ریخت‌وپاش انرژی در ایران
به‌عقیده برخی کارشناسان، سالانه معادل ۵۰۰ میلیون بشکه نفت خام با ارزش ۲۵ میلیارد دلار در کشور اتلاف انرژی وجود دارد که بهینه‌سازی ۵۰ درصد از این ظرفیت در کشور امکان‌پذیر است.
یکی از مشکلات جدی حوزه انرژی در سال های اخیر، تمرکز بیشتر روی عرضه به جای تقاضا بوده است، چنانچه در ۲۰ سال اخیر و در جریان برنامه های توسعه ای، تمام برنامه ها به جای مدیریت تقاضا، بر تولید و عرضه انرژی تمرکز داشته و تنها مصرف کننده نهایی آن هم در بخش خانگی و تولید ملزم به کاهش مصرف شده است. از سوی دیگر، ایران با وجود اقلیم معتدل دارای شدت مصرف انرژی در مقایسه با میانگین جهانی بوده و جزو ۱۰ کشور نخست مصرف کننده انرژی جای می گیرد. علاوه بر شدت بالای مصرف، عمده انرژی در بخش غیرمولد استفاده می شود، این باعث شده تا شکاف عرضه و تقاضا سال به سال بیشتر و به بحرانی برای تامین انرژی تبدیل شود. این در حالی است که به گفته بسیاری از تحلیلگران نمی توان تیر مقصریابی شدت مصرف یا هدررفت منابع انرژی را تنها به سمت مصرف کنندگان خانگی و تولیدی نشانه رفت و بر سیاست گذاری های اشتباه دولت ها در ساماندهی تولید و مصرف چشم پوشی کرد. با توجه به اینکه بخش دولتی از بزرگ ترین مصرف کنندگان انرژی است، می توان با سیاست گذاری درست در مسیر بهینه سازی و جلوگیری از هدررفت انرژی در این حوزه گام برداشت. صمت در این گزارش عوامل موثر هدررفت انرژی در ایران را موردنقد و بررسی قرار داده است.
ضرورت بهینه سازی مصرف انرژی
نقش آفرینی نفت به عنوان منبع درآمد برای کشورهای صادرکننده از اهمیت بسزایی برخوردار است و بررسی میزان وابستگی بودجه کشورها به درآمدهای نفتی می تواند دولت ها را در سیاست گذاری های پولی و مالی و برنامه های زیربنایی و توسعه ای کمک کند. تحقق افزایش تولید گاز طی یک دوره 8 ساله به روزانه ۱ . ۵ میلیون مترمکعب و رسیدن تولید نفت به رقم ۵ . ۷ میلیون بشکه از برنامه های وزارت نفت بود که از ابتدای دولت سیزدهم برای اجرای آن اقدام های شاخصی انجام شد. اما در کنار موضوعات یادشده، بهینه سازی مصرف انرژی به اندازه تولید آن از اهمیت زیادی برخوردار است و باید هرطور که شده، جلوی اتلاف انرژی را گرفت، چرا که هزینه های زیادی را به کشور تحمیل می کند. اگر در درازمدت صرفه جویی انجام بگیرد و توسعه مخازن انجام شود، ایران می تواند از فرصت ها استفاده کند و این مسئله تنها منوط به شرایط کنونی نمی شود و در صورت فراهم شدن شرایط می تواند از مزایای توسعه صادرات بهره ببرد.مصرف بهینه باید اتفاق بیفتد و در کنار آن نیز، توسعه مخازن انجام بگیرد. علاوه بر این، حفظ و پایداری شرایط موجود و توسعه سرمایه گذاری نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است که اگر محقق شود، می توانیم آینده خوبی را برای صنعت نفت و گاز ترسیم کنیم. هر زمانی ایران انرژی مازاد داشته باشد، این فرصت برایش وجود دارد که به بازارهای اروپایی راه پیدا کند. همچنین، امکان صادرات گاز ایران به اروپا وجود دارد، اما باید به بحث مدیریت مصرف، توسعه انرژی های تجدیدپذیر، توسعه و پایداری تولید گاز و سرمایه گذاری در مخازن جدید توجه شود.از طرفی، باید روی این مسئله فکر شود و اگر با روش فعلی پیش برویم، امکان صادرات گاز به اروپا وجود نخواهد داشت؛ در شرایط کنونی، طبق اعلام مسئولان صنعت گاز به ۱۵۰ میلیارد دلار سرمایه نیاز داریم. اگر سیاست گذاری ها به درستی انجام شود، می توانیم تا ۲۰۰ میلیارد مترمکعب در سال صادرات گاز به اروپا داشته باشیم. در حال حاضر باتوجه به تحولات سیاسی در دنیا، بازار انرژی تحت تاثیر نوسان عرضه قرار گرفته است، در نتیجه یک بی نظمی در عرضه و توزیع انرژی اتفاق افتاده که می تواند نیاز صنایع، مصارف خانگی و کارخانه ها را به انرژی بیشتر کند.
