خرج دولت ترکیه از کجا تامین می‌شود
ترکیه اقتصادی در حال توسعه دارد. در دو دهه گذشته سرعت رشد اقتصاد این کشور، جزو بالاترین سرعت‌ها در میان کشورهای در حال توسعه بوده است.
از نظر بسیاری از تحلیلگران آنچه سبب می‌شود حزب آک پارتی وابسته به اردوغان همچنان سر کار باشد، دستاوردهای دولت این حزب در کنترل نرخ تورم دو رقمی و همچنین نرخ رشد پایین این کشور بوده است. اهمیت ترکیه در این است که در میان کشورهای منطقه هم توسعه‌یافته‌ترین اقتصاد را دارد و هم بخش‌های صادرات‌محور و گردشگری در این اقتصاد نقش شایانی دارند. در همین زمینه بررسی وضعیت نظام مالیاتی در این همسایه غربی می‌تواند راهکارهایی برای تحول این نظام در ایران را هم ترسیم کند.
به گزارش صمت آن‌طور که یک موسسه مطالعاتی وابسته به سازمان امور مالیاتی گزارش می‌دهد، ترکیه کشوری با جمعیت ۸۳ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر است که میانگین رشد جمعیت ۵ ساله منتهی به سال ۲۰۱۹ این کشور برابر با ۱.۶ درصد بوده است.
ترکیه در سال ۲۰۱۹ با تولید ناخالص داخلی برابر ۷۶۲ میلیارد دلار در جایگاه نوزدهم اقتصاد جهانی قرار داشته است. میانگین رشد سالانه تولید ناخالص داخلی این کشور در ۵ ساله منتهی به سال ۲۰۱۹ برابر ۴.۱ درصد بوده است.
خدمات، در صف اول تولید ناخالص داخلی
بخش خدمات بیشترین سهم از تولید ناخالص داخلی کشور ترکیه را با ۶۲.۱ درصد دارد و در رتبه‌های بعدی بخش صنعت-ساختمان و بخش کشاورزی، جنگلداری و شیلات برابر با ۳۰.۸ درصد و ۷.۱ درصد قرار دارند.
نرخ بیکاری در این کشور ۱۳.۷ درصد است و ضریب جینی برای ۰.۴۰۴ است. در بخش تجارت خارجی، صادرات و واردات کالاها و خدمات به ترتیب ۳۲.۷ درصد و ۲۹.۹ درصد از تولید ناخالص داخلی هستند.
درصد درآمد و مخارج دولت ترکیه از تولید ناخالص داخلی نیز به ترتیب ۳۱.۵ و ۳۴.۵ درصد است.
نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی به‌عنوان مهم‌ترین شاخص ارزیابی عملکرد نظام‌های مختلف مالیاتی طرح است. بررسی روند این شاخص در ترکیه حاکی از روند نزولی آن در سال‌های اخیر است به طوری که از ۲۴.۷ درصد در سال ۲۰۱۰ به ۲۳.۱ درصد در سال ۲۰۱۹ کاهش یافته است.
این در حالی است که سهم مالیات از کل تولید ناخالص داخلی در کشوری چون ایران در تمام ارزیابی‌ها کمتر از ۱۰ درصد بوده است.
در مقابل در کشورهای توسعه‌یافته‌تر این نسبت افزایش پیدا می‌کند به نحوی که گزارش‌ها نشان می‌دهد در کشورهای عضو سازمان همکاری، همواره سهم مالیات از کل تولید ناخالص بیش از ۳۰ درصد بوده است. حتی برخی گزارش‌ها نشان می‌دهد در کشوری چون فرانسه ۴۹ درصد از تولید ناخالص به شکل مالیات پرداخت می‌شود.
سهم مالیات هر بخش
بررسی نظام مالیاتی ترکیه نشان می‌دهد مهم‌ترین مالیات‌های دریافتی در این کشور شامل مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی، مالیات بر شرکت‌ها، مالیات بر ثروت، مالیات بر ارزش افزوده و سایر مالیات‌ها است. در این راستا ترکیب درآمدهای مالیاتی ترکیه در سال ۲۰۱۹ از سهم ۳۹ درصدی مالیات بر ارزش افزوده و ۱۶.۳ درصدی مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی از درآمدهای مالیاتی حکایت دارد. این در حالی است که تنها ۴.۲ درصد از درآمدهای مالیاتی به مالیات بر ثروت تعلق داشته است. همچنین در این سال ۳۲.۶ درصد از درآمدهای مالیاتی کشور ترکیه را سایر مالیات‌ها تشکیل داده که مهم‌ترین آنها سهم بیمه‌های تامین اجتماعی است.
