با توجه به شرایط جغرافیایی و کمیت پایین پوشش جنگی در ایران و همچنین کیفیت پایین درختان برای تولید کاغذ، مشکلات و محدودیت‌های زیادی در تولید کاغذهای چاپ و تحریر وجود دارد. هرچند ضرورت بازیافت پسماند بر کسی پوشیده نیست، اما با توجه به اینکه بخش قابل‌توجهی از پسماندهای تولیدشده محصولات کاغذی است، بازیافت این محصول در ایران نیازمند توجه ویژه‌ای است. نه‌تنها جنبه محیط‌‌زیستی بازیافت کاغذ اهمیت دارد، بلکه بحث‌های اقتصادی نیز ضرورت این امر را بیشتر می‌کند.

حسین جلالی‌ترشیزی، استاد دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو با صمت می‌گوید: در تولید کاغذ بازیافتی از کاغذهای جمع‌آوری‌شده، نباید انواع کاغذها را با هم وارد فرآیند بازیافت کرد. نکته‌ای که ما در ایران باید روی آن کار کنیم همین مرحله اولیه بازیافت کاغذ است که از آن به‌عنوان دسته‌بندی انواع کاغذها یاد می‌شود. عمده اشکالی که در حوزه بازیافت با آن روبه‌رو هستیم، دسته‌بندی انواع کاغذ و در مرحله ابتدایی جمع‌آوری در مبدأ است.

استفاده از بازیافت پسماند کاغذ هم به‌دلیل مسائل محیط‌زیستی و هم از منظر اقتصادی در همه جای دنیا متداول و ضروری است. در کشور ما که منابع اولیه تولید کاغذ، بسیار محدود است، این مسئله ضرورت بیشتری دارد. به همین دلیل نیز چند دهه است معضل کاغذ گریبانگیر کشور شده و همچنان ادامه دارد.

از سوی دیگر، با مقایسه‌ای میان هزینه‌های جمع‌آوری کاغذ باطله‌ها و انتقال آنها به کارخانه بازیافت با هزینه قطع درختان و انتقال آنها به کارخانه می‌توان به ارزان بودن راهکار بازیافت برای تولید کاغذ پی برد، چراکه مثلا به لحاظ شیمیایی، فرآیند رنگ‌بری از کاغذ باطله‌ها خیلی ارزان‌تر از تولید کاغذ‌های نو از چوب درختان است. به‌گفته کارشناسان بازیافت، فقط ۲۵ درصد کاغذهای باطله از قطع شدن یک میلیون و 700 هزار درخت جلوگیری می‌کند و 100 هزار تن کاغذ بازیافتی از آن تهیه می‌شود. بازیافت کاغذ در 7 مرحله جمع‌آوری، جداسازی، خمیرسازی، جوهرزدایی، تولید کاغذهای جدید، برش زدن و بسته‌بندی انجام می‌شود.

در بسیاری از کشورهای جهان، یکی از راه‌های تامین کاغذ،‌ بازیافت این کالاست. این فرآیند در ایران چگونه بوده و بازیافت این محصول را چقدر ضروری می‌دانید؟

به‌طور میانگین، حدود ۷ تا ۸ درصد از میزان پسماند جمع‌آوری‌شده روزانه در شهر تهران را انواع فرآورده‌های کاغذی تشکیل می‌دهد که اگر در شبانه‌روز، ماه یا سال اندازه‌گیری شود، به عددی بزرگ و قابل‌توجهی می‌رسیم. امروزه بازیافت نه یک امر انتخابی، بلکه یک روند اجتناب‌پذیر است. استفاده از بازیافت پسماند کاغذ هم به‌خاطر مسائل زیست‌محیطی و هم از منظر اقتصادی، در همه جای دنیا متداول و ضروری است.

در کشور ما که منابع اولیه تولید کاغذ بسیار محدود شده، این مسئله ضرورتی‌تر است. چند دهه است معضل کمبود کاغذ گریبانگیر کشور شده و از سویی هم، کاغذ جزو کالاهایی استراتژیک به‌شمار می‌رود.

استراتژیک بودن کاغذ هم در بعد فرهنگی و مصارف آموزشی و پژوهشی مطرح است و هم در بعد بهداشتی. میزان مصرف کاغذ در همه جای دنیا، شاخصی برای توسعه فرهنگی و توسعه بهداشتی به‌شمار می‌رود. استفاده از کاغذهای بهداشتی در ایران با توجه به گستره مصرفی که دارد، نسبت به بقیه کشورها کمتر است، اما مصرف انواع دیگر کاغذ، مخصوصا کاغذهای بسته‌بندی و همچنین کاغذهای چاپ و تحریر در حال افزایش است. به همین خاطر، ضرورت بازیافت انواع کاغذ در ایران بیش از دیگر کشورها از جمله کشورهای اروپایی و امریکای شمالی است.

