در حال‌ حاضر کشور ایران توانسته جایگاه دهمین تولیدکننده فولاد در جهان را از آن خود کند، با این‌ حال بسیاری از کارشناسان و فعالان این حوزه معتقدند که این صنعت با مشکلات و چالش‌هایی بسیاری از جمله تامین آب، تامین مواد اولیه، عدم‌تجهیزات و فناوری‌های جدید، قیمت‌گذاری و تامین سوخت و انرژی مواجه است. صمت در این شماره با بررسی چالش‌های صنعت فولاد در گفت‌وگو با کارشناسان این صنعت به راهکارهای برون‌رفت از چالش‌ها پرداخته است.

ابرچالش‌ها در صنعت فولاد

رضا شهرستانی بااشاره به چالش‌های صنعت فولاد کشور اظهار کرد: سوء‌مدیریت دولت مشکل اساسی صنعت فولاد کشور است. بخش‌های دولتی بر این باور هستند که با در دست ‌گرفتن و کنترل بازار می‌توانند محصولات را با نرخ ارزان در دسترس مصرف‌کنندگان قرار دهند، اما این امر عواقب بسیاری در پی دارد. پررنگ شدن بخش دولتی در بازار سبب ایجاد رانت و واسطه‌گری‌های بی‌شماری کرده است.

وی در گفت‌وگو با صمت بااشاره به سود واسطه‌ها در این بازار گفت: صنعتگران و تولیدکنندگان کشور با تشدید تحریم‌ها با مشکلات تامین مالی بسیاری دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این دست از سوءمدیریت‌ها سبب ایجاد مشکلات بسیاری برای صنعت فولاد شده است. برای مثال، پایین نگه‌داشتن نرخ شمش و میلگرد سبب شد تا صنایع بالادستی دیگر نتوانند با روشی که ۱۰ سال در پیش گرفته بودند، پیش روند. از همین‌رو، این صنایع برای ادامه کار باید نرخ محصولات خود را افزایش می‌دادند. پیش ‌از این، اقدام، آهن‌اسفنجی براساس ۲۳.۵ درصد از نرخ محصول فولاد شمش خوزستان قیمت‌گذاری می‌شد، اما پس از آن، نرخ آهن‌اسفنجی روندی صعودی در پیش گرفت و افزایشی چنددرصدی را تجربه کرد. این امر عواقب متعددی در پی داشت و سبب شد تا شرکت‌های بسیاری در راستای احداث کارخانه‌های گندله‌سازی گام بردارند.

این فعال صنعت فولاد بااشاره به پیامدهای این اقدام گفت: در حال ‌حاضر ظرفیت تولید گندله کشور بیش از ۴۰ میلیون تن است و باادامه این روند این ظرفیت تا سال آینده به ۱۰۰ میلیون تن خواهد رسید. این در حالی است که بازار از این ماده اشباع شده و نرخ آن کاهشی چشمگیر داشته است. در واقع، بخش دولتی با سوءمدیریت سبب شده تا صنایع تنها به یکی از حلقه‌های زنجیره تولید فولاد توجه و تنها در همان بخش سرمایه‌گذاری کنند و این‌گونه ابرچالش‌های بسیاری در صنعت فولاد کشور ایجاد شد.

عضو هیات‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران درباره راهکارهای برون‌رفت از مشکلات این صنعت گفت: به باور من، بهترین راهکار برای رفع مشکلات صنعت فولاد این است که دولت قیمت‌گذاری دستوری در این صنعت انجام ندهد و تمامی بازار این حوزه را به فعالان و صنعتگران فولادی واگذار کند. به‌عبارت‌دیگر، فضا و بازاری فراهم شود تا عرضه و تقاضا بتوانند همسو با یکدیگر حرکت کنند و در نهایت بازار به‌خودی‌خود بتواند تعادلی میان عرضه و تقاضا ایجاد کند. در فضایی این‌چنینی، اگر خلئی وجود داشته باشد، خود را نشان می‌دهد و محصولات با نرخ واقعی عرضه می‌شوند. کوتاه شدن دست دولت از بازار، سبب جلب اعتماد سرمایه‌گذاران می‌شود و آنها درمی‌یابند که در کدام حوزه وارد شوند و سرمایه‌گذاری لازم را انجام دهند. ادامه این روند، سبب رفع عمده چالش‌های این صنعت می‌شود.