نرخ استاندارد مالیات بر درآمد شرکت‌ها در سال ۲۰۲۱ به ۲۵ درصد رسید. این نرخ در سال ۲۰۲۲ به ۲۳ درصد کاهش خواهد یافت. نرخ تحقیقی به درآمدهای حاصل از سرمایه‌گذاری در بخش‌ها/ مناطق مشخص، اعمال می‌شود. شرکت‌هایی که حداقل ۲۰ درصد از سهام خود را از طریق عرضه اولیه سهام در بورس اوراق بهادار استانبول عرضه می‌کنند، مشمول نرخ مالیات بر درآمد شرکت با کاهش دو واحد درصدی هستند؛ یعنی نرخ مالیات آنها در سال ۲۰۲۱ به جای اینکه ۲۵ درصد باشد به ۲۳ درصد کاهش خواهد یافت. این روند به مدت ۵ سال از سالی که عرضه اولیه سهام را آغاز کرده‌اند، ادامه خواهد داشت.
از سوی دیگر، معافیت ۵۰ درصدی بر عایدی سرمایه حاصل از فروش اموال غیرمنقولی که حداقل به مدت دو سال نگهداری شده‌اند، اعمال می‌شود. عایدی سرمایه حاصل از فروش مشارکت خارجی که به حداقل دو سال توسط یک شرکت هلدینگ بین‌المللی مقیم در ترکیه نگهداری شده است، از مالیات بر درآمد شرکت‌ها معاف است.
همچنین اعتبار مالیاتی به مالیات خارجی پرداخت شده، اعطا می‌شود. میزان این اعتبار مالیاتی به اندازه مالیات بر درآمد ناشی از درآمد خارجی شرکت‌های ترکیه است. اعتبارهای استفاده نشده می‌تواند به دوره‌های بعد، در ۳ سال آینده منتقل شود اما اعتبار مالیات خارجی، به مالیات بر درآمد ناشی از درآمد خارجی شرکت‌های ترکیه‌ای محدود می‌شود. مالیات خارجی پرداخت‌شده با از راه رسیدهای اداره مالیات خارجی که توسط کنسولگری ترکیه در کشوری که مالیات خارجی در آن پرداخت شده، ثبت و مستند شود.
مشوق‌های مختلفی در نظام مالیاتی ترکیه وجود دارد. تا ۳۱ دسامبر ۲۰۲۳ برای شرکت‌هایی که فعالیت‌هایی مبتنی‌بر طراحی، تحقیق و توسعه انجام می‌دهند، ارفاق مالیاتی درنظر گرفته شده است. این ارفاق مالیاتی معادل ۱۰۰ درصد مخارج تجقیق و توسعه و طراحی است. علاوه‌بر کسورات مالیاتی که برای چنین مخارجی در حساب‌های قانونی درنظر گرفته شده، ارفاق مالیاتی هم در دسترس شرکت‌ها است.
بیش از ۸۰درصد مالیات در دستمزد کارکنان تحقیق و توسعه از مالیات تکلیفی درآمد معاف هستند. به‌علاوه، ۵۰ درصد از حق بیمه پرداختی سازمان تامین اجتماعی برای هر کارمند تحقیق و توسعه توسط وزارت اقتصاد جبران می‌شود.
تخفیف مالیاتی به فعالیت‌های نوآورانه
واردات کالاها برای استفاده در پژوهش، به‌عنوان بخشی از یک پروژه تحقیق و توسعه یا طراحی، از عوارض گمرکی و مشارکت اجباری برای صندوق‌های واردات معاف هستند. صدور اسناد و انجام رویه‌ها با توجه به اینکه کالاهای وارداتی معاف از حق تمبر و کارمزد هستند، صورت می‌گیرد. فعالیت‌های نوآورانه هم از حق تمبر معاف هستند. برای بهره‌مندی از مزایا، مراکز طراحی و تحقیق و توسعه باید خارج از مناطق توسعه فناوری تعیین‌شده، ایجاد شوند و باید حداقل ۱۵ کارمند تمام‌وقت در مرکز تحقیق و توسعه و ۱۰ کارمند تمام‌وقت در مرکز طراحی داشته باشد.
