ارزهای بازنگشته، سوهان روح تاجران
رئیس‌جمهوری در دفاع از کلیات لایحه بودجه ۱۴۰۲ اعلام کرد، رشد صادرات نفت و میعانات نفتی و بازگشت ارزهای حاصل از آن، نشان از کاهش قدرت تحریم‌ها در اقتصاد ایران و موفقیت در خنثی‌سازی و دور زدن محدودیت‌ها است.
رئیسی همچنین به افزایش ۱۷ درصدی ارزش تجارت کشور طی ۱۰ ماه ابتدایی سال در مقایسه با مدت زمان مشابه سال گذشته اشاره کرد. این صحبت ها، از چند وجه قابل بررسی است؛ نخست آنکه، رئیس دولت سیزدهم بازگشت ارزهای صادراتی را به عنوان دستاورد معرفی کرده و این درحالی است که صادرکنندگان، یکی از مشکلات و دغدغه های اصلی خود را موانع بازگشت ارز معرفی می کنند. کارشناسان و فعالان بازرگانی، یکی از دلایل توسعه نیافتن صادرات به ویژه صادرات غیرنفتی را تحریم های بین المللی و وجود محدودیت بر سر بازگشت ارز حاصل از صادرات به کشور می دانند. از سویی دیگر، رشد تجارت کلان کشور یکی دیگر از مسائلی است که رئیسی به آن تاکید کرده و در این باره نیز
اظهار نظرات متفاوتی وجود دارد. فعالان بازرگانی معتقدند باوجود استناد دولت به آمارهای گمرک برای اثبات رشد تجارت کشور، در حال حاضر مشکلات و موانع متعددی برای صادرات غیرنفتی وجود داشته که این گره ها هنوز بازنشده باقی مانده اند. صمت درباره آمارهای مربوط به رشد تجارت ایران و همچنین شرایط فعلی صادرات غیرنفتی، با جمشید نفر، دبیر کل کنفدراسیون صادرات اتاق بازرگانی ایران به گفت وگو پرداخته است.
تکیه صادرات غیرنفتی به زنجیره نفت و گاز
رئیس دولت سیزدهم در حالی بازگشت ارزهای حاصل از صادرات را به عنوان پیشرفت امسال کشور اعلام می کند که همچنان معوقات مربوط به صادرات سال های قبل، پرداخته نشده اند. چندی پیش، سازمان توسعه تجارت ایران در بخشنامه ای اعلام کرد که مهلت رفع تعهد ارزی ۱۴۰۰ تا پایان سال ۱۴۰۱ تمدید شده است. این موضوع نشان می دهد هنوز رفع تعهدات ارزی، مسئله ای مهم در حوزه تجارت است. از طرف دیگر، رئیسی افزایش ۱۹ درصدی ارزش صادرات غیرنفتی و همچنین رشد واردات کالاهای سرمایه ای طی ۱۰ ماه ابتدایی سال را نشان دهنده رشد و پیشرفت کشور عنوان کرده است. سازمان گمرک نیز چنین رقمی را به عنوان افزایش صادرات غیرنفتی اعلام کرده، اما اگر نگاهی دقیق به محصولات صادراتی بیندازیم، ۵ قلم عمده صادراتی ایران در این مدت به ترتیب گاز طبیعی مایع شده، پروپان مایع شده، متانول، بوتان مایع شده و پلی اتیلن گرید فیلم بوده، بنابراین مشتقات نفتی و گازی، بار سنگین صادرات غیرنفتی را به دوش کشیده و در این لیست جایگاه محصولات واقعی غیرنفتی با ارزش افزوده بالا دیده نمی شود. افتخار کردن به این نوع صادرات و تجارت، در هاله ای از ابهام است و شاید هنوز پایه های ارزی کشور، به درآمدهای نفتی تکیه دارد.
رئیس جمهوری اعلام کرده صادرات غیرنفتی ایران طی ۱۰ ماه گذشته رشد داشته است. به عنوان یک فعال بازرگانی، تا چه میزان این اظهار را تایید می کنید؟
پرداختن به این مسئله، ابعاد مختلفی دارد که باید به آن توجه داشت. اگر به آمار صادرات غیرنفتی نگاهی داشته باشیم، می بینیم در برخی حوزه ها مانند محصولات بخش پتروشیمی و میعانات گازی، رشد صادرات وجود داشته، اما نمی توان این موضوع را به عنوان افزایش صادرات غیرنفتی عنوان کرد. صادرات غیرنفتی واقعی که شامل محصولات بخش کشاورزی، صنایع دستی، تولیدات صنعتی و حتی خدمات است، حدود یک سال گذشته رشد چندانی را تجربه نکرده و در برخی بخش ها مانند صنایع دستی و فرش نیز با کاهش صادرات روبه رو بودیم. مدیران دولتی در آمار صادرات غیرنفتی، به میزان فروش محصولات زنجیره نفت و مشتقات نفتی نظر دارند و این رویکردی نادرست به تجارت است.