لزوم داشتن نگاه فراسرزمینی

وی درباره چشم‌انداز ۱۴۰۴ صنعت فولاد تشریح کرد: باتوجه به شرایط کنونی، قطعی مکرر انرژی و نبود مواد اولیه کافی بدون تردید تحقق این چشم‌انداز امکان‌پذیر نیست. اکنون ما باید با نگاهی فراسرزمینی در پی رفع مشکلات این صنعت باشیم و به‌سراغ کشورهایی برویم که از منابع اولیه خوبی برخوردار هستند. برای مثال، کشوری همجوار با ما مانند افغانستان از ۷ میلیارد تن سنگ‌آهن برخوردار است. به‌عقیده من، ما باید از همین لحظه مذاکرات لازم را در این زمینه با این دست از کشورها آغاز کنیم تا بتوانیم مشکل کمبود مواد اولیه را در کشور رفع سازیم.

وی در ادامه افزود: در حال‌ حاضر ما شاهد پیشرفت روزانه فناوری هستیم و تمامی جهان تحت‌تاثیر این پیشرفت قرار گرفته است. صنعت نیز از این امر مستثنا نیست. ما برای ادامه حیات صنعت فولاد کشورمان باید در راستای استفاده از فناوری‌های روز و نوین جهانی این حوزه حرکت کنیم. برای مثال، فولاد ما باید از ضخامت کم و استحکام بالا برخوردار باشد. همچنین، در این مسیر باید به بهینه‌سازی مصرف انرژی توجه بسیار نشان داد. به‌عبارت‌دیگر، باید بتوانیم در عرصه فولاد سبز اقدامات قابل‌توجهی انجام دهیم. موارد قابل‌توجه بسیار دیگری در این حوزه وجود دارد که ما باید آنها را با فناوری‌های نوین جهانی همسو کنیم. اگر نتوانیم در این راستا حرکت کنیم، بی‌شک صنعت فولاد کشور در آستانه نابودی قرار می‌گیرد.

شهرستانی در پایان خاطرنشان کرد: نسل جدید دیگر تمایلی به انجام کارهای سنگین و سخت ندارند و ما باید بتوانیم با استفاده از فناوری‌های نوین، رغبت لازم را برای نسل جوان ایجاد کنیم تا در عرصه صنعت حضور یابند. نکته قابل‌توجه و مهم دیگر این است که باید فضای دانشگاه را تا جای ممکن به فضایی عملی تبدیل کنیم. یعنی دانشگاه‌های ما تنها مکانی برای درک مباحث علمی نباشند، بلکه عرصه‌ای برای عملی شدن آموخته‌ها در این مکان‌ها فراهم شود. ادغام فضای صنعت و دانشگاه می‌تواند سبب ایجاد فضایی شود که از دل آن شرکت‌های دانش‌بنیان برویند؛ شرکت‌هایی که سرآغاز رشد و ترقی صنعت و به‌طورکلی اقتصاد کشور هستند.

