امروزه گردشگری و سفر، به عنوان یک صنعت مهم، قلب تپنده اقتصاد جهان به‌شمار می‌رود که اگر مورد اغفال واقع شود، اقتصاد جهان نیز فرو می‌پاشد. به همین دلیل است که صنعت گردشگری در صدر بخش‌های مهم اقتصاد و امنیت جهان قرار گرفته و از حدود یک دهه پیش هم، عملکردی بهتر از دیگر بخش‌ها داشته است، به‌ویژه در کشورهایی که از منابع سوخت‌های فسیلی بهره‌مند نیستند. این نکته‌ای است که همه‌ساله در گزارش‌های شورای جهانی سفر و گردشگری یا سازمان جهانی گردشگری انعکاس پیدا می‌کند. اثرات اقتصادی فعالیت‌های گردشگری بسیار زیاد است. میلیون‌ها انسان در حوزه گردشگری فعالیت دارند و بسیاری از کشورها حیات‌شان به این صنعت وابسته است، به‌طوری‌که حدود ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان از محل صنعت گردشگری تامین می‌شود و ۱۰ درصد شاغلان جهان نیز در یکی از حوزه‌های مشاغل گردشگری مشغول به کار هستند.  صمت در این گزارش به ابعاد اقتصاد پنهان و تاثیر مخرب آن در صنعت گردشگری پرداخته است.

فقر، نتیجه فشار بر منابع‌طبیعی

اقتصاد محیط‌زیست، دانشی است که به‌طورکلی رابطه بین آثار اقتصاد بر محیط‌زیست و آثار محیط‌زیست بر اقتصاد را بررسی می‌کند. اقتصاد و محیط‌زیست، از طریق 2 جریان، به نام منابع قابل‌تجدید و غیرقابل‌تجدید با یکدیگر در ارتباط هستند.از این منابع در هر دو صورت بهره‌برداری اقتصادی می‌شود. در این فرآیند هنگامی که ضایعات تولیدی، ‌از ظرفیت و قابلیت واقعی محیط تجاوز ‌کند، ظرفیت منابع‌طبیعی و محیط‌زیست کم می‌شود. در این شرایط ورود منابع غیرقابل‌تجدید به درون چرخه اقتصادی، خطر تمام شدن پیش از موعد انتظار ذخیره منابع غیرقابل‌تجدید را به‌وجود می‌آورد. گفتنی است، فقر روستایی به‌واسطه فشار بر منابع محیطی و بهره‌برداری غیراصولی و ناپایدار از این منابع، موجب تشدید تخریب محیط‌زیست می‌شود و بحران‌های محیط‌زیست نیز به‌واسطه تحلیل و از بین بردن منابع مورداستفاده روستاییان، به شدت فقر آنها می‌افزاید. امروزه صنعت عظیم گردشگری به‌ویژه توجه کردن به تمامی محوطه‌های جهانگردی اعم از جنگل‌های طبیعی، پارک‌های ملی و حیات‌وحش و غیره می‌توانند نقش عمده‌ای در توانمندسازی مردم محلی و تنوع‌بخشی به رشد اقتصادی و نیز خلق فرصت‌های شغلی جدید ایفا کنند. گردشگری روستایی منبع باارزش اشتغالزایی و ایجاد درآمد است و می‌تواند ابزار مهمی برای توسعه اجتماعی ـ اقتصادی جوامع روستایی تلقی شود. همچنین این بخش در بسیاری از کشورها با سیاست‌های کشاورزی در ارتباط بوده و بیشتر وسیله‌ای در راستای حمایت از محیط‌زیست و فرهنگ روستایی است. بنابراین می‌تواند نقش اساسی در توسعه و حفظ روستا به‌حساب بیاید.