سود حاصل از فعالیت‌های نرم‌افزاری، طراحی، تحقیق و توسعه که منحصرا در مناطق توسعه فناوری انجام شده‌اند، تا ۳۱ دسامبر ۲۰۲۳ از مالیات بر درآمد و مالیات بر شرکت‌ها معاف هستند. دستمزد کارکنان تحقیق، توسعه، طراحی و پشتیبانی که در این مناطق کار می‌کنند تا ۳۱ دسامبر ۲۰۲۳ معاف از مالیات هستند. علاوه‌بر این، ۵۰ درصد حق بیمه پرداختی سازمان تامین اجتماعی برای این کارکنان، توسط وزارت اقتصاد جبران می‌شود. برخی از برنامه‌های نرم‌افزاری و... ایجادشده در مناطق توسعه فناوری، معاف از مالیات بر ارزش افزوده هستند. واردات کالاها برای استفاده در پژوهش‌ها به‌عنوان بخشی از یک پروژه تحقیق و توسعه، نرم‌افزاری یا طراحی، از عوارض گمرکی و مشارکت اجباری برای صندوق‌های واردات معاف هستند. صدور اسناد و انجام رویه‌ها با توجه به اینکه کالاهای وارداتی معاف از حق تمبر و کارمزد هستند، صورت می‌گیرد.
به طور کلی، قانون مشوق سرمایه‌گذاری متشکل از طرح‌های تشویقی سرمایه‌گذاری عمومی، منطقه‌ای و استراتژیک است. برنامه انتقال صنعت متمرکز بر فناوری نوین، به‌عنوان بخشی از قانون مشوق سرمایه‌گذاری، معرفی شده که هدف آن تشویق سرمایه‌گذاری‌های مرتبط با محصولات فهرست شده در فهرست محصولات اولویت‌داری است که توسط وزارت صنعت، معدن و تجارت منتشر می‌شود. این فهرست شامل محصولاتی از بخش‌های فناورانه متوسط به بالا و پیشرفته محصولاتی خواهد بود که برای توسعه این بخش‌ها حیاتی هستند.
برنامه مرکز جذب، سرمایه‌گذاری‌های صنعتی، مرکز تماس و مرکز ذخیره‌سازی داده‌ها را پوشش می‌دهد تا در هر یک از ۲۴ استان واقع در مناطق شرقی و جنوب شرقی ترکیه اجرا شوند. این برنامه در حوزه قانون مشوق سرمایه‌گذاری گنجانده شده است. درنتیجه، سرمایه‌گذاری‌های واجد شرایط، حتی اگر در مناطق دیگر واقع شده باشند از مشوق‌های فراهم شده برای سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در مناطق شرق و جنوبی شرقی ترکیه بهره‌مند خواهند شد.
علاوه‌بر قانون مشوق سرمایه‌گذاری، یک بسته مشوق سرمایه‌گذاری مبتنی‌بر پروژه هم وجود دارد که هدف آن فراهم کردن حمایت مالی برای پروژه‌های نوآورانه، فناوری‌محور، متمرکز بر تحقیق و توسعه، با ارزش افزوده بالاست که به کاهش وابستگی خارجی هم کمک می‌کند. پروژه‌هایی که توسط این مشوق پشتیبانی می‌شوند باید با اهداف دولت ترکیه در برنامه‌های توسعه ملی و برنامه‌های تعیین می‌شود و با برنامه‌های ترویج‌شده وزارت صنعت، معدن و تجارت مطابقت داشته باشند.
در همسایه غربی، شرکت‌های سهامی ملزم هستند ۲۵ درصد درآمد مالیات بر درآمد شرکت را براساس سود ۳ ماهه خود، پیش‌پرداخت کنند. پیش‌پرداخت‌های انجام‌شده در طول سال، با بدهی مالیات بر درآمد شرکت که در اظهارنامه سالانه مالیات بر درآمد شرکت تعیین شده است، جبران می‌شود. پیش‌نویس اظهارنامه مالیاتی شرکت پس از ۳ ماه ارسال شود و مالیات هم تا ۱۷ همان ماه قابل پرداخت است.
جریمه تاخیر در پرداخت در حال ۱.۶ درصد در ماه درنظر گرفته شده است. برای تاخیر در تسلیم اظهارنامه، عدم نگهداری صحیح دفاتر قانونی، قصور در رعایت اصول حسابرسی قانونی، قصور در ثبت به موقع قانونی و محضری، جراییم آیین‌نامه‌ای درنظر گرفته شده است.