زیرساخت های بهینه سازی وجود ندارد
مرتضی بهروزی فر، نایب رئیس انجمن اقتصاد انرژی ایران و عضو هیات علمی موسسه مطالعات بین المللی انرژی در رابطه با ضرورت توجه به بهینه سازی مصرف انرژی و جلوگیری از اتلاف آن به صمت توضیح داد: مصرف انرژی در کشور باتوجه به حجم اقتصادی موجود بسیار بالا است،اما به این معنی نیست که مصرف کنندگان عامدانه انرژی را هدر می دهند، چرا که برای مثال شهروندان در ایران از خودروی استاندارد و سیستم حمل و نقل مناسب و کم مصرف برخوردار نیستند. همچنین، عایق بندی و بهینه سازی در ساخت وساز رعایت نمی شود. از سوی دیگر، تجهیزات تجاری و خانگی که با قیمت بسیار بالاتر از سایر کشورهای دنیا به فروش می رسند، بسیار پرمصرف هستند و باعث اتلاف شدید انرژی می شوند. با این جریانات می توان چه انتظاری داشت که انرژی در کشور ما بهینه مصرف شود؟ وی در ادامه افزود: رتبه های دوم و سوم ذخایر گاز و نفت جهان در اختیار ایران است و باید جایگاه بسیار بالاتری در بازارهای انرژی دنیا داشته باشیم، اما متاسفانه این جایگاه را نداریم. این موضوع اول به این دلیل است که ما به خاطر مشکلات موجود نتوانستیم در بالادست هزینه کنیم و به فناوری و دانش فنی روز دسترسی داشته باشیم. مورد بعدی که حائزاهمیت است اینکه نتوانستیم مبنای اقتصاد کشور را برپایه بهینه سازی مصرف انرژی قرار دهیم، در نتیجه این موضوعات باعث شد تا متناسب با ذخایر خودمان تولید انرژی در کشور ما انجام نگیرد. اگر برای چنین چالش هایی در کشور چاره جویی و برنامه ریزی نشود، در نهایت کشور باوجود منابع عظیم نفتی و گازی به یک واردکننده انرژی در سال های آینده تبدیل خواهد شد.