اقتصاد پنهان گردشگری، مخرب محیط‌زیست

فرید جواهرزاده، رئیس انجمن علمی طبیعت‌گردی ایران، در گفت‌وگو با صمت  بااشاره به جریان اقتصاد پنهان در صنعت گردشگری گفت: وقتی از اقتصاد گردشگری صحبت می‌کنیم، منظور کلیه فعالیت‌های مرتبط با توریسم و گردشگری در بخش‌های مختلف از حمل‌ونقل گرفته تا اقامت و اسکان، رستوران‌ها و مراکز تفریحی، اماکن و بناهای تاریخی، جاذبه‌های طبیعی و آداب و رسوم و میراث فرهنگی و قومی و ... است که مخرج مشترک همه آنها نیز گردشگری و سفر است. درست از زمانی که گردشگران عزم سفر و جابجایی از نقطه‌ای به نقطه دیگر می‌کنند، مجموعه‌ای از فعالیت‌های اقتصادی آغاز می‌شود که در دسته‌بندی اقتصاد گردشگری قرار می‌گیرند. اما اقتصاد پنهان به روند مالی خارج از جریان استاندارد است. در حقیقت مبادلات غیرقانونی که در چارچوب رسمی اقتصاد قرار ندارد، در زمره اقتصاد پنهان قرار می‌گیرند. در کل، فعالیت‌های زیرزمینی و غیرقانونی، نتیجه اقتصاد پنهان در یک مجموعه است.

وی افزود: برای مثال، اگر تور غیرمجازی گردشگری راه بیفتد یا گردشگری سلامت، خارج از نظام سلامت رواج پیدا کند، منجر به بروز اقتصاد پنهان می‌شود که می‌تواند برای مردم و محیط زیست آسیب‌زا باشد. به‌طورمعمول این فعالیت‌های غیرقانونی از کانال افرادی رخ می‌دهند که مجوزی برای فعالیت‌های گردشگری از سازمان‌های مربوطه دریافت نکرده‌اند. به‌گفته وی، فعالیت‌های پزشکی افراد پزشک‌نما در برخی روستاها، تورهای غیرمجاز و خارج از چارچوب یا اقامتگاه‌هایی که بدون مجوز میراث فرهنگی فعالیت می‌کنند، همچنین دلالان در حوزه گردشگری سلامت می‌توانند نمونه اقتصاد پنهان به‌حساب بیایند. جواهرزاده درباره اهمیت قانونی بودن تورهای گردشگری گفت: براساس مصوبه هیات‌وزیران، انجام هرگونه تورگردانی باید با مجوز سازمان میراث فرهنگی انجام بگیرد. در واقع، تورهای گردشگری باید هم دارای مجوز و هم بیمه‌نامه باشند. تورهای مجاز علاوه بر مجوز، دارای برنامه سفر و بیمه‌نامه هستند، همچنین ملزم به رعایت شئونات عرفی کشور هستند. حال اگر گروهی که به‌عنوان تور گردشگری شناخته می‌شوند، خارج از این چارچوب فعالیت کنند، فعالیت آنها غیرقانونی و غیرمجاز شناخته شده و به‌نوعی چرخ اقتصاد پنهان را می‌چرخانند.

سفر برای خوشگذرانی اما مخرب

این کارشناس گردشگری ادامه داد: نمونه بارز این تورها، تورهای طبیعت‌گردی است که تنها برای خوشگذرانی یا به‌قصد ایجاد یک‌سری فعالیت‌هایی سفر می‌کنند که مغایر اصول زیست‌محیطی است؛ نظیر آفرود سواری یا کمپ در مکان‌های شکننده و آسیب‌پذیر. جواهرزاده گفت: به‌طورمعمول، اقتصاد پنهان گردشگری در برخی موارد باعث به‌خطر افتادن جان گردشگر هم می‌شود. هرساله شاهد بروز حوادثی در سفرها هستیم؛ متاسفانه این تورها نه‌تنها تحت پوشش بیمه قرار ندارند، بلکه شرایط استانداردی هم در جابه‌جایی مسافران ندارند.