جرایم ویژه عدم تمکین با مبالغی ثابت برای قصور در صدور فاکتور و سایر اسناد به طوری که در رویه‌های مالیاتی مشخص شده درنظر گرفته شده است. جریمه مالیات از دست رفته ناشی از فرار مالیاتی، معادل مقدار همان مالیات است.
درآمدهای مشمول مالیات
درآمد مشمول مالیات شامل درآمد حقوق، درآمد کسب‌و‌کار و مشاغل، درآمدها حاصل از فعالیت‌های کشاورزی، درآمدهای حاصل از سهام، درآمدهای حاصل از اموال غیرمنقول و درآمدهای دیگر است.
نرخ مالیات بر درآمد اشخاص حقیقی برای درآمدهای به‌دست آمده در سال تقویمی ۲۰۲۰ نرخ تصاعدی میان ۱۵ درصد تا ۴۰ درصد است. طبقات درآمدی مالیات به‌طور سالانه تعدیل می‌شود.
با استثناهایی خاص، عایدی سرمایه حاصل از فروش سهام و ابزارهای بورس، مشمول مالیات بر درآمد است. صرف‌نظر از دوره نگهداری، عایدی حاصل از فروش حقوق نامشهود، عایدی سرمایه حاصل از فروش سهام/ مشارکت‌ها در شرکت‌های با مسئولیت محدود و عایدی حاصل از انتقال مالکیت یک بنگاه اقتصادی که باعث توقف آن مجموعه شده است، مشمول مالیات بر درآمد می‌شود. عایدی فروش اموال غیرمنقول در مدت ۵ سال از تاریخ خریداری، مشمول مالیات بر درآمد می‌شود. در موارد خاص، در تعیین عایدی شمول مالیات، هزینه خرید با افزایش شاخص نرخ تولیدکننده میان تاریخ خرید و تاریخ فروش، با تورم تعدیل می‌شود.
کسورات به نوع درآمد بستگی دارد. برای درآمد حاصل کسب و کار، همان کسورات کلی که برای شرکت‌ها اعمال می‌شود، برای اشخاص حقیقی هم کاربر دارد. دامنه کسورات برای درآمدهای حاصل از خدمات حرفه‌ای محدودتر است. برای کارمندان حقوق‌بگیر، کسورات به حق بیمه اجتماعی محدود می‌شود.
به مالیات درآمد خارجی پرداختی توسط اشخاص حقیقی تا میزان مالیات بر درآمدی که به درآمد خارجی یک فرد ترکیه‌ای تعلق می‌گیرد، اعتبار مالیاتی داده می‌شود. مالیات بر درآمد خارجی پرداختی باید از راه رسیدهای اداره مالیات خارجی که توسط کنسولگری ترکیه در کشوری که مالیات خارجی در آن پرداخت شده، ثبت و مستند شود.
در زمینه سود سهام هیچ‌گونه مالیات تکلیفی به سود سهام پرداختی به یک شرکت مقیم، تعلق نمی‌گیرد. سود سهام پرداخت‌شده به افراد مقیم یا غیرمقیم، یا شرکت غیرمقیم مشمول ۱۵ درصد مالیات تکلیفی است مگر اینکه این نرخ براساس موافقت‌های مالیاتی کاهش یابد.
همچنین هیچ‌گونه مالیات تکلیفی به بهره پرداختی به افراد مقیم، تعلق نمی‌گیرد. بهره وام‌های قابل پرداخت به دولت‌های خارجی، نهادهای بین‌المللی، بانک‌های خارجی یا شرکت سهامی خارجی به‌عنوان یک «واحد مالی» واجد شرایط هستند، مشمول مالیات تکلیفی نیستند. نرخ ۱۰ درصد به بهره وام‌های دیگر نهادها و اشخاص حقیقی غیرمقیم تعلق می‌گیرد، مگر اینکه این نرخ طبق موافقت‌های مالیاتی کاهش یابد.