در حال حاضر مشکل اصلی در فرآیند و مراحل بازیافت پسماند کاغذ در ایران چیست؟

نکته حائز اهمیت در بازیافت کاغذ، نوع کاغذی است که قرار است بازیافت شود. درباره کاغذهای بسته‌بندی اهمیت و حساسیت توجه به جداسازی کاغذها کمتر است، اما درباره کاغذهایی که مصرف چاپ و تحریر داشته‌اند و قرار است دوباره برای کاغذهای چاپ و تحریر مورد‌استفاده قرار بگیرند، مرحله جداسازی انواع کاغذها بسیار اهمیت دارد. به‌عبارتی در تولید کاغذ بازیافتی از کاغذهای جمع‌آوری شده نباید انواع کاغذها باهم وارد فرآیند بازیافت شوند. نکته‌ای که در ایران باید روی آن کار کنیم، مرحله اولیه بازیافت کاغذ است که از آن به‌عنوان دسته‌بندی انواع کاغذها یاد می‌شود.

این جمع‌آوری می‌تواند از سوی شهرداری یا افرادی که به صورت تجاری و خصوصی، کار جمع‌آوری را انجام می‌دهند، انجام شود. اگر فرآیند جداسازی انواع کاغذها به‌درستی انجام شود، مراحل بعدی بازیافت و در نهایت، تولید کاغذ در کارخانه راحت‌تر خواهد بود. صنعت کاغذ ایران در مراحل بعد از جمع‌آوری پسماند کاغذ، نه در سطح کشورهای خیلی پیشرفته، اما استاندارد خوبی دارد. از همین‌رو در فرآیند تولید کاغذ از پسماند کاغذ، مسئله اساسی که باید به آن توجه شود، جداسازی انواع کاغذها در مبدأ است. البته انجام این کار نیازمند فرهنگ‌سازی عمومی است. امروز بخش وسیعی از شهروندان می‌دانند که باید کاغذ را از سایر زباله‌ها جدا کرد. اما بحث دیگر این است که باید انواع کاغذها را هم از یکدیگر تفکیک کنیم. به‌طور مثال، کاغذ روزنامه، دفترچه یادداشت و کارتن با یکدیگر تفاوت دارند و مراحل فرآوری و استفاده‌ای که از آنها می‌شود هم با هم متفاوت است. اگر در رسانه‌ها و در فضاهای آموزشی از جمله مدرسه‌ها، بیشتر به این موضوع توجه و در این‌باره اطلاع‌رسانی شود، بحث بازیافت و استفاده مجدد از الیاف سلولزی تقویت و بهبود پیدا می‌کند.

در مقیاس کلان‌، فرآیند بازیافت کاغذ در ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

ایران در موضوع بازیافت کاغذهای بسته‌بندی، بسیار موفق بوده و امروز توانایی صادرات کاغذهای بسته‌بندی و اضافه تولید در داخل کشور وجود دارد. در چندین سال گذشته، کارخانه‌هایی برای تولید کاغذ بسته‌بندی راه‌اندازی شده و در چند سال آینده باز هم راه‌اندازی خواهد شد و به همین خاطر، کمبودی برای تولید این محصول نخواهیم داشت. مشکل صنعت کاغذ کشور در تولید کاغذهای چاپ و تحریر است، که هم منابع تولید این نوع کاغذها در ایران محدودیت دارد و هم با کمبود تکنولوژی در این زمینه روبه‌رو هستیم. در کشور کمبود مواد اولیه تولید کاغذهای چاپ و تحریر، هم به لحاظ کمی و هم به لحاظ کیفی وجود دارد. از سوی دیگر در ایران فقط ۳ کارخانه وجود دارد که کاغذهای چاپ و تحریر تولید می‌کند؛ یکی کارخانه چوب و کاغذ مازندران در ساری است، دیگری کارخانه کاغذسازی امیرآباد مازندران که در همین ۵ سال گذشته به بهره‌برداری رسیده و کارخانه پارس در اهواز که آغاز به‌کار آن برای دهه ۴۰ خورشیدی بوده و فناوری‌ قدیمی دارد و تجهیزات آن به‌روز نیست. کارخانه چوب و کاغذ ساری مبتنی بر برداشت از جنگل و کارخانه امیرآباد مازندران مبتنی بر واردات الیاف از کشور روسیه است. اگر به این دو کارخانه، بیشتر بها داده شود، می‌توان بخش زیادی از نیاز صنعت نشر کشور به کاغذ را تامین کرد. این امر منوط بر این است که از سطح شعار و کارهای نمایشی به سمت اقدامات عملیاتی پیش برویم. این امر بدون کمک گرفتن از متخصصان و صاحبان دانش در این موضوع میسر نخواهد بود و از وضع کنونی فراتر نخواهد رفت.