صنعت فولاد اشتغالزا است

مسعود زارع، کارشناس صنعت فولاد بااشاره به اهمیت صنعت فولاد در توسعه اقتصادی کشور، افزود: صنعت فولاد یکی از صنایع استراتژیک محسوب می‌شود و زیربنای توسعه صنایع کشور است. اکنون بیش از ۶۰۰ صنعت پایین‌دستی به این صنعت بزرگ وابسته‌ هستند و به‌طورقطع تمرکز و برنامه‌ریزی روی صنعت فولاد منجر به رونق و پیشرفت در بیشتر صنایع کشور خواهد شد. زارع در گفت‌وگو با صمت بااشاره به سابقه بیش از ۵۰ ساله صنعت فولاد کشور، تاکید کرد: یکی دیگر از ابعاد مهم استراتژیک صنعت فولاد، موضوع اشتغالزایی است، به‌گونه‌ای که طبق استانداردهای بین‌المللی، اشتغالزایی در این صنعت به‌نحوی است که هردو فرصت شغلی مستقیم در این صنعت، به‌طور تقریبی ۱۳ فرصت شغلی در سایر زنجیره‌های تامین ایجاد می‌کند. اگر این روند را تا پایان زنجیره تولید کالای نهایی مدنظر داشته باشیم، رقم قابل‌توجهی فرصت شغلی خواهیم داشت، بنابراین صنایع فولادی از بعد توسعه اجتماعی و شرایط کلان اقتصادی یک موتور محرک برای توسعه محسوب می‌شوند. وی بااشاره به اینکه بومی‌سازی در تجهیزات و قطعات صنعت فولاد به گسترش همه ابعاد استراتژیک این صنعت کمک می‌کند، یادآور شد: باتوجه به شرایط اقتصادی کشور، پاشنه‌آشیل صنایع، بخش‌های ارزبر هستند، بنابراین توجه به بومی‌سازی در صنعت باتوجه به اهمیت و گستره اهمیت آن بر صنایع دیگر، هم از نظر کاهش هزینه‌های تولید و به‌تبع آن، کاهش هزینه‌های ۶۰۰ بخش صنعتی دیگر موثر است و به‌دنبال خود، توسعه اشتغالزایی و تقویت توان داخل را در پی خواهد داشت. وی رسیدن به تولید ۵۵ میلیون تن در افق چشم‌انداز ۱۴۰۴ را یادآور شد و گفت: باتوجه به وضعیتی که کشور در تامین ارز موردنیاز برای صنایع دارد، به‌طورقطع بدون بومی‌سازی رسیدن به افق چشم‌انداز ۱۴۰۴ دور از دسترس خواهد بود. زارع بااشاره به اقدامات انجام‌شده در این زمینه اظهار کرد: ایجاد سامانه طرح جامع بومی‌سازی فولاد ایران یکی از اقدامات موثری است که در واقع یک بانک اطلاعاتی برای تولیدکنندگان فولاد و یک فضای اطلاعاتی برای تامین‌کنندگان ایجاد کرده و موجب شناخت دوطرفه شده است. نباید فراموش کرد که جذب سرمایه‌گذاری، تقویت فناوری، ارتقای دانش فنی و ایجاد بستر مناسب برای توسعه صنایع فولادی، از جمله عواملی است که میزان ارزش بومی‌سازی در این صنعت را ارتقا می‌بخشد. زارع اظهار کرد: تقویت صنایع فولادی در گرو بومی‌سازی است که خود وابسته به توسعه صنایع فولادی است، به‌عبارت دیگر، این رابطه دوسویه به موازات یکدیگر باید تقویت شوند تا زنجیره ارزش صنایع فولادی تکمیل و ظرفیت قدرتمندی برای تزریق به صنایع پایین‌دستی فولاد فراهم شود. وی افزود: صنعت فولاد کشور یکی از صنایع مادر و مهم کشور است و نیاز به تحول دارد. برای تحول، به توسعه صنعتی نیاز داریم که این توسعه با برنامه‌ریزی راهبردی حاصل می‌شود. از طرفی، توسعه صنعتی باعث رشد اقتصادی شده و با تنوعی که در تولیدات در کشور ما وجود دارد؛ ارزش‌افزوده و رشد اقتصادی را به‌همراه خواهد داشت. این کارشناس