از تورهای غیرمجاز تا پزشک‌نماها
امروزه گردشگری و سفر، به عنوان یک صنعت مهم، قلب تپنده اقتصاد جهان به‌شمار می‌رود که اگر مورد اغفال واقع شود، اقتصاد جهان نیز فرو می‌پاشد.
امروزه گردشگری و سفر، به عنوان یک صنعت مهم، قلب تپنده اقتصاد جهان به شمار می رود که اگر مورد اغفال واقع شود، اقتصاد جهان نیز فرو می پاشد. به همین دلیل است که صنعت گردشگری در صدر بخش های مهم اقتصاد و امنیت جهان قرار گرفته و از حدود یک دهه پیش هم، عملکردی بهتر از دیگر بخش ها داشته است، به ویژه در کشورهایی که از منابع سوخت های فسیلی بهره مند نیستند. این نکته ای است که همه ساله در گزارش های شورای جهانی سفر و گردشگری یا سازمان جهانی گردشگری انعکاس پیدا می کند. اثرات اقتصادی فعالیت های گردشگری بسیار زیاد است. میلیون ها انسان در حوزه گردشگری فعالیت دارند و بسیاری از کشورها حیات شان به این صنعت وابسته است، به طوری که حدود ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان از محل صنعت گردشگری تامین می شود و ۱۰ درصد شاغلان جهان نیز در یکی از حوزه های مشاغل گردشگری مشغول به کار هستند. صمت در این گزارش به ابعاد اقتصاد پنهان و تاثیر مخرب آن در صنعت گردشگری پرداخته است.
فقر، نتیجه فشار بر منابع طبیعی
اقتصاد محیط زیست، دانشی است که به طورکلی رابطه بین آثار اقتصاد بر محیط زیست و آثار محیط زیست بر اقتصاد را بررسی می کند. اقتصاد و محیط زیست، از طریق 2 جریان، به نام منابع قابل تجدید و غیرقابل تجدید با یکدیگر در ارتباط هستند.از این منابع در هر دو صورت بهره برداری اقتصادی می شود. در این فرآیند هنگامی که ضایعات تولیدی، از ظرفیت و قابلیت واقعی محیط تجاوز کند، ظرفیت منابع طبیعی و محیط زیست کم می شود. در این شرایط ورود منابع غیرقابل تجدید به درون چرخه اقتصادی، خطر تمام شدن پیش از موعد انتظار ذخیره منابع غیرقابل تجدید را به وجود می آورد. گفتنی است، فقر روستایی به واسطه فشار بر منابع محیطی و بهره برداری غیراصولی و ناپایدار از این منابع، موجب تشدید تخریب محیط زیست می شود و بحران های محیط زیست نیز به واسطه تحلیل و از بین بردن منابع مورداستفاده روستاییان، به شدت فقر آنها می افزاید. امروزه صنعت عظیم گردشگری به ویژه توجه کردن به تمامی محوطه های جهانگردی اعم از جنگل های طبیعی، پارک های ملی و حیات وحش و غیره می توانند نقش عمده ای در توانمندسازی مردم محلی و تنوع بخشی به رشد اقتصادی و نیز خلق فرصت های شغلی جدید ایفا کنند. گردشگری روستایی منبع باارزش اشتغالزایی و ایجاد درآمد است و می تواند ابزار مهمی برای توسعه اجتماعی ـ اقتصادی جوامع روستایی تلقی شود. همچنین این بخش در بسیاری از کشورها با سیاست های کشاورزی در ارتباط بوده و بیشتر وسیله ای در راستای حمایت از محیط زیست و فرهنگ روستایی است. بنابراین می تواند نقش اساسی در توسعه و حفظ روستا به حساب بیاید.