وی گفت: گردشگری می‌تواند به‌عنوان یک درآمد پایدار برای شهرها و شهرداری‌ها به‌حساب بیاید. متاسفانه مسئولان هنوز به مزایای این ظرفیت پی نبرده‌اند. گفتنی است، قابلیت‌های گردشگری در شهرهای ایران از ترکیه بیشتر است؛ اما دیدگاه متفاوت مدیران آن کشور نسبت به درآمدزایی در گردشگری، عامل اصلی موفقیت این کشور بوده است. علاوه بر آن، وجود درآمدهای نفتی و حاصل از منابع‌طبیعی در کشورمان، باعث شده که نسبت به این صنعت بی‌تفاوت
باشیم. وی پذیرش اجتماعی از سوی شهرنشینان در توسعه صنعت گردشگری را عاملی مهم دانست و گفت: گردشگری باید با پذیرش اجتماعی همراه باشد؛ در واقع همراهی مردم با متولیان این امر، می‌تواند مسیر هموارتری در توسعه گردشگری در مقابل فعالان بگستراند. این فرآیند در بیشتر شهرهایی که گردشگری شهری توسعه‌‌یافته دارند، رواج دارد. اگر فرهنگ و سواد گردشگری افزایش یابد، می‌تواند تاثیر بسیار مطلوب در اقتصاد گردشگری داشته باشد و مانع از رشد اقتصاد پنهان در گردشگری شود.

آمایش پول در گردشگری؛ یک رویکرد مهم

برخی کارشناسان معتقدند حفظ محیط‌زیست در صنعت گردشگری می‌تواند آورده‌های مالی هم به‌دنبال داشته باشد. به‌عبارت‌دیگر، رویکرد مقابل اقتصاد پنهان، آمایش پولی در صنعت گردشگری به‌منظور تغییر حداقلی مکان‌های طبیعی است. افسانه احسانی، کارشناس اکوتوریسم در گفت‌وگو با صمت بااشاره به اهمیت گردشگری محیط‌زیست گفت: «گردشگری محیط‌زیست» واژه جدیدی است که به‌تازگی وارد ادبیات صنعت گردشگری شده است و می‌توان آن را با این پرسش تشریح کرد که چگونه می‌توان همگام با فعالیت‌های گردشگری و با حضور گردشگران به حفظ محیط‌زیست پرداخت و آسیبی به آن نزد؟ این پرسش عمیق و پرمعنا است. تجربه نشان داده که در بسیاری موارد، حفظ محیط‌زیست در جریان گردشگری بی‌ارزش تلقی می‌شود. احسانی گفت: برای اینکه مولفه‌های گردشگری محیط‌زیست حفظ شود، مورد مساعد و خوبی است، گردشگران در جریان ارزش‌های زیست‌محیطی یک منطقه قرار بگیرند. برای این هدف، باید در ابتدای امر، ارزش‌های زیست‌محیطی در هنگام سفر به مخاطبان انتقال داده شود. همین امر باعث ترغیب مخاطب به حفظ محیط‌زیست شده و ممکن است با ورود به یک مکان، آسیب کمتری به محیط‌زیست بزند و مکان دستخوش تغییرات حداقلی شود.  احسانی ادامه داد: رواج نگرش بازدید از مکان بدون آسیب به طبیعت و میراث‌های آن، می‌تواند جریان مالی مفید و موثری را ایجاد کند. از آنجایی که محیط‌زیست همیشه به‌عنوان یک خدمت رایگان شناخته می‌شود، نهادینه شدن این نگرش برای حفاظت یا دست‌کم تغییر حداقلی آن می‌تواند جریان‌های مالی صنعت گردشگری را تغییر دهد و آورده‌های اقتصادی مهمی در راستای حفظ مکان‌ها بازدید شونده داشته باشد. در واقع هدایت جریان مالی صنعت گردشگری در راستای حفاظت بیشتر از محیط‌زیست، راهکاری است که منجر به آسیب کمتر به محیط می‌شود. گفتنی است، منابع مالی حفاظت از طبیعت از درآمد ورود گردشگران به مکان‌ها حاصل می‌شود.  وی در ادامه گفت: متاسفانه برخی گردشگران، این نگاه را دارند که چون با خود آورده مالی به مکان موردنظر می‌آورند، حاضر به همکاری برای آسیب نزدن به محیط‌زیست نمی‌شوند و به‌طورمعمول نگاه لذت‌گرایی از محیط دارند، در حالی ‌که با ادامه آسیب‌های صنعت گردشگری به محیط‌زیست، شاید چیزی از این ثروت خدادادی برای آیندگان باقی نماند.  احسانی مهم‌ترین روش برای نهادینه شدن این نگرش را تغییر ذهنیت گردشگران در برخورداری از طبیعت دانست و گفت: مناسب‌ترین راهکار، برای جا افتادن این نگرش، بهره‌گیری از توان مردم به‌ویژه ساکنان بومی است. صنایع‌دستی و میراث ناملموس و ملموس فرهنگی در این اقتصاد اهمیت زیادی دارد، چرا که میراث‌های فرهنگی و بومی یک مکان، ارزشی به‌اندازه میراث طبیعی دارد. ابتدا باید در جامعه محلی این باور ایجاد شود که فرهنگ‌ و محیط طبیعی‌ ارزشمندی دارند و این محیط در گذر زمان باید دچار تحولات مثبتی شود، چرا که میراث پویا است و باید تغییر کند،اما این تغییر باید در بستری پویا و زنده ایجاد شود.