فعالان اقتصادی و تجار، در حال حاضر رغبتی به انجام فعالیت صادراتی ندارد و این موضوع دلایل مختلفی دارد. طی چند ماه گذشته به ویژه از ابتدای سال و با افزایش هزینه های تجارت اعم از هزینه های تعرفه های گمرکی، بالارفتن مخارج مربوط به روند صادرات برای دور زدن تحریم ها، تورم تولیدکننده و سایر موارد این چنینی، توانایی صادرات ایران کم شده است. از سویی دیگر، دولت بر رفع تعهدات ارزی صادرکنندگان و عرضه ارزهای صادراتی در بازار نیما، تاکید زیادی دارد و به صادرکنندگان فشار وارد می کند. همین موضوع نیز یکی دیگر از دلایل کاهش رغبت صادرکنندگان شده است، بنابراین در یک سال اخیر نه تنها بستر برای توسعه صادرات غیرنفتی فراهم نبوده، بلکه موانع زیادی از سوی دولت در مسیر صادرات گذاشته شده است.
در صحبت های خود به مسئله رفع تعهدات ارزی و مشکلات آن اشاره کردید. رئیس دولت سیزدهم معتقد است بازگشت ارزهای حاصل از صادرات، نشان دهنده توانایی کشور در دور زدن تحریم ها بوده است. این موضوع را چطور ارزیابی می کنید؟
پیش تر نیز گفته شد که فشار دولت برای رفع تعهدات ارزی، یکی از موانع جدی صادرکنندگان در این مدت بوده است. دلیل این موضوع را می توان وجود تفاوت زیاد میان نرخ سامانه نیما یا حتی بازار متشکل ارزی با نرخ ارز بازار آزاد معرفی کرد. صادرکنندگان کالاهای داخلی را با نرخ ارز بازار آزاد خریداری می کنند و با کاهش ارزش واحد پول ملی، مجبور به پرداخت هزینه های بالاتر هستند. از سویی دیگر، به دلیل وجود تحریم ها، هزینه های مربوط به روند تجارت اعم از حمل ونقل، فروش و همچنین انتقال پول به کشور نیز افزایش یافته است. در چنین شرایطی دولت انتظار دارد تا صادرکنندگان ارزهای خود را ارزان تر از بازار آزاد، به فروش برسانند و به زیان آفرین بودن این رویکرد، توجهی ندارد. براساس قوانینی که دولت طی چند سال اخیر در رابطه با رفع تعهدات ارزی وضع کرده، اگر بازرگانان طی موعد مشخص ارزهای خود را وارد بازار نکنند، جریمه می شوند و با برخوردهای قضایی مواجه خواهند شد. به عبارتی، دولت هنگام تدوین قوانین، به این مسئله توجه نکرده که روند فروش و بازگرداندن ارزهای صادراتی در شرایطی که کشور تحت شدیدترین تحریم ها قرار دارد، زمانبر است. باوجود هزینه های عنوان شده، فروش ارز با نرخ بازار نیما، بیشترین آسیب را به صادرکنندگان و همچنین بخش تجارت و صادرات کشور وارد خواهد کرد.
طی چند مدت اخیر، بسیاری از فعالان بازرگانی به دلیل مشکل ها و موانع مذکور، از فعالیت های خود کاسته اند. حتی شرایط برای ورود تاجران جوان به بازار نیز فراهم نیست و در این میان، تنها برخی واسطه گران و دلالان که در اصل تاجر نیستند، از وضعیت فعلی کشور سود می برند. این شرایط به معنای رشد تجارت نیست و مدیران دولتی باید نگاهی دقیق و کارشناسی به این حوزه مهم اقتصادی داشته باشند.
بسیاری از کارشناسان معتقدند ایران دارای ظرفیت های بالقوه مهم برای توسعه صادرات غیرنفتی است. نظر شما در این باره چیست؟
ضمن تایید این نظر، باید گفت تا به امروز از ظرفیت های داخلی کشور، چه در تولید محصولات صادراتی و چه در سایر فعالیت های مربوط به تجارت مانند ترانزیت و حمل ونقل، استفاده بهینه و مناسب نشده است. این در حالی است که صادرات غیرنفتی، ظرفیت های بالایی برای ارزآوری دارد و استفاده از این ظرفیت ها به شرطی است که برنامه ها و استراتژی های مناسب برای بهره گیری و بلوغ فرصت های تجارت غیرنفتی تدوین شود. تا به امروز، بخش کوچکی از توانایی ارزآوری صادرات غیرنفتی متبلور شده و این نشان می دهد آن طور که باید و شاید از این مجال استفاده نکرده ایم. حتی بخش ها و بنگاه های تجاری محدودی که امروزه آنها را به عنوان فعالان تولید صادرات محور می شناسیم، به دلیل تدوین و اجرایی شدن راهبردهای غلط از بالادست، امروز به نتایج نادرست رسیده اند. بنابراین، وجود ظرفیت تجارت را باید متفاوت از سیاست های اجرایی و آثار آن دانست. صادرات واقعی غیرنفتی ایران طی دهه های گذشته رقم بالایی و این ایراد از ظرفیت های داخلی نیست، بلکه سیاست های دولت و مدیران در برابر تجارت غیرنفتی ایران اشکال دارد و ازاین رو باید راهکارها و برنامه ها تغییر یابند.