چالش های جدی، سد راه تولید انرژی
بهروزی گفت: اکنون پارس جنوبی به عنوان بزرگ ترین پالایشگاه گازی دنیا با کشور قطر مشترک است که این کشور با تلاش های بی وقفه، کسب دانش فنی به روز و فرصت طلبی، از این میدان گازی نهایت استفاده را می برد و در مدت کوتاهی تبدیل به یک قدرت اقتصادی بزرگ در دنیا شده است؛ اما کشور ما قدر این فرصت را نمی داند و در حد نیاز از این میدان گازی برداشت می کند. اگر کشور ما در استفاده از ذخایر گازی خود تعلل کند و نهایت استفاده را نبرد، در نهایت هر سال شاهد کاهش تولید و ناترازی در بحث انرژی می شویم. از طرفی، هرچند ذخایر نفتی و گازی زیادی در کشور ما وجود دارد، اما به دلیل تحریم های مختلف به ویژه تحریم های غرب، چالش های بزرگی برای ورود تکنولوژی و سرمایه گذاری خارجی به این بخش به وجود آمده است. نایب رئیس انجمن اقتصاد انرژی ایران در پایان به صمت گفت: وزارت نفت باوجود در اختیار داشتن شرکت بهینه سازی مصرف سوخت، نهاد اصلی اصلاح مصرف نیست و حتی قرار گرفتن این شرکت در زیرمجموعه های وزارت نفت اشتباه است. در کاهش هدررفت انرژی، نهادهای متعددی از وزارت صمت، سازمان ملی استاندارد، وزارت راه و شهرسازی و وزارت نیرو نقش دارند. برای مثال وزارت صمت درباره افزایش بهره وری در صنعت و نوسازی تجهیزات و دستگاه ها، تولید و واردات وسایل برقی و گازی کم مصرف، تولید خودروهای استاندارد و مواردی ازاین دست مسئول است. وزارت راه و شهرسازی وظیفه نظارت بر اجرای مبحث ۱۹ مقررات ملی ساختمان و توسعه حمل ونقل عمومی را برعهده دارد. وزارت نیرو مسئول افزایش راندمان نیروگاه ها و فرهنگ سازی در این زمینه است. نهادهای دیگری نیز در این امر دخیل هستند که باید به بهینه سازی مصرف انرژی و کاهش هدررفت آن بپردازند.
اتلاف انرژی یک چالش بزرگ!
حسن مرادی، کارشناس انرژی و نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی در رابطه با عملکرد دولت در راستای جلوگیری از اتلاف انرژی در کشور به صمت گفت: اتلاف انرژی در کشور ما تبدیل به یک چالش بزرگ شده است، چرا که جدا از مصرف زیاد شهروندان، در بسیاری از ادارات و نهادهای دولتی، اتلاف انرژی به وضوح دیده می شود و هیچ نهادی آن طور که باید به این موضوع ورود نمی کند. هدررفت نفت و گاز در بخش کلان وجود دارد و غیرقابل چشم پوشی است و سرمایه های زیادی را هدر می دهد؛ اما جدا از این مسئله، زمانی که دولت تلاش می کند تا شهروندان اصول صرفه جویی در مصرف انرژی را رعایت کنند، ضرورت دارد که نهادهای دولتی نیز در این اقدام پیشقدم شوند و جلوی هدررفت انرژی را بگیرند. وی در ادامه توضیح داد: اتلاف انرژی در کشور شامل هدررفت گاز فلر در پالایشگاه ها، وجود وسایل گرمایشی و سرمایشی غیراستاندارد، نشتی دستگاه ها، هدررفت انرژی در ساختمان ها و... می شود. اگر اسراف انرژی کنترل شود، مسلما رقم بسیار زیادی صرفه جویی انجام می گیرد و کسری بودجه احتمالی رخ نمی دهد. همچنین، جلوگیری از اتلاف انرژی در کشور باعث خواهد شد تا طرح های عمرانی و توسعه ای سرعت بیشتری به خود بگیرند و به رشد اقتصادی کمک زیادی شود، چرا که منبع اصلی درآمد کشور ما از تولید و فروش نفت و گاز و فرآورده های نفتی به دست می آید.
سیاست های غلط، سد راه بهینه سازی
این کارشناس به صمت توضیح داد: در حال حاضر جدا از موضوعات ذکرشده، نه تنها دولت و مجلس اقدام موثری برای جلوگیری از اتلاف انرژی در کشور انجام نداده اند، بلکه با سیاست گذاری های غلط، در مسیر این اقدام مهم و سودمند سنگ اندازی می کنند. نمونه یکی از این سیاست گذاری های غلط، تصویب قانون تغییر نیافتن ساعت کشور بود که می توان از آن به عنوان یکی از عقب مانده ترین مصوبات مجلس یاد کرد، چرا که با جلوگیری از تصویب این قانون، حداقل به اندازه نیروگاه بوشهر از هدررفت انرژی جلوگیری می شد. کشور ما به دلیل جایگاه جهادی خود باید در برابر برخی موضوعات ایستادگی و ساعت کاری ادارات به ۶ صبح تغییر کند، با این اقدام نه تنها بازده کارمندان بالاتر می رود، بلکه با کاهش مصرف انرژی در ساعات پایانی شب، صرفه جویی قابل توجهی انجام می گیرد.