اقتصاد پنهان گردشگری، مخرب محیط زیست
فرید جواهرزاده، رئیس انجمن علمی طبیعت گردی ایران، در گفت وگو با صمت بااشاره به جریان اقتصاد پنهان در صنعت گردشگری گفت: وقتی از اقتصاد گردشگری صحبت می کنیم، منظور کلیه فعالیت های مرتبط با توریسم و گردشگری در بخش های مختلف از حمل ونقل گرفته تا اقامت و اسکان، رستوران ها و مراکز تفریحی، اماکن و بناهای تاریخی، جاذبه های طبیعی و آداب و رسوم و میراث فرهنگی و قومی و ... است که مخرج مشترک همه آنها نیز گردشگری و سفر است. درست از زمانی که گردشگران عزم سفر و جابجایی از نقطه ای به نقطه دیگر می کنند، مجموعه ای از فعالیت های اقتصادی آغاز می شود که در دسته بندی اقتصاد گردشگری قرار می گیرند. اما اقتصاد پنهان به روند مالی خارج از جریان استاندارد است. در حقیقت مبادلات غیرقانونی که در چارچوب رسمی اقتصاد قرار ندارد، در زمره اقتصاد پنهان قرار می گیرند. در کل، فعالیت های زیرزمینی و غیرقانونی، نتیجه اقتصاد پنهان در یک مجموعه است.
وی افزود: برای مثال، اگر تور غیرمجازی گردشگری راه بیفتد یا گردشگری سلامت، خارج از نظام سلامت رواج پیدا کند، منجر به بروز اقتصاد پنهان می شود که می تواند برای مردم و محیط زیست آسیب زا باشد. به طورمعمول این فعالیت های غیرقانونی از کانال افرادی رخ می دهند که مجوزی برای فعالیت های گردشگری از سازمان های مربوطه دریافت نکرده اند. به گفته وی، فعالیت های پزشکی افراد پزشک نما در برخی روستاها، تورهای غیرمجاز و خارج از چارچوب یا اقامتگاه هایی که بدون مجوز میراث فرهنگی فعالیت می کنند، همچنین دلالان در حوزه گردشگری سلامت می توانند نمونه اقتصاد پنهان به حساب بیایند. جواهرزاده درباره اهمیت قانونی بودن تورهای گردشگری گفت: براساس مصوبه هیات وزیران، انجام هرگونه تورگردانی باید با مجوز سازمان میراث فرهنگی انجام بگیرد. در واقع، تورهای گردشگری باید هم دارای مجوز و هم بیمه نامه باشند. تورهای مجاز علاوه بر مجوز، دارای برنامه سفر و بیمه نامه هستند، همچنین ملزم به رعایت شئونات عرفی کشور هستند. حال اگر گروهی که به عنوان تور گردشگری شناخته می شوند، خارج از این چارچوب فعالیت کنند، فعالیت آنها غیرقانونی و غیرمجاز شناخته شده و به نوعی چرخ اقتصاد پنهان را می چرخانند.
سفر برای خوشگذرانی اما مخرب
این کارشناس گردشگری ادامه داد: نمونه بارز این تورها، تورهای طبیعت گردی است که تنها برای خوشگذرانی یا به قصد ایجاد یک سری فعالیت هایی سفر می کنند که مغایر اصول زیست محیطی است؛ نظیر آفرود سواری یا کمپ در مکان های شکننده و آسیب پذیر. جواهرزاده گفت: به طورمعمول، اقتصاد پنهان گردشگری در برخی موارد باعث به خطر افتادن جان گردشگر هم می شود. هرساله شاهد بروز حوادثی در سفرها هستیم؛ متاسفانه این تورها نه تنها تحت پوشش بیمه قرار ندارند، بلکه شرایط استانداردی هم در جابه جایی مسافران ندارند.