به نظر شما، توسعه صنایع پتروشیمی و توجه به صادرات کالاهای این زنجیره، تا چه میزان بر ارزآوری کشور تاثیرگذار است؟
پایه بخش زیادی از تولید در کشور، صنعت پتروشیمی است و نباید از این موضوع غافل شد. مشتقات نفتی و محصولات پتروشیمی، نقش زیادی در فرآوری و تولید کالاها با ارزش بالا دارند و از آنها می توان در راستای تقویت تولید داخلی استفاده کرد، اما متاسفانه امروز این مواد صادر و ارقام فروش آن به عنوان صادرات غیرنفتی کشور اعلام می شود. تاکید بر صادرات مشتقات نفتی و تولیدات صنایع پتروشیمی فرآوری نشده، به معنای خام فروشی و کم توجهی به زنجیره ارزش تولید است. این رویکرد در بلندمدت نه تنها آورده اقتصادی مهمی نخواهد داشت، بلکه کشور را با مشکلات بسیار جدی مواجه خواهد کرد. تا به امروز، سرمایه گذاری های عظیمی برای توسعه صنایع پتروشیمی انجام شده، اما متاسفانه همچنان در این حوزه خام فروشی داریم و زنجیره صادراتی این حوزه تکمیل نشده است. صنعت پتروشیمی تا به امروز نتوانسته ضمن افزایش اشتغال پایدار، به تولید کالاهای صادرات محور با ارزش افزوده بالا منجر شود. علت این موضوع را می توان نبود نگاه بلندمدت در بدنه مدیریتی به راه اندازی صنایع و حلقه های وابسته به آن عنوان کرد. به بیان دیگر، نبود نگاه های مناسب به تولید و فرصت های صنعت پتروشیمی و مشتقات نفتی برای توسعه اقتصادی باعث شده تجارت غیرنفتی ایران برپایه صادرات مواد خام باشد. با تداوم این نوع رویکرد، نه تنها صادرات غیرنفتی ایران رشد نخواهد داشت، بلکه در ادامه ریشه های اقتصاد کشور از بین خواهد رفت.
به اهمیت سیاست گذاری ها و شیوه مدیریت تجارت خارجی ایران اشاره کردید. به نظر شما چه اصلاحاتی باید برای روند مدیریت فعلی تجارت اعمال کرد؟
یکی از مشکلات فعلی در کشور، رویکرد کوتاه مدت به جایگاه های مدیریتی است. عمر مدیریت افراد در سطوح مختلف دولتی کوتاه و این یک ایراد است. افراد تلاش می کنند تا در دوران مدیریت خود، کارنامه خوبی از خود به جای بگذارند، از این رو به تدوین و اجرای روش های زودبازده تمایل دارند. حتی اگر روش ها نیز اشتباه و نتایج نامناسبی در بلندمدت داشته باشند، باز هم مدیران ترجیح می دهند این برنامه ها را اجرا کنند. این در حالی است که برنامه های توسعه ای باید بلندمدت باشند و بازه ای حداقل ۱۰ ساله برای اجرای آنها در نظر گرفته شود. سپس برنامه ها به صورت فازبندی شده، هر ۲ سال یک بار بررسی و کنترل شوند تا ببینیم چه میزان از راه را درست طی کرده ایم، اما متاسفانه این رویکرد نه تنها در بخش تجارت، بلکه در سایر فعالیت های اقتصادی نیز وجود ندارد و مدیران اصرار زیادی بر برنامه های کوتاه مدت دارند، چرا که می دانند پس از مدت زمانی کوتاه جایگاه آنها تغییر می کند و صندلی مدیریت، باثبات نیست. به همین دلیل، بسیاری از سرمایه ها و ظرفیت های کشور هدر می رود و این یک ایراد اساسی در مدیریت کلان اقتصادی است. ایرادات مشابه، در رویکردهای مدیریتی کشور وجود دارد و همین مسائل به طورجدی، تجارت و صادرات غیرنفتی کشور را تحت تاثیر قرار داده اند.
سخن پایانی
تعریف و تمجید دولت از وضعیت تجارت خارجی ایران، با گفته ها و گلایه های فعالان تجاری تفاوت زیادی دارد که نکته ای قابل توجه است. عبور از تجارت خارجی کشور از گردنه مشکلات، نیازمند نگاهی دقیق و واقع گرایانه است که به نظر می رسد مدیران سطوح بالای دولتی، از این رویکرد برخوردار نیستند. تا زمانی که بخش های مختلف اقتصادی و تجاری، موردارزیابی جدی و صحیح قرار نگیرند، مشکلات شناسایی نمی شوند و در نتیجه راهکارهای مناسب و موثری تدوین نخواهند شد.