تعرفه ها اصلاح شود
این کارشناس در ادامه اظهار کرد: متاسفانه مصرف گاز خانگی گاهی به علت عادت های غلط و گاهی در اقشار مرفه به دلیل مالکیت خانه های ویلایی و استخردار به صورت غیرمتعارف است. باید افراد مرفه با دقت بسیار شناسایی شوند و تعرفه های پرداختی آنها با سایر افراد کم مصرف تفاوت قابل توجهی داشته باشند. از سوی دیگر، طی سال های گذشته قرار بر عایق بندی موتورخانه ها بود، شاید ۳۰ الی ۴۰ درصد موتورخانه ها از عایق بندی برخوردار نیستند و این یک فاجعه محسوب می شود، با اعزام افراد متخصص به منازل و بررسی موتورخانه ها باید میزان مصرف و استاندارد بودن آن مشخص شود.
مرادی در پایان گفت: در کل، باید تاکید کرد که لازم است اصلاح ساختاری در بحث صرفه جویی و جلوگیری از اتلاف انرژی شکل و بهینه سازی از یک ساختار دست چندم فاصله بگیرد، زیرا شرکت بهینه سازی مصرف سوخت، ذیل شرکت ملی نفت است و شرکت ملی نفت مسئله اصلی خود را افزایش تولید تعریف کرده است، بنابراین بهینه سازی در شرکت ملی نفت موردتوجه قرار نمی گیرد و باید به یک نهاد یا سازمان مستقل تفکیک شود.
حسن مرادی، کارشناس انرژی و نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی در رابطه با عملکرد دولت در راستای جلوگیری از اتلاف انرژی در کشور به صمت گفت: اتلاف انرژی در کشور ما تبدیل به یک چالش بزرگ شده است، چرا که جدا از مصرف زیاد شهروندان، در بسیاری از ادارات و نهادهای دولتی، اتلاف انرژی به وضوح دیده می شود و هیچ نهادی آن طور که باید به این موضوع ورود نمی کند. هدررفت نفت و گاز در بخش کلان وجود دارد و غیرقابل چشم پوشی است و سرمایه های زیادی را هدر می دهد؛ اما جدا از این مسئله، زمانی که دولت تلاش می کند تا شهروندان اصول صرفه جویی در مصرف انرژی را رعایت کنند، ضرورت دارد که نهادهای دولتی نیز در این اقدام پیشقدم شوند و جلوی هدررفت انرژی را بگیرند. وی در ادامه توضیح داد: اتلاف انرژی در کشور شامل هدررفت گاز فلر در پالایشگاه ها، وجود وسایل گرمایشی و سرمایشی غیراستاندارد، نشتی دستگاه ها، هدررفت انرژی در ساختمان ها و... می شود. اگر اسراف انرژی کنترل شود، مسلما رقم بسیار زیادی صرفه جویی انجام می گیرد و کسری بودجه احتمالی رخ نمی دهد. همچنین، جلوگیری از اتلاف انرژی در کشور باعث خواهد شد تا طرح های عمرانی و توسعه ای سرعت بیشتری به خود بگیرند و به رشد اقتصادی کمک زیادی شود، چرا که منبع اصلی درآمد کشور ما از تولید و فروش نفت و گاز و فرآورده های نفتی به دست می آید.