به معضل کمبود کاغذهای چاپ و تحریر اشاره کردید. در این زمینه، راهکار را در چه می‌بینید؟

وضعیت جغرافیایی ایران این اجازه را نمی‌دهد که بخواهیم در سطح کشورهای اسکاندیناوی یا امریکای شمالی، تولید کاغذ و چوب را توسعه بدهیم. در این کشورها، گونه‌های بومی جنگل‌ها عمدتا درختان سوزنی‌برگ مانند کاج است، اما درخت‌های جنگل‌های ایران اغلب درختان پهن‌برگ مثل راش، بلوط و توسکاست که برای تولید کاغذ کیفیت پایین‌تری نسبت به درختان سوزنی برگ دارند. ماهیت الیافی که از دو نوع خانواده درختان سوزنی برگ و پهن‌برگ به‌دست می‌آید، متفاوت است و این تفاوت به صورت آشکاری خود را در ویژگی‌هایی که کاغذ از آن به‌دست می‌آید، نشان می‌دهد. بنابراین از این منظر درختان کشور ما با کشورهای اروپایی به‌عنوان مواد اولیه تولید کاغذ قابل مقایسه نیست. حتی در یک افق صدساله هم نمی‌شود جایگزینی با درختان سوزنی برگ داشت. اساسا شرایط جغرافیایی و آب‌وهوایی ایران، اجازه کشت این نوع درخت‌ها و برداشت از این نوع جنگل‌ها را نخواهد داد. موردی که در اینجا می‌شود به‌‌عنوان راهکار به آن اشاره کرد، تکیه بر واردات چوب و الیاف استحصال شده به‌ویژه از کشورهای آسیای میانه و همسایه شمالی ایران مانند روسیه است. چندین سال است کارخانه چوب مازندران با وجود طرح تنفس جنگلی که اجرا می‌شود، پایین‌تر از ظرفیت اسمی خود تولید کاغذ دارد. گاهی نیز این تولید کاغذ که باید از نوع چاپ و تحریر باشد، به سمت تولید کاغذهای بسته‌بندی رفته است. در واقع، هدف کارخانه چاپ و تحریر بوده، اما به‌واسطه اینکه الیاف موردنیاز برای تولید کاغذ چاپ و تحریر و کاغذ روزنامه در دسترس نیست، به‌خاطر سرپا نگه‌داشتن کارخانه، به سمت بازیافت کاغذهای بسته‌بندی رفته است. اگر بخواهیم این مشکل را حل کنیم یا باید از کشورهای شمالی ایران چوب وارد کنیم که زیرساخت واردات آن از طریق دریا و حمل‌ونقل ریلی وجود دارد یا اینکه، خمیر کاغذ وارد کنیم. البته در استان خوزستان چند کارخانه تولید کاغذهای چاپ و تحریر در حال احداث است، اما فرآیند احداث آن روند غیرمعقولی دارد. منبع اولیه الیاف این کارخانه‌ها از تفاله نیشکر کارخانه‌های شکرسازی خوزستان به‌دست می‌آید و می‌تواند بخشی از نیاز کشور را پوشش دهد. با این حال، اگر این کارخانه‌ها هم راه‌اندازی شود، کمبود کاغذ چاپ و تحریر کاملا برطرف نخواهد شد و همچنان نیاز به سرمایه‌گذاری و هم‌اندیشی بین دولت و اصحاب دانشگاهی برای برطرف کردن آن وجود دارد.

سخن پایانی

کاغذ، یک کالای استراتژیک است و ابعاد اهمیت آن هم در بعد فرهنگی، مصارف آموزشی و پژوهشی و هم در بعد بهداشتی مطرح می‌شود. میزان مصرف کاغذ در همه جای دنیا، شاخصی برای توسعه فرهنگی و توسعه بهداشتی به‌شمار می‌‌رود.

گرچه صنعت کاغذ ایران در تولید کاغذ بسته‌بندی، توانایی تامین نیازهای داخلی و حتی صادرات را دارد، اما تامین کاغذهای چاپ و تحریر امروز تبدیل به یک معضل شده که نیاز به توجه ویژه به واردات آن و بازیافت کاغذ دارد. نکته کلیدی درباره بازیافت کاغذ در مرحله ابتدایی آن یعنی جداسازی انواع کاغذها از یکدیگر است. اگر این جداسازی به‌خوبی انجام شود، مراحل بعدی تولید کاغذ در کارخانه نیز به‌راحتی پیش خواهد رفت.