صنعت فولاد خاطرنشان کرد: اهمیت دوم توسعه صنعتی به نقشی برمی‌گردد که موجب افزایش اشتغال کشور و ارتقای رفاه اجتماعی می‌شود. مجموعه کسب‌وکارهایی که با این توسعه ایجاد می‌شود، دومین مقوله بااهمیت برای تصمیم‌سازان توسعه صنعت کشور است. ارتقای توان دفاعی کشور و امنیت ملی نیز یکی از آثار مهم این توسعه است و به‌همین‌خاطر این موضوع باید موردتوجه قرار بگیرد. وی تصریح کرد: در برنامه هفتم توسعه برای صنعت فولاد کشور فرصت‌های بسیار متنوعی فراهم شده است. ۲ موضوع در این بین بسیار قابل‌توجه است که یکی از آنها، پلتفرم دانش‌بنیان است که در سال‌های گذشته شکل گرفته و باید تا ۱۰ سال آینده هدف خود را به‌سمت ارزش‌افزوده بالا و حل مشکلات پیش ببرد. نکته دیگر، جانمایی در نظام جدید ژئوپلتیک است، چرا که بسیاری از کارشناسان معتقدند که آرایش جدیدی در حال شکل‌گیری در دنیا است و در صورتی که کشوری نقش خود را در ایجاد ارزش‌افزوده مشخص کند، بسیار موفق خواهد بود. زارع تاکید کرد: پیشنهاد می‌شود، صنعت فولاد، نهاده‌های تولید را به نرخ واقعی عرضه کند تا با چالش تامین انرژی به‌نحو بهتری روبه‌رو شویم. حرکت به‌سمت کوره‌بلند و ایجاد واحدهای کوچک، اکتشافات عمیق‌تر سنگ‌آهن، زمینه‌سازی برای معدنکاری خارجی، توسعه فناوری‌های نوین برای استفاده از منابع کم‌عیار در صنعت فولاد و توسعه صادرات محصولات با ارزش‌افزوده بالا با گسترش دیپلماسی تجاری؛ از جمله طرح‌های پیشنهادی برای رشد صنعت فولاد کشور است. وی در پایان و با تاکید بر عدم‌خام‌فروشی در حوزه فولاد، خاطرنشان کرد: در منطقه خاورمیانه کشورهایی نظیر افغانستان، عراق، سوریه و کشورهای حوزه جنوب خلیج‌فارس نیازمند فولاد هستند و ایران این فرصت را دارد که با استفاده از ظرفیت صنایع‌معدنی خود از این فرصت استفاده کند، زیرا صنعت فولاد مزیت‌دارترین صنعت کشور است. از طرفی، مهم‌ترین مسئله این است که صنعت فولاد هیچ‌گاه به‌دنبال خام‌فروشی نرفته، یعنی سنگ‌آهن تبدیل به کنسانتره، گندله، آهن‌اسفنجی، بیریکت، شمش و اسلب شده است. بنابراین در این حوزه نه تنها خام‌فروشی نشده، بلکه ارزش‌افزوده نیز ایجاد شده است و صنعتگران فولاد باوجود اینکه در خور توجه بیشتر بودند با کم‌لطفی مسئولان مواجه شدند.

سخن پایانی

به یقین، صنعت فولاد یکی از اثرگذارترین بخش‌ها در اقتصاد کلان کشور و از صنایعی است که در فراهم کردن زیرساخت‌های توسعه سایر صنایع و بخش‌های اقتصادی و به‌ویژه در حوزه اشتغالزایی نقش غیرقابل‌انکاری دارد. در سند چشم‌انداز کشور در افق ۱۴۰۴ تولید ۵۵ میلیون تن فولاد هدف‌گذاری شده است، اما هنوز زیرساخت‌های موردنیاز واحدهای فعال فولاد کشور از جمله توسعه خطوط جاده‌ای و ریلی و توسعه اکتشاف در بخش معدن و تامین برق، گاز و آب موردنیاز این صنعت میسر نشده است. در حالی که با عنایت به ظرفیت‌های موجود در صنعت فولاد کشور، به‌ویژه در سال‌های اخیر، یکی از کارآمدترین راهکارها برای دستیابی به اقتصاد غیرنفتی توجه بیشتر به توسعه معدن و صنایع‌معدنی به‌ویژه صنعت فولاد کشور است.