مالیات بر ارزش افزوده
نرخ استاندارد مالیات بر ارزش افزوده ۱۸ درصد است و با نرخ تخفیفی ۸ درصدی به مواد غذایی اساسی، محصولات دارویی، خدمات خاص و اقلام دیگر و یک درصد برای محصولات کشاورزی خاص و تجهیزات خاص اجاره‌ای قابل اعمال است. نرخ تخفیف ۸ درصدی مالیات بر ارزش افزوده اعمال شده به خدمات آموزشی، به‌طور موقتی برای خدمات ارائه‌شده از یک سپتامبر ۲۰۲۰ تا ۳۰ ژوئن ۲۰۲۱ تا یک درصد کاهش یافته است. کتاب، مجلات و روزنامه‌ها معاف از مالیات بر ارزش افزوده هستند اما فروش آنلاین مشمول نرخ استاندارد مالیات بر ارزش افزوده است. مالیات ارزش افزوده عوارض معکوس، به پرداخت‌های انجام‌شده خدمات حرفه‌ای افراد غیرمقیم، استفاده از موارد نامشهود و فروش چنین حقوقی با نرخ ۱۸ درصد اعمال شده است.
این در حالی است که هیچ آستانه گردش مالی برای ثبت‌نام مالیات بر ارزش افزوده ترکیه وجود ندارد. هر شخص یا نهاد درگیر فعالیتی در حوزه قانون مالیات بر ارزش افزوده، باید اداره مالیات محلی را از مکانی که کسب‌و‌کار آن واقع شده است مطلع کند یا اگر بیش از یک مکان کسب‌و‌کار دارد می‌تواند همان اداره مالیاتی را مطلع کند که کسب‌وکارش به دلیل مالیات بر درآمد شرکت، در آن ثبت شده است.
مالیات‌های دیگر
علاوه‌بر این، در برخی بخش‌های دیگر در ترکیه مالیات اخذ می‌شود. از جمله در پرداخت تامین اجتماعی. هم کارمند و هم کارفرما باید پرداخت تامین اجتماعی را داشته باشند. نرخ کلی آن ۲۰.۵ درصد برای کارفرما و ۱۴ درصد برای کارمند است. همچنین کارفرما و کارمند باید براساس حقوق ناخالص کارمند در طرح بیمه بیکاری با نرخ به ترتیب ۲ درصد و یک درصد هم مشارکت داشته باشند. سهم کارمندان از تامین اجتماعی ۱۴ درصد درآمد ناخالص است که ۹ درصد آن برای از کارافتادگی، بازنشستگی و بیمه عمر و ۵ درصد برای بیمه درمانی. همچنین کارمندان ملزم هستند که در طرح بیکاری که یک درصد حقوق ناخالص است، مشارکت کنند. مالیات بر املاک براساس ارزش زمین یا ساختمان به نرخ ۰.۲ درصد برای ساختمان، ۰.۱ درصد برای محل سکونت، ۰.۱ درصد برای زمین و ۰.۳ درصد برای ساخت ساختمان قابل‌پرداخت است. این قیمت‌ّها برای ساختمان‌ها و زمین‌های واقع در شهرهای بزرگ تا ۱۰۰ درصد هم افزایش می‌یابند. نرخ مترمربع برای ارزش‌گذاری ساختمان به موقعیت املاک بستگی دارد.
یک مالیات زیست‌محیطی توسط شهرداری‌ها بر ساختمانی که در میان اشخاص دیگر به‌عنوان محل کسب‌و‌کار استفاده می‌شود، وضع می‌شود. مالیات بر مبالغ ثابتی اعمال می‌شود که براساس طبقه‌بندی‌های تعریف‌شده به شکل سالانه تغییر می‌کند. ساکن ساختمان، نسبت به مالیات زیست‌محیطی متعهد است. مالک مسئولیت دارد که با نرخ ۱۰ درصد مالیات سالانه تعلق گرفته به مستغلات برای حفاظت از اموال غیرمنقول فرهنگی، مشارکت اجباری با شهرداری داشته باشد. این مشارکت از طریق مالیات بر مستغلات وصول می‌شود.
علاوه‌بر این موارد، مالیات بر معاملات بانکی و بیمه‌ای با نرخ کلی پنج درصد بر هزینه‌های بانکی و بیمه‌ای اعمال می‌شود. بانک‌ها موظف هستند با توجه به مبلغ اصلی وام‌های اختصاصی ارزی با دوره سررسید متوسط کمتر از یک سال سه درصد، برای وام‌هایی با دوره سررسید حداقل یک سال اما کمتر از دو سال یک درصد و در صورتی که دوره سررسید متوسط میان ۲ تا ۳ سال باشد ۰.۵ درصد است.