وی گفت: گردشگری می تواند به عنوان یک درآمد پایدار برای شهرها و شهرداری ها به حساب بیاید. متاسفانه مسئولان هنوز به مزایای این ظرفیت پی نبرده اند. گفتنی است، قابلیت های گردشگری در شهرهای ایران از ترکیه بیشتر است؛ اما دیدگاه متفاوت مدیران آن کشور نسبت به درآمدزایی در گردشگری، عامل اصلی موفقیت این کشور بوده است. علاوه بر آن، وجود درآمدهای نفتی و حاصل از منابع طبیعی در کشورمان، باعث شده که نسبت به این صنعت بی تفاوت
باشیم. وی پذیرش اجتماعی از سوی شهرنشینان در توسعه صنعت گردشگری را عاملی مهم دانست و گفت: گردشگری باید با پذیرش اجتماعی همراه باشد؛ در واقع همراهی مردم با متولیان این امر، می تواند مسیر هموارتری در توسعه گردشگری در مقابل فعالان بگستراند. این فرآیند در بیشتر شهرهایی که گردشگری شهری توسعه یافته دارند، رواج دارد. اگر فرهنگ و سواد گردشگری افزایش یابد، می تواند تاثیر بسیار مطلوب در اقتصاد گردشگری داشته باشد و مانع از رشد اقتصاد پنهان در گردشگری شود.
آمایش پول در گردشگری؛ یک رویکرد مهم
برخی کارشناسان معتقدند حفظ محیط زیست در صنعت گردشگری می تواند آورده های مالی هم به دنبال داشته باشد. به عبارت دیگر، رویکرد مقابل اقتصاد پنهان، آمایش پولی در صنعت گردشگری به منظور تغییر حداقلی مکان های طبیعی است. افسانه احسانی، کارشناس اکوتوریسم در گفت وگو با صمت بااشاره به اهمیت گردشگری محیط زیست گفت: «گردشگری محیط زیست» واژه جدیدی است که به تازگی وارد ادبیات صنعت گردشگری شده است و می توان آن را با این پرسش تشریح کرد که چگونه می توان همگام با فعالیت های گردشگری و با حضور گردشگران به حفظ محیط زیست پرداخت و آسیبی به آن نزد؟ این پرسش عمیق و پرمعنا است. تجربه نشان داده که در بسیاری موارد، حفظ محیط زیست در جریان گردشگری بی ارزش تلقی می شود. احسانی گفت: برای اینکه مولفه های گردشگری محیط زیست حفظ شود، مورد مساعد و خوبی است، گردشگران در جریان ارزش های زیست محیطی یک منطقه قرار بگیرند. برای این هدف، باید در ابتدای امر، ارزش های زیست محیطی در هنگام سفر به مخاطبان انتقال داده شود. همین امر باعث ترغیب مخاطب به حفظ محیط زیست شده و ممکن است با ورود به یک مکان، آسیب کمتری به محیط زیست بزند و مکان دستخوش تغییرات حداقلی شود. احسانی ادامه داد: رواج نگرش بازدید از مکان بدون آسیب به طبیعت و میراث های آن، می تواند جریان مالی مفید و موثری را ایجاد کند. از آنجایی که محیط زیست همیشه به عنوان یک خدمت رایگان شناخته می شود، نهادینه شدن این نگرش برای حفاظت یا دست کم تغییر حداقلی آن می تواند جریان های مالی صنعت گردشگری را تغییر دهد و آورده های اقتصادی مهمی در راستای حفظ مکان ها بازدید شونده داشته باشد. در واقع هدایت جریان مالی صنعت گردشگری در راستای حفاظت بیشتر از محیط زیست، راهکاری است که منجر به آسیب کمتر به محیط می شود. گفتنی است، منابع مالی حفاظت از طبیعت از درآمد ورود گردشگران به مکان ها حاصل می شود. وی در ادامه گفت: متاسفانه برخی گردشگران، این نگاه را دارند که چون با خود آورده مالی به مکان موردنظر می آورند، حاضر به همکاری برای آسیب نزدن به محیط زیست نمی شوند و به طورمعمول نگاه لذت گرایی از محیط دارند، در حالی که با ادامه آسیب های صنعت گردشگری به محیط زیست، شاید چیزی از این ثروت خدادادی برای آیندگان باقی نماند. احسانی مهم ترین روش برای نهادینه شدن این نگرش را تغییر ذهنیت گردشگران در برخورداری از طبیعت دانست و گفت: مناسب ترین راهکار، برای جا افتادن این نگرش، بهره گیری از توان مردم به ویژه ساکنان بومی است. صنایع دستی و میراث ناملموس و ملموس فرهنگی در این اقتصاد اهمیت زیادی دارد، چرا که میراث های فرهنگی و بومی یک مکان، ارزشی به اندازه میراث طبیعی دارد. ابتدا باید در جامعه محلی این باور ایجاد شود که فرهنگ و محیط طبیعی ارزشمندی دارند و این محیط در گذر زمان باید دچار تحولات مثبتی شود، چرا که میراث پویا است و باید تغییر کند،اما این تغییر باید در بستری پویا و زنده ایجاد شود.