سیاست های غلط، سد راه بهینه سازی
این کارشناس به صمت توضیح داد: در حال حاضر جدا از موضوعات ذکرشده، نه تنها دولت و مجلس اقدام موثری برای جلوگیری از اتلاف انرژی در کشور انجام نداده اند، بلکه با سیاست گذاری های غلط، در مسیر این اقدام مهم و سودمند سنگ اندازی می کنند. نمونه یکی از این سیاست گذاری های غلط، تصویب قانون تغییر نیافتن ساعت کشور بود که می توان از آن به عنوان یکی از عقب مانده ترین مصوبات مجلس یاد کرد، چرا که با جلوگیری از تصویب این قانون، حداقل به اندازه نیروگاه بوشهر از هدررفت انرژی جلوگیری می شد. کشور ما به دلیل جایگاه جهادی خود باید در برابر برخی موضوعات ایستادگی و ساعت کاری ادارات به ۶ صبح تغییر کند، با این اقدام نه تنها بازده کارمندان بالاتر می رود، بلکه با کاهش مصرف انرژی در ساعات پایانی شب، صرفه جویی قابل توجهی انجام می گیرد.
تعرفه ها اصلاح شود
این کارشناس در ادامه اظهار کرد: متاسفانه مصرف گاز خانگی گاهی به علت عادت های غلط و گاهی در اقشار مرفه به دلیل مالکیت خانه های ویلایی و استخردار به صورت غیرمتعارف است. باید افراد مرفه با دقت بسیار شناسایی شوند و تعرفه های پرداختی آنها با سایر افراد کم مصرف تفاوت قابل توجهی داشته باشند. از سوی دیگر، طی سال های گذشته قرار بر عایق بندی موتورخانه ها بود، شاید ۳۰ الی ۴۰ درصد موتورخانه ها از عایق بندی برخوردار نیستند و این یک فاجعه محسوب می شود، با اعزام افراد متخصص به منازل و بررسی موتورخانه ها باید میزان مصرف و استاندارد بودن آن مشخص شود.
مرادی در پایان گفت: در کل، باید تاکید کرد که لازم است اصلاح ساختاری در بحث صرفه جویی و جلوگیری از اتلاف انرژی شکل و بهینه سازی از یک ساختار دست چندم فاصله بگیرد، زیرا شرکت بهینه سازی مصرف سوخت، ذیل شرکت ملی نفت است و شرکت ملی نفت مسئله اصلی خود را افزایش تولید تعریف کرده است، بنابراین بهینه سازی در شرکت ملی نفت موردتوجه قرار نمی گیرد و باید به یک نهاد یا سازمان مستقل تفکیک شود.
سخن پایانی
میزان هدررفت انرژی در کشور با ارقام متفاوتی اعلام می شود که بسیار تاسف برانگیز است. این در حالی است که بررسی ترازنامه انرژی سال ۱۳۹۸ به عنوان آخرین ترازنامه منتشرشده، نشان می دهد که ایران سالانه معادل ۵۰۰ میلیون بشکه معادل نفت خام هدررفت انرژی دارد. با احتساب قیمت های فعلی و در نظر گرفتن ۹۰ دلار برای هر بشکه نفت خام، میزان هدررفت انرژی کشور رقمی در حدود ۴۵ میلیارد دلار خواهد شد. البته این رقم برای سال ۱۳۹۸ است و در ۲ سال گذشته افزایش داشته است؛ اما باوجود این، بعید است که میزان هدررفت انرژی کشور به ۶۰ میلیارد دلار نیز برسد، اما گذشته از اینکه میزان هدررفت انرژی در کشور چقدر است، باید به این سوال پاسخ داد که چرا این میزان اتلاف انرژی در کشور رخ می دهد و چه نهادی مسئول اصلاح این شرایط است.کارشناسان معتقدند که تلاش ها برای جلوگیری از هدررفت انرژی و سرمایه گذاری برای توسعه صنعت نفت و گاز کافی نیست و نمی توان ناترازی های موجود در زمینه انرژی را تنها به یک سمت ربط داد و باید تمامی نهادها برای حل این چالش مهم پیشقدم شوند.
