نقطه‌ضعف بزرگی به‌نام نبود بهره‌وری
بهره‌وری تولید یعنی خروجی یک واحد تولیدی نسبت به هزینه‌های آن چقدر بوده است.
آمارها نشان می دهد میزان بهره وری در ایران حدود ۳۰ درصد است؛ یعنی سازمان های ایرانی می توانند با یک سوم منابعی که به کارهای گوناگون تخصیص داده اند، همان کارها را انجام دهند. این آمار درباره کشورهای پیشرفته ای مانند ژاپن ۶۰ تا ۷۰ درصد برآورد می شود. بهره وری در سازمان سودآوری، رشد و پیشرفت آن را مشخص می کند، اما زمانی که تمام سازمان ها برای افزایش بهره وری و مدیریت آن تلاش کنند، نتیجه پیشرفت کشور و قرار گرفتن در رده های بالای جهانی است. این موضوع حتی روی کیفیت زندگی شخصی و اجتماعی مردم هر جامعه هم تاثیر دارد، به همین دلیل است که امروز مدیران باید دقیقا بدانند بهره وری چیست و چگونه باید آن را در سازمان خود افزایش دهند. جمعی از تولیدکنندگان و کارآفرینان هفته گذشته در دیدار با رهبر معظم انقلاب به بیان مشکلات تولید پرداختند. حضرت آیت الله خامنه ای در این دیدار «افزایش سرمایه گذاری برای تولید» و «ارتقای بهره وری» را دو رکن مهم و الزام اساسی رشد اقتصادی خواندند و گفتند: در برخی بخش ها از جمله مصرف منابع طبیعی، بهره وری واقعا پایین است. صمت در این گزارش در گفت وگو با کارشناسان به بررسی وضعیت بهره وری در صنعت کشور پرداخته است.
نبود بهره وری، نقطه ضعف بزرگ بخش تولید در ایران
احمد پورفلاح، کارشناس و فعال حوزه صنعت درباره وضعیت بهره وری در کشور به صمت گفت: نبود بهره وری، نقطه ضعف بزرگی در فضای کسب وکار و تولید ایران است. بهره وری تمام عوامل مربوط به تولید را در بر می گیرد و برای یک به یک آنها باید تعریف و شاخص هایی در نظر گرفته شود تا در نهایت با اجرایی شدن، بهره وری در کل اقتصاد ساری و جاری شود. یکی از موضوعات مهم در این بخش، بهره وری نیروی کار بنگاه های تولیدی و اقتصادی در کشور است. باتوجه به وجود تورم لجام گسیخته در سال های اخیر، من می پذیرم که حقوق بگیران ما در بنگاه های اقتصادی، دریافت ناکافی داشته اند، اما این به خواست صاحبان کسب وکارها نیست و می توان گفت به دلیل نتوانستن است، چون در شرایط کنونی تولیدکنندگان از نظر نقدینگی در فشار و مضیقه بسیار زیادی هستند. وی ادامه داد: به هر حال، حقوق بگیران در مقابل پولی که می گیرند، متعهد هستند تمام وقت، بدون اتلاف زمان و بدون داشتن ضایعات در خدمت بنگاه اقتصادی مربوطه باشند، اما متاسفانه در کشور ما این گونه نیست و بسیاری از نیروهای کار بنگاه های اقتصادی مانند یک نیروی کار آلمانی یا ژاپنی با تمام وجود در اختیار محصول یا ارزش افزوده ای که ایجاد می کنند، نیستند. به عنوان کسی که مدیر صنعت بوده ام و ۵۰ سال سابقه کار در این بخش دارم اعلام می کنم در این زمینه کمتر کار شده است. در ضرب المثل های رایج از گذشته هم به شکلی کار کردن زیاد نفی شده و امروز هم دولت، رسانه ها و رادیو وتلویزیون، کمتر روی مقوله بهره وری کار کرده اند. واقعیت این است که نیروهای کار، اگر جایی قبول مسئولیت کردند، ولو اگر از نظر دریافتی هم ناراضی هستند، باید تا زمانی که پشت دستگاه یا میزی هستند، تمام وقت شان را برای آن بنگاه اقتصادی بگذارند تا کار مجموعه پیش برود. اینکه مشکلاتی در بهره وری نیروی انسانی داریم، یک ضعف فرهنگی است که بررسی آن نیازمند یک پروژه مطالعاتی کارشناسی شده است تا نیروهای کار ما را هدایت کند که مسئولانه برخورد کنند و بهره وری در این بخش به حد قابل قبولی برسد. پورفلاح افزود: در حالت خوشبینانه، بهره وری منابع انسانی در کشور بین ۳۰ تا ۴۰ درصد است. البته هستند مجموعه هایی که بهره وری منابع انسانی آنها بالاست که البته تعداد این واحدها بسیار کم است. اتلاف منابع در هر بخشی از تولید سبب می شود قیمت تمام شده محصول بالا برود و در نهایت مصرف کننده باید محصول یا خدمتی را با هزینه های به مراتب بالاتر خریداری کند. اینکه در روزنامه صمت به موضوع بهره وری به طور خاص پرداخته شده، اتفاق خوبی است و امید می رود منجر به نهضتی شود برای نهادینه شدن فرهنگ ارتقای بهره وری در سطوح گوناگون. این کارشناس حوزه صنعت در پایان اظهار کرد: بخش زیادی از مسئله تحقق بهره وری در منابع انسانی، فرهنگی است. در ادارات و بنگاه های ما بهره وری نداشتن نیروهای انسانی به وضوح قابل مشاهده است و رفع این مشکل همراهی و هم جهتی دوشادوش دولت و بخش خصوصی را می طلبد تا در جهت وظیفه ملی بهره وربودن در تمام زمینه ها، پروژه هایی را تعریف کنند و شاهد ارتقای بهره وری در فضای تولید و کسب وکار کشور باشیم.
