثرگذارترین بخش ‌ ها در اقتصاد کلان کشور و از صنایعی است که در فراهم کردن زیرساخت ‌ های توسعه سایر صنایع و بخش ‌ های اقتصادی و به ‌ ویژه در حوزه اشتغالزایی نقش غیرقابل ‌ انکاری دارد. در سند چشم ‌ انداز کشور در افق ۱۴۰۴ تولید ۵۵ میلیون تن فولاد هدف ‌ گذاری شده است، اما هنوز زیرساخت ‌ های موردنیاز واحدهای فعال فولاد کشور از جمله توسعه خطوط جاده ‌ ای و ریلی و توسعه اکتشاف در بخش معدن و تامین برق، گاز و آب موردنیاز این صنعت میسر نشده است. در حالی که با عنایت به ظرفیت ‌ های موجود در صنعت فولاد کشور، به ‌ ویژه در سال ‌ های اخیر، یکی از کارآمدترین راهکارها برای دستیابی به اقتصاد غیرنفتی توجه بیشتر به توسعه معدن و صنایع ‌ معدنی به ‌ ویژه صنعت فولاد کشور است.