به این باران‌ها دلخوش نباشید

صمت در این شماره باتوجه به بارش‌های اخیر کشور به موضوع کفایت منابع آب در تابستان امسال و در ادامه به کاهش ریسک فرونشست باتوجه به بارندگی‌های اخیر پرداخته است.

بارش‌ها کافی نبود

مهدی زارع، زمین‌شناس در گفت‌وگو با صمت میزان بارش‌های امسال را تنها در برخی نقاط نرمال و حتی فراتر از نرمال دانست و گفت: به‌صورت‌کلی و در مجموع، در سال آبی که در آن قرار داریم، بارش‌های نرمالی را در مناطق شمالی و شمال‌غربی کشور، زاگرس و سیستان‌وبلوچستان شاهد بوده‌ایم و حتی در بسیاری از مناطق کشور فراتر از نرمال بوده است، اما برخی استان‌ها که بارش‌های زیادی هم در چند روز اخیر داشته‌اند؛ نظیر تهران، قم، کرمان و حتی نیمه جنوبی کشور مثل هرمزگان، فارس و خراسان بازهم، بارندگی‌های اخیر منجر به رفع نیاز آبی تابستان نمی‌شود. گفتنی است، با اینکه بخشی از دریاچه ارومیه هم تحت‌تاثیر این بارش‌ها پر شد، اما همچنان جزو مناطقی است که از بارش کافی برخوردار نبوده است. وی گفت: رفع نیاز آبی ارتباط زیادی با مراکز جمعیتی دارد. شهرهای گفته‌شده عمدتا جزو پهنه‌های جمعیتی مهم هستند که اتفاقا در قسمت‌های خشک کشور هم قرار گرفته‌اند. این در حالی است که مهاجرت به این مناطق همچنان ادامه دارد و روزبه‌روز به شمار جمعیتی آنان افزوده می‌شود. بی‌شک هرچقدر تمرکز جمعیتی در استان‌ها بیشتر شود، متقاضیان آب هم بیشتر می‌شوند.

زارع تاکید کرد: در استان سیستان‌وبلوچستان، بارندگی‌ها منجر به سیلاب شد. در آنجا جمعیت کمتری زندگی می‌کنند، اما در استان تهران و کرج که مجموعه جمعیت‌شان به ۱۷میلیون نفر می‌رسد، بارندگی کمتر از نرمال بوده و همچنان در فصل تابستان این شهرها با چالش‌های آبی مواجه خواهند بود. حدود نیمه خرداد، آمار سالانه را اگر مشاهده کنید، معمولا کمترین میزان بارش‌ها دریافت می‌شود؛ یعنی تا نیمه خرداد هر چقدر بارندگی که انتظار می‌رفت، حاصل شده است. معمولا ۱۰ درصد کل بارندگی‌ها از نیمه دوم خرداد به بعد خواهد بود.

توزیع نامتقارن بارش

زارع ادامه داد: بارش‌ها در همه جای کشور نرمال نبوده و وضعیت خوبی نداشته است. در برخی مناطق، بارش زیادی داشته‌ایم؛ نظیر جنوب‌ ‎ شرق سیستان‌ ‎ وبلوچستان و بخش‌هایی از استان‌های لرستان و شمال خوزستان و چهارمحال و بختیاری که بارش‌های زیادی دریافت کرده‌اند، اما همچنان بخش‌هایی از کشور که جمعیت زیادی هم دارند؛ نظیر استان تهران و البرز به گزارش‌های سازمان هواشناسی و وزارت نیرو، همچنان در وضعیت مطلوبی از نظر منابع آب به‌سر نمی‌برند، حتی به وضعیت نرمال هم نزدیک نشده‌اند.

به‌گفته این پژوهشگر، مسئله این است که گرچه از اسفند تا اردیبهشت، بارش‌های خوبی در کشور اتفاق افتاد، اما طرف دیگر ماجرا این است که در ۵ ماه ابتدایی سال آبی در بخش‌هایی از کشور اصلا بارندگی رخ نداد و وضعیت به‌شدت نامطلوبی را در نزولات جوی شاهد بودیم. به‌عبارت روشن‌تر، از مهر تا بهمن سال گذشته، بارش‌ها بسیار کم و حداقلی بوده است.

زارع بااشاره به اهمیت تعادل بارش در کشور گفت: همواره این قسمت فراموش می‌شود که از پاییز تا اواخر زمستان سال گذشته، وضعیت نامطلوبی را تجربه کردیم و عمده بارندگی‌ها در بازه زمانی اسفند تا اردیبهشت رخ داد، بنابراین نسبت به سال‌های گذشته بارندگی‌ها کم بوده است.