بهره وری، اولویتی مهجور
آرمان خالقی، کارشناس و فعال حوزه صنعت درباره وضعیت بهره وری در بخش صنعت کشور به صمت گفت: تاکنون به موضوع بهره وری به طور جدی پرداخته نشده و آنچه بوده در حد شعار است؛ نه دولت به بهره وری به عنوان یک موضوع مهم و با اولویت بالا توجه کرده و نه بخش خصوصی فرصت و همتی در این زمینه داشته است. بهره وری یک موضوع مهجور است و باتوجه به شرایطی که در کشور داریم، امکان ارتقای بهره وری وجود ندارد.
خالقی در این زمینه که بهره وری چقدر بر تولید تاثیرگذار است، اظهار کرد: وضعیت ما باتوجه به میزان ضایعات و اتلاف هایی که در حوزه تولید داریم، نشان دهنده این است که در حوزه بهره وری بسیار عقب و به این موضوع بی توجه هستیم. به عنوان مثال در استفاده از مواد اولیه، اتلاف منابع زیادی داریم. تجهیزات و ماشین آلات ما در بخش صنعت و معدن فرسودگی شدیدی دارند. ماشین آلات ما قدیمی و دارای عمر بالاست؛ یعنی درصد فرسودگی آنها زیاد است و بخشی هم که در حال فعالیت هستند، مجهز به فناوری روز نیستند و در رقابت با رقبا نه تنها بهره وری لازم را در این بخش نداریم، بلکه فاصله قابل توجهی با آنها داریم. در بخش انرژی، برق، گاز، آب و... به طور بدیهی اتلاف داریم و به عبارتی نتوانسته ایم در این بخش بهره وری را ارتقا دهیم. در این بخش ها هم در خطوط انتقال مشکل داریم و هم در نوع تجهیزات مصرفی. ما نتوانسته ایم فناوری و تجهیزات را بروزرسانی کنیم تا مصرف انرژی ضمن بهینه شدن، کاهش یابد. بخش دیگر مربوط به بهره وری منابع انسانی است. در این بخش بهره وری یعنی نسبت کاری که نیروی انسانی انجام می دهد باتوجه به زمان سنجی ها و کارسنجی های انجام شده، بسیار پایین تر از کشورهای دیگر است و در این شاخص در پایین جدول هستیم. نتوانسته ایم منابع انسانی را که در اختیار داریم آموزش دهیم و برای ارتقای بهره وری و کار درست فرهنگ سازی کنیم. این معضل هم در بخش دولتی و هم خصوصی مشاهده می شود که البته در بخش دولتی بیشتر و در بخش خصوصی قدری کمتر از بخش دولتی است. در واقع کسانی که مشغول انجام کاری هستند، زمان به انجام آن کار اختصاص می دهند، اما آن کار به درستی انجام نمی شود. ما اتلاف زیادی در حوزه منابع انسانی داریم. وی با اشاره به اینکه عوامل گوناگونی در رشد تولید موثر هستند، اظهار کرد: مجموعه عوامل موثر در حوزه تولید مواد اولیه، ماشین آلات و تجهیزات، انرژی و منابع انسانی هستند که به طور مستقیم بهره وری در تمام آنها مطرح است و در تمام این بخش ها هم در کشور مشکلات جدی داریم. ضمن اینکه برنامه جدی هم برای رفع این مشکلات نداریم. در برنامه های توسعه ای بلندمدت بعضا اسمی از بهره وری می آید و گاهی هم عدد و رقم هایی برای آن تعریف می شود، اما خیلی قابل تحقق نیستند و ضمانت اجرایی هم ندارند.
