دسترسی به منابع مختلف آب مانند رودخانه ‌ های گرگانرود، قره ‌ سو و اترک و همچنین هزاران چشمه و صدها آب ‌ بندان روستایی و البته نزدیک به ۳۰ هزار چاه آب، زمینه مناسبی برای توسعه فعالیت ‌ های شیلاتی در گلستان است.هرچند در سال ‌ های اخیر بخش میگو در گلستان موردحمایت چشمگیر دولت قرارگرفته اما برخی مباحث شیلاتی مانند پرورش ماهیان خاویاری مغفول مانده است، درحالی ‌ که ارزش ‌ افزوده ایجادشده در این بخش نسبت به بسیاری از بخش ‌ های اقتصادی و تولیدی بیشتر است و علاوه بر ایجاد اشتغال پایدار و هم سو با طبیعت می ‌ تواند زمینه ‌ ساز افزایش درآمدهای ارزی کشور باشد.باوجودآنکه درگذشته ‌ های دور دریای خزر و حتی خلیج گرگان به ‌ عنوان قطب استحصال بهترین خاویار جهان محسوب می ‌ شد اما این ویژگی منحصربه ‌ فرد گلستان همانند صنعت پنبه رو به افول گرایید و دیگر خبری از صید ماهیان خاویاری دریای خزر و فرآوری خاویار نیست و صرفاً بر اساس ملاحظات بین ‌ المللی صید تکثیری و مولد این گونه ‌ های انجام می ‌ شود.

توسعه مراکز پرورش ماهیان خاویاری در گلستان علاوه بر اینکه می ‌ تواند مانع هجمه صیادان به اندک ماهیان خاویاری و فسیل ‌ های زنده خزر شود، توسعه اشتغال و ارزآوری را به دنبال دارد. این درحالی است که در چند سال گذشته دیگر استان ‌ های ایران حتی استان ‌ های کویری با سرمایه ‌ گذاری در بخش پرورش ماهیان خاویاری و خاویار به موفقیت ‌ های چشمگیری دست ‌ یافته و بخش زیادی از صادرات گوشت و خاویار پرورشی ایران را به خود اختصاص داده ‌ اند. هرچند که بخش زیادی از این تولیدکنندگان برای تولید و تهیه بچه ماهی خاویاری و دیگر ملزومات این صنعت نیازمند مراکز تکثیر ماهیان خاویاری گلستان هستند.

بهره برداری از ۸ مرکز پرورش ماهیان خاویاری

در یک سال اخیر تلاش ‌ های زیادی برای توسعه این مراکز در گلستان انجام ‌ شده و فقط در یک ماه اخیر و در دهه فجر 8 مرکز پرورش ماهیان خاویاری با ظرفیت تولید ۳۰۰ تن در بندرگز و کلاله کلنگ زنی یا به بهره ‌ برداری رسید.به عقیده کارشناسان تولید کافی گوشت ماهیان خاویاری و خاویار در مراکز پرورشی می ‌ تواند بخشی زیادی از نیاز بازار را تامین کند. با این روش نرخ گوشت و خاویار ماهیان خاویاری خزر کنترل ‌ شده و انگیزه بومیان برای صید و غارت این گونه ‌ های ارزشمند دریای خزر کاهش خواهد یافت و امکان بقا نسل ماهیان خاویاری خزر بیشتر خواهد شد.

مدیرکل شیلات گلستان در این خصوص به مهر گفت: سال گذشته ۸۵ تن گوشت ماهیان پرورشی در گلستان تولیدشده که این عدد در امسال به ۱۲۰ تن خواهد رسید و بر اساس برنامه مقرر است این رقم در سال ۱۴۰۴ به ۲۵۰ تن برسد.

اسماعیل جباری ادامه داد: سال گذشته ۸۵ کیلوگرم گوشت ماهی خاویاری و ۱۷۹ کیلوگرم خاویار به کشور روسیه صادرشده که نرخ هر کیلو گوشت حدود سه میلیون ریال و خاویاری حدود ۳۰۰ میلیون ریال است.

وی ادامه داد: مرکز تکثیر و پرورش ماهیان خاویاری شهید مرجانی گلستان به سبب برخورداری از مولدهای مناسب و اعتبار مکفی در زمینه تولید بچه ماهی خاویاری یکی از مراکز بازسازی ذخایر ماهیان خاویاری است که با تکثیر ماهیان خاویاری، وظیفه بخشی از بازسازی و ترمیم بچه ماهیان خاویاری را بر عهده دارد و همچنین با تولید بچه ماهی، نیاز بچه ماهی بخش ‌ های خصوصی پرورش دهندگان ماهیان خاویاری را تأمین می ‌ کند.

جباری در تشریح فعالیت واحدهای پرورشی ماهیان خاویاری گفت: بچه ماهیان خاویاری معمولا پس از چهار سال قابلیت صید با هدف فروش گوشت را دارا می ‌ شوند و می ‌ توان پس از هشت سال از آنها خاویار استحصال کرد.

وی ادامه داد: با توجه با نیاز و تقاضای مردم به استفاده از گوشت ماهی خاویاری به صورت تازه و همچنین وجود مرکز فرآوری گوشت و خاویار در آشوراده بندرترکمن، امکان استفاده بخش خصوصی از خدمات این مرکز برای عمل آوری و فرآوری گوشت و خاویار وجود دارد.

مدیرکل شیلات گلستان گفت: ۷۰ تا ۸۰ درصد گوشت تولیدی و ۸۰ تا ۹۰ درصد خاویاری تولید برای بازارهای خارجی صاد ر می ‌ شود و می ‌ تواند منشأ ارزآوری و اشتغال مناسبی برای کشور باشد.