توان افزایی محلی ها با آموزش صحیح
وی افزود: گردشگری محیط زیست به معنای سفر مسئولانه به مناطق طبیعی در راستای حفظ محیط زیست است که به بهبود زندگی مردم محلی کمک می کند. گفتنی است، در سال ۲۰۱۵ سازمان ملل این نکته را هم به تعریف این شاخه گردشگری اضافه کرد که گردشگری محیط زیست باید همراه با آموزش باشد. درحقیقت حفظ محیط زیست بدون توجه به آموزش های فرهنگی به منظور آسیب کمتر به محیط زیست در جریان گردشگری امکان پذیر نیست. احسانی بااشاره به نقش آموزش در جریان نهادینه سازی نگرش یادشده گفت: توان افزایی جامعه محلی به همراه آموزش گردشگران می تواند قوت بخش این نگرش باشد، همچنین باید گردشگر یاد بگیرد، به هر جایی که سفر می کند، همراستا با طبیعت و الگوهای فرهنگی آن مکان رفتار کند و برخوردی متناسب با مردم محلی داشته باشد، چرا که چنین فرآیندی افزون بر حفظ محیط زیست، موجب دلگرمی جامعه محلی می شود. وی افزود: آموزش در این زمینه منجر به توان افزایی می شود. آموزش ها باید منجر به تقویت نقاط قوت محیط و مردم محلی شود و در نهایت، نقاط ضعف را کمرنگ کند. نقاط ضعف مردم محلی در نواحی طبیعی می تواند در برخی موارد ورود به حریم خصوصی گردشگر را به همراه داشته باشد. در کل، هدف حفظ محیط زیست با تمامیت و متعلقات آن است.
سخن پایانی
به گفته کارشناسان، تورهای غیرمجاز در فضای مجازی تبلیغات گسترده ای دارند و به طورمعمول متقاضیان نیز تصور می کنند به دلیل تبلیغات بالا و گستردگی فعالیت ها، این مراکز مجوز رسمی دارند. استفاده از ماشین، اقامتگاه غیرمجاز و راهنمای کارنابلد می تواند مصداق فعالیت های اقتصاد پنهان در گردشگری باشد. به خاطر داشته باشیم مجاز بودن تورهای گردشگری قابل رصد است و افراد می توانند پیش از سفر، از رسمی یا غیررسمی بودن فعالیت این مراکز استعلام بگیرند.
گفتنی است، می توان در مقابل اقتصاد پنهان و مخرب از اقتصاد دیگری صحبت کرد که منجر به حفظ تمامیت محیط زیست با تمام اجزایش می شود. ما برای رونق مجدد صنعت گردشگری، نیازمند ایجاد سازکارهایی هستیم تا بتوانیم آسیب های وارده به این صنعت را رفع کنیم، همچنین برای تحقق این امر لازم است ، بررسی کنیم در بخش دولتی یا خصوصی نیازمند انجام چه اقدامات سازنده ای هستیم تا صنعت گردشگری از حالت انفعال کنونی خارج شود. به طورقطع رونق مجدد گردشگری مستلزم اعمال سازکارهایی است که بتواند آسیب های وارده به این صنعت را رفع کند.