وی گفت: حال اینکه با تجربه چندین روز بارندگی مطلوب، نمی‌توانیم بگوییم که سال آبی خوبی داشته‌ایم؛ چراکه مراکز جمعیتی همچنان با کمبود آب و بارندگی مواجهند. در جنوب استان تهران، مشکلات آبی همچنان وجود دارد. در صورتی می‌توانستیم بگوییم که بارندگی‌ها زیاد بوده است که به‌صورت متوازن در همه‌جای کشور بارندگی‌ها نرمال می‌بود، در حالی که در ۵ ماه ابتدایی سال آبی، اصلا بارندگی اتفاق نیفتاد. توزیع ناهمگون زمانی و مکانی بارندگی‌ها، موجب رفع چالش‌های آبی نمی‌شود.

لزوم اجرای پروژه‌های تغذیه مصنوعی آب

علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با صمت گفت: از آنجایی که علت اصلی رخداد فرونشست در هر جایی، افت سطح آب زیرزمینی است و کاهش میزان سطح آب زیرزمینی هم در نتیجه بیلان منفی استفاده از آب است، بنابراین داشته‌های آبی زیرزمینی کشور، اهمیت زیادی در کاهش میزان نرخ فرونشست دارند. به‌عبارت روشن‌تر، آن میزان آبی که از سفره‌های زیرزمینی استخراج می‌کنیم، با میزان آب ورودی برابر نیست و به‌عبارتی زمین پوک می‌شود و در این شرایط، تراز آب به‌هم می‌خورد و در نهایت، فرونشست اتفاق می‌افتد. حال هر عاملی که بتواند درباره افت سطح آب‌های زیرزمینی، ترمیمی صورت دهد، می‌تواند در کاهش ریسک فرونشست زمین موثر باشد. برای مثال افزایش میزان بارندگی، یکی از اتفاقات کاهش‌دهنده میزان فرونشست است.

وی افزود: اما باید توجه داشت که این نسخه به‌راحتی عمل نمی‌کند به این شکل که تنها با یک بارندگی، فرونشست کم شود. اغلب بارندگی‌های کشور سطحی است و آب باران در سطوحی که عمدتا غیرقابل‌نفوذ هم هستند، جاری می‌شود، در نتیجه زیر پوسته سطحی، زمین همچنان خشک است و اصلا آب نفوذ نمی‌کند، مگر اینکه در بازه‌های زمانی طولانی و به‌طورممتد بارندگی رخ دهد. به‌عبارت روشن‌تر، نفوذ آب باران تدریجی است و باید استمرار بارندگی وجود داشته باشد تا آب کم‌کم نفوذ کند و سفره‌های زیرزمینی تغذیه شوند؛ در این شرایط از افت سطح آب زیرزمینی جلوگیری می‌شود.

به‌گفته بیت‌اللهی، این امر با یک بارندگی چندروزه و یک سال آبی بیش از نرمال حاصل نمی‌شود. باید سالیان سال، بارندگی رخ دهد تا شاهد اثرات مثبت آن بر کاهش خطر فرونشست باشیم.

وی افزود: اما کشورهایی هم هستند که باوجود نبود بارندگی طولانی و مداوم، آزمون موفقی در کاهش نرخ فرونشست داشته‌اند؛ نظیر ژاپن، چین، اندونزی، تایوان و امریکا. با بررسی گزارش‌های این کشورها می‌بینیم که از یک اصطلاح فنی به نام تغذیه مصنوعی استفاده شده است. به‌عبارت روشن‌تر، تغذیه مصنوعی به‌معنای هدایت آب حاصل از باران با ایجاد سازکاری به داخل زمین است. در این کشورها با حفر چاه‌های عمیق یا گودال‌های چند متری، آب‌های سطحی به سطح زیرزمین هدایت می‌شوند.

بیت‌اللهی گفت: در حالت اولیه که تغذیه طبیعی است، روند جریان آب به زیر سطح زمین، بسیار تدریجی است و در بازه‌های زمانی طولانی رخ می‌دهد، اما در تغذیه مصنوعی، زمان انتقال آب به سطح زمین به کوتاه‌ترین حالت خود می‌رسد. در واقع با ایجاد جریان مصنوعی آب با کمک شیب زمین، آب سریع‌تر به زیرزمین هدایت می‌شود. با این روش در عرض چند دقیقه، آب حاصل از بارندگی‌های موضعی به آبخوان می‌رسد و دیگر نیاز نیست چند ده سال صبر کنیم تا آبخوان‌ها پر شوند. معمولا با عملیاتی کردن این روش‌ها در همان سال دوم می‌توان به نتیجه رسید.