صید نامناسب ماهی شیت و اوزون برون

مدیر امور ماهیان خاویاری گلستان هم به مهر گفت: صید تجاری ماهیان خاویاری از سال ۲۰۱۰ در سراسر زیستگاه ‌ های آبی جهان از جمله دریای خزر ممنوع شده است.

سید مصطفی عقیلی نژاد افزود: دریای خزر بهترین زیستگاه ماهیان خاویاری در جهان محسوب می ‌ شود و به سبب شرایط اقلیمی و کیفیت آب لقب کیفی ‌ ترین گوشت و خاویاری جهان به تولیدات این منطقه تعلق دارد و خاویاری استحصالی از این منطقه رقیبی در سایر مناطق جهان نداشته و همه مشتریان و مصرف ‌ کنندگان به این امر اذعان دارند.

وی ادامه داد: در مجموع ۲۷ گونه ماهی خاویاری در جهان ثبت شده است همگی در لیست گونه ‌ های مشمول IUCN قرار دارند و طی سالیان اخیر چهار گونه آن منقرض شده است و سایر گونه ‌ های موجود هم از سال ۱۹۹۷ در زمره گونه ‌ های مشمول کنوانسیون سایتس قرار گرفته و تجارت و آنها با رصد کامل تیم ‌ های نظارتی کنوانسیون سایتس انجام می ‌ شود.

عقیلی نژاد گفت: پنج گونه از ماهیان خاویاری ممتاز جهان شامل فیل ماهی یا بلوگا، تاس ماهی روسی یا چالباش، تاس ماهی ایرانی یا قره برون، ماهی شیپ و ماهی ازون برون یا سوروگا در دریای خزر هستند که جمعیت ماهی شیت و اوزون برون در وضعیت نامناسبی قرار دارد و احتمال انقراض آنها به همراه گونه فیل ماهی در سال ‌ های نزدیک پیش رو بسیار محتمل است.

مدیر امور ماهیان خاویاری گلستان ادامه داد: مباحث مرتبط با صید و فرآوری ماهیان خاویاری و خاویار در حیطه وظایف امور سه مرکز ماهیان خاویاری ایران قرار دارد که زیر نظر شرکت مادر تخصصی خدمات کشاورزی مشغول فعالیت هستند.

۳ مرکز فرآوری ماهیان خاویاری

عقیلی نژاد افزود: سه مرکز آشوراده گلستان، بابلسر مازندران و انزلی گیلان با برخورداری از تیم ‌ های مجرب و باتجربه وظیفه فرآوری ماهیان خاویاری و خاویار را بر عهده ‌ دارند و به سبب چند دهه فعالیت در این حوزه دارای کد اتحادیه اروپا بوده و همه استانداردهای لازم برای صادرات تولید را دارا هستند.

وی گفت: با توجه به اینکه درحال ‌ حاضر مقوله صید تجاری ممنوع است، فعالیت ‌ های فرآوری این مرکز منحصر به ماهیان خاویاری پرورشی می ‌ شود که غالباً در استان ‌ های گیلان، مازندران و فارس مستقر هستند.

۹۰ درصد محصول صادر می ‌ شود

عقیلی نژاد بیان کرد: درحال ‌ حاضر سالانه دو تن خاویاری در این مراکز تولید می ‌ شود که ۹۰ درصد این محصول به کشورهای شرق آسیا، امریکا و اتحادیه اروپا صادر می ‌ شود. وی درباره نحوه صید ماهیان مولد خاویاری هم گفت: بر اساس زمان بندی تعیین شده و در مناطق ساحلی مشخص مجوز صید ماهیان خاویاری به صیادان آموزش دیده صادر می ‌ شود، خاویار گونه ‌ های بالغ و البته صید شده بر اساس استانداردهای لازم استحصال و تولید بچه ماهی در مراکز شیلات اجرایی می ‌ شود. عقیلی نژاد در خصوص دلایل افت محسوس جمعیتی ماهیان خاویاری و انقراض برخی از گونه ‌ های آن گفت: صید بی ‌ رویه و قاچاق در کنار تخریب زیستگاه مهم ‌ ترین دلایل وقوع این تراژدی است که برای نجات این ماهیان خاویاری باید علاوه بر تکثیر مصنوعی به فکر تقویت راهکارهای بازدارنده صید قاچاق باشیم. وی افزود: برای صیانت از جمعیت زیستمندان خاویاری خزر باید همه کشورهای پیرامونی این زیستگاه در اقدامی منسجم و هماهنگ عملیات اجرایی مشترک را ترسیم کنند، ناهماهنگی بین کشورها فرآیند حمایت و تکثیر این گونه ‌ های ارزشمند را با خطر جدی روبه ‌ رو می ‌ کند.

وی ادامه داد: ماهیان خاویاری از جمله زیستمندان دیر بالغ هستند، به طوری که برای بلوغ یک بچه ماهی خاویاری حداقل ۲۰ سال زمان نیاز است، اقدامات پرورشی و تکثیر مصنوعی سالیان اخیر در دهه ‌ های آینده نمایان خواهد شد.

سخن پایانی

با توجه به قدمت فعالیت ‌ های مرتبط با ماهیان خاویاری در گلستان، کیفیت آب و نزدیکی به بازارهای هدف مانند روسیه ضرورت دارد تا اعتبارات دولتی برای حمایت از این بخش بیش از گذشته در دستور کار قرار بگیرد تا علاوه بر تلاش برای صیانت از ماهیان خاویاری به عنوان فسیل ‌ های زنده خزر بتوانیم با ایجاد مشاغل پایدار برای ساحل ‌ نشینان دست ‌ اندازی و غارت این مواهب الهی را پایان دهیم.