توان‌افزایی محلی‌ها با آموزش صحیح

وی افزود: گردشگری محیط‌زیست به‌معنای سفر مسئولانه به مناطق طبیعی در راستای حفظ محیط‌زیست است که به بهبود زندگی مردم محلی کمک می‌کند. گفتنی است، در سال ۲۰۱۵ سازمان ملل این نکته را هم به تعریف این شاخه گردشگری اضافه کرد که گردشگری محیط‌زیست باید همراه با آموزش باشد. درحقیقت حفظ محیط‌زیست بدون توجه به آموزش‌های فرهنگی به‌منظور آسیب کمتر به محیط‌زیست در جریان گردشگری امکان‌پذیر نیست.  احسانی بااشاره به نقش آموزش در جریان نهادینه سازی نگرش یادشده گفت: توان‌افزایی جامعه محلی به‌همراه آموزش گردشگران می‌تواند قوت‌بخش این نگرش باشد، همچنین باید گردشگر یاد بگیرد، به هر جایی که سفر می‌کند، همراستا با طبیعت و الگوهای فرهنگی آن مکان رفتار کند و برخوردی متناسب با مردم محلی داشته باشد، چرا که چنین فرآیندی افزون بر حفظ محیط‌زیست، موجب دلگرمی جامعه محلی می‌شود. وی افزود: آموزش در این زمینه منجر به توان‌افزایی می‌شود. آموزش‌ها باید منجر به تقویت نقاط قوت محیط و مردم محلی شود و در نهایت، نقاط ضعف را کمرنگ کند. نقاط ضعف مردم محلی در نواحی طبیعی می‌تواند در برخی موارد ورود به حریم خصوصی گردشگر را به‌همراه داشته باشد. در کل، هدف حفظ محیط‌زیست با تمامیت و متعلقات آن است.

سخن پایانی

به‌گفته کارشناسان، تورهای غیرمجاز در فضای مجازی تبلیغات گسترده‌ای دارند و به‌طورمعمول متقاضیان نیز تصور می‌کنند به‌دلیل تبلیغات بالا و گستردگی فعالیت‌ها، ‌این مراکز مجوز رسمی دارند. استفاده از ماشین، اقامتگاه غیرمجاز و راهنمای کارنابلد می‌تواند مصداق فعالیت‌های اقتصاد پنهان در گردشگری باشد. به‌خاطر داشته باشیم مجاز بودن تورهای گردشگری  قابل‌رصد است و افراد می‌توانند پیش از سفر، از رسمی یا غیررسمی بودن فعالیت این مراکز استعلام بگیرند.

گفتنی است، می‌توان در مقابل اقتصاد پنهان و مخرب از اقتصاد دیگری صحبت کرد که منجر به حفظ تمامیت محیط‌زیست با تمام اجزایش می‌شود. ما برای رونق مجدد صنعت گردشگری، نیازمند ایجاد سازکارهایی هستیم تا بتوانیم آسیب‌های وارده به این صنعت را رفع کنیم، همچنین برای تحقق این امر لازم است ، بررسی کنیم در بخش دولتی یا خصوصی نیازمند انجام چه اقدامات سازنده‌ای هستیم تا صنعت گردشگری از حالت انفعال کنونی خارج شود. به‌طورقطع رونق مجدد گردشگری مستلزم اعمال سازکارهایی است که بتواند آسیب‌های وارده به این صنعت را رفع کند.