وی افزود: در نتیجه تغذیه مصنوعی، یکی از مهم‌ترین روش‌های ریسک فرونشست است که از تشدید نرخ فرونشست خودداری می‌کند و تجربیات موفقی نشان داده است که خوب جواب می‌دهد. حال اگر در کنار این روش، استحصال آب‌های زیرزمینی از چاه‌های عمیق کمتر و روش‌های آبیاری در کشاورزی هم اصلاح شود و نوع کشت با اقلیم تغییر یابد و مهم‌تر از همه از این موارد مکان‌یابی صنایع آب‌بر در زون‌های فرونشستی کمتر شود؛ نظیر این کشورهایی که آزمون موفق داشتند، تاکید می‌کنم که ما هم می‌توانیم خطر فرونشست را با تغذیه مصنوعی در کشور به کمترین میزان برسانیم.

بیت‌اللهی پدیده فرونشست را در اغلب استان‌های کشور به‌ویژه استان‌های مرکزی توسعه‌یابنده دانست و گفت: متاسفانه در همه استان‌های کشور، فرونشست توسعه‌یابنده داریم. گفتنی است، مساحت زون‌های فرونشستی، سال به سال گسترش پیدا کرده است. اما نشانه‌ای از یک اقدام جدی و ملموس برای حل این معضل در هیچ دست و زون تحت‌خطر فرونشست مشاهده نمی‌شود. به‌همین‌دلیل است که نرخ فرونشست در کشور در حال افزایش است.

به‌گفته این پژوهشگر، یکی از خصوصیات مهم پدیده فرونشست زمین در کشور، همجواری آن با مراکز و سکونتگاه‌های بزرگ بوده است.

وی افزود: شهرهایی نظیر مشهد، اصفهان و تهران از نمونه‌های بارزی هستند که به‌دلیل تقاضای بالای آب برای مصارف کشاورزی و تامین مواد غذایی، شرب و صنعت فشار بر آبخوان زیاد شده و در همان حواشی افراد در سکونتگاه‌های بزرگ شاهد رشد فزاینده پدیده فرونشست با نرخ بالا و وسعت زیاد هستند. گفتنی است، این پدیده بر مستحدثات و شریان‌های حیانی و آثار تاریخی کشور بسیار تاثیر می‌گذارد و روز به روز به شرایط بحرانی‌تر نزدیک می‌شود، هرچند امروز هم در شرایط بحرانی قرار داریم.

تغذیه مصنوعی هزینه‌بر است

بیت‌اللهی ضمت مقایسه پروژه‌هایی نظیر انتقال آب از دریا به استان‌های مرکزی با تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها برای پیشگیری از بحران پدیده فرونشست گفت: اگر انتقال آب از طریق لوله و سواحل دریای جنوب به یزد یا اصفهان را در نظر بگیرید، هزینه‌های تغذیه مصنوعی رقم‌های بعد از ممیز این پروژه‌ها هم نیست. حفاری چند چاه یا گودال‌های عمیق به طول زیاد و مکان‌یابی آن، مولفه‌هایی است که نیاز به فناوری هزینه‌بر ندارد، چراکه آب در اثر شیب زمین به مسیرهای زیر زمین هدایت می‌شود.

فرونشست جولان می‌دهد و مسئولان خوابند

وی افزود: باتوجه به بارندگی‌های امسال که رواناب‌های زیادی هم جاری شد، اما باز هم شاهد بی‌مبالاتی در زمینه کاهش نرخ فرونشست بودیم. به‌اعتقاد من، دلیل این بی‌مبالاتی، بی‌توجهی به اسناد بالادستی است. برای مثال، در برنامه هفتم اگر بخواهید کلمه فرونشست زمین را جست‌وجو کنید، حتی یک واژه هم یافت نمی‌شود، یعنی حتی برای یک بار در برنامه هفتم مشاهده نمی‌شود. به‌عبارت‌دیگر، هنوز بدنه اجرایی و اداری کشور و مسئولان خطر فرونشست را لمس نکرده‌اند. این بی‌مبالاتی، هم در بخش قانون‌گذاری و هم در تخصیص بودجه و هم در اجرا، کاملا واضح است.

سخن پایانی

تاکنون هیچ اعتباری برای کاهش ریسک فرونشست در کشور تخصیص نیافته است، در حالی که به پروژه‌های آسیب‌زننده و موقتی نظیر انتقال آب از دریا، اعتبار بیشتری داده شده است. به‌عبارت روشن‌تر، در عمل چیزی که انجام می‌شود، انتقال آب از دریا است. لوله‌های قطور آب و با پمپ‌های پرهزینه، آب را از دریا انتقال می‌دهند و نیاز آبی را به‌صورت مقطعی رفع می‌کنند، اما برای کاهش خطرات فرونشست، شاهد هیچ اقدام ملموسی نیستیم.