بهره وری در اولویت دولت نیست
این کارشناس و فعال حوزه صنعت اظهار کرد: در کشور نهادی مانند سازمان ملی بهره وری ایجاد شده، اما در نهایت نه بودجه ای به آن داده می شود و نه بهایی. این سازمان فراموش شده و محلی از اعراب ندارد. گاه در لوایح بودجه ای که تدوین می شود، تکالیفی می آید و تبدیل به قانون می شود، اما ضمانت اجرایی ندارد و بودجه به آنها اختصاص پیدا نمی کند. در کل بهره وری در اولویت های عملیاتی دولت نیست. به عنوان نمونه، اگر در بودجه تاکید شده باید زیرساخت هایی ایجاد شود، تا پایان یک سال ایجاد نمی شود و سال بعد باز در بودجه می آید و باز هم نه بودجه ای به آن داده می شود، نه کسی پیگیری و نظارت می کند. در نهایت هم در این فرآیند شاهد اتفاق مثبتی نخواهیم بود. خالقی افزود: اگر دولت در بحث بهره وری اراده خود را نشان دهد و اینکه این مولفه بااهمیت و در اولویت است، یعنی دولت به دنبال کاهش اتلاف منابع گوناگون است و در ادامه این فرهنگ تسری پیدا می کند و برای تمام بخش ها مهم می شود، اما چون نتوانسته ایم مشکلات بخش های گوناگون مرتبط با بهره وری را برطرف کنیم، همچنان اتلاف منابع داریم. در واقع ارتقای بهره وری هم اراده دولت را می خواهد، هم همت و خواست بخش خصوصی را. وی گفت: مصرف انرژی، برق، آب، گاز و... در کشور ما نسبت به سایر کشورهای جهان بسیار بالاست. از دور که نگاه کنیم این وضعیت مانند زندگی یک آدم شلخته است که هیچ مدیریت و اراده ای برای سبک زندگی خودش ندارد و اصلا اهمیتی نمی دهد که چگونه می گذراند. این سبک را در کل کشور و در تمام بخش ها دنبال می کنیم. در حال حاضر بخش زیادی از منابع آبی را از دست داده ایم که نشان می دهد به بهره وری در بخش های گوناگون بی توجه هستیم و به دلیل کمبود انرژی کارخانجات زیادی تعطیل شده یا در شرف تعطیلی هستند، اما اهمیتی قائل نیستیم و به مصرف بی قاعده و بسیار بالای انرژی ادامه می دهیم. این کارشناس حوزه صنعت در ادامه اظهار کرد: یکی از دلایلی که این مشکلات را حس نمی کنیم و به آنها بی توجه هستیم، ارتباط نداشتن با خارج از کشور است. ما در یک فضای بسته گلخانه ای نشسته ایم و از فضای بیرون اطلاعی نداریم. در فضای بیرون باید با رقابت خودمان را حفظ کنیم. ما خودمان را محدود کرده ایم، با دیگران روابطی نداریم و رقابتی حس نمی کنیم و باتوجه به مشکلاتی که داریم قاعدتا برای ما اهمیت ندارد که به عنوان نمونه در مصرف آب دقت کنیم و به بحث بهره وری آن توجه داشته باشیم. چون آب برای ما ارزان تمام می شود و بابت آن یارانه دریافت می کنیم، به دنبال بهره وری در مصرف آب نیستیم. خالقی ادامه داد: اگر اراده جدی وجود داشته باشد، قطعا ظرفیت بهره وری ارتقا پیدا می کند. اول باید اراده وجود داشته باشد، بعد برای آن برنامه تعریف و بعد فرهنگ سازی شود که به معنای همراهی مردم است. ارتقای بهره وری بدون همراهی مردم تحقق نخواهد یافت. قیمت یک لیتر آب ۴ هزار تومان و یک لیتر بنزین ۳ هزار تومان است. اگر هزینه تولید، حمل ونقل و همه اینها را کنار هم بگذاریم از آب معدنی ارزان تر است که پذیرفتنی نیست. ما باید منافع بهره وری را نهادینه و درباره آن به دقت و درستی اطلاع رسانی کنیم. یعنی به عنوان مثال، من بدانم اگر لامپ کم مصرف استفاده کنم، درست است که آن را گران تر خریداری می کنم، اما پول برق کمتری می دهم و عمر آن هم بیشتر است که جبران خواهد شد. اگر من به عنوان تولیدکننده تمام اصول بهره وری را رعایت کنم، سود بیشتری نصیب من خواهد شد. اگر این مسیر را برویم برای بخش خصوصی، به عنوان تولیدکننده هم بهره وری معنا پیدا خواهد کرد.
این کارشناس حوزه صنعت در پایان گفت: برای تمام شاخص های تولید از مواد اولیه گرفته تا نیروی انسانی برای تحقق بهره وری باید برنامه هایی تعریف شود و در نهایت منافع مالی حاصل از بهره وری را باید تولیدکننده ببیند و برمبنای آن اقدام کند. وقتی تولیدکننده در رقابت با تولیدکنندگان خارجی است، هزینه ذره ذره منابعی که برای تولید در اختیار دارد از مواد اولیه و زمان گرفته تا کیلووات برق مصرفی را محاسبه می کند، زیرا هر قدر بهره وری بیشتر و ضایعات کمتری داشته باشد، سود بیشتری می برد. البته چون به این یقین رسیده، در این راستا دقت مضاعفی دارد.
سخن پایانی
زمانی می توانیم بگوییم بهره وری سازمانی در حد مطلوبی است که هر دو شاخص اثربخشی و کارآیی در حد مطلوب باشد. سازمان های پیشرو همواره توجه ویژه ای به هر دو شاخص اثربخشی و کارآیی دارند و سعی می کنند در سازمان هر دو شاخص اندازه گیری شود. زمانی کاری درست است که هم درست تعریف شود و هم درست انجام شود.
