بسیاری از کارشناسان اقتصاد معتقدند برنامه‌های تجاری و اقتصادی کشور در بیشتر موارد به جای اینکه مبتنی‌بر آمار و اطلاعات باشند، براساس آزمون و خطا شکل ‌می‌گیرند. این عده نکته تاسف‌بارتر در این بخش را تکرار هر از گاه این آزمون و خطاها می‌دانند و معتقدند اگر نگاه‌های آماری مناسب، در برنامه‌ریزی‌های دست‌اندرکاران بخش تجارت مدنظر قرار می‌گرفت، آسیب‌های اقتصادی کشور در طول این سال‌ها بسیار کمتر بود. از این رو، به مناسبت روز آمار و برنامه‌‌ریزی صمت به بررسی نقش آمار و برنامه‌ریزی در تجارت کشور پرداخته که در ادامه شرح آن را می‌خوانید:

با آمار عالمانه حرکت می‌کنیم

میرهادی رهگشای، کارشناس اقتصاد بین‌الملل درباره نقش آمار و برنامه‌ریزی در تحول کشور از مناظر مختلف، در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: برنامه‌ریزی و آمار در دنیا نقش ارزنده‌ای در موضوعات مختلف دارد و در کشور ما نیز می‌تواند دامنه گسترده‌ای داشته‌ باشد. بخش‌های گوناگون کشور با استفاده از برنامه‌ریزی‌های آماری می‌توانند به بررسی راهکارهای گوناگون اجرایی بپردازند و در نهایت مسیر حرکت مناسب را در پیش بگیرند.

رهگشای درباره نقش آمار در تجارت کشور نیز خاطرنشان کرد: زمانی که آمار وجود نداشته باشد، سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌ها کورکورانه خواهد بود، در حالی که اگر آمارهای دقیق و درست، مبنای برنامه‌ریزی‌ها در زمینه‌های مختلف باشد، برنامه‌‌ها به صورت عالمانه تدوین خواهد شد. درحال‌حاضر کمبود آمارها هم برای تحلیلگران و هم برای دست‌اندرکاران و مسئولان مشکل ایجاد کرده است.

آمار باید دقیق باشد

وی درباره کمبودهای آماری در حوزه تجارت کشور بیان کرد: در تجارت خارجی کشور هم بخش‌های دیگر، نقدهای فراوانی درباره آمارها وجود دارد. آمارهای این حوزه سال‌هاست دارای دسته‌بندی‌های کلی و نه‌چندان دقیق است و همین نگاه کلی مشکلات فراوانی را برای تجارت کشور چه در حوزه واردات و چه در حوزه صادرات ایجاد کرده است. این کارشناس اقتصاد در توضیح این موارد افزود: به‌عنوان مثال، سال‌ها است در حوزه صادرات دو بخش نفتی و غیرنفتی وجود دارد اما می‌بینیم موارد منعکس‌شده در آمار صادرات غیرنفتی اغلب مربوط به کالاهای مشتق‌شده از نفت و گاز است و تفکیک درستی در این زمینه نشده است.

وی همچنین درباره واردات عنوان کرد: در این بخش نیز به طور کلی، کالاها به ۳ دسته واسطه‌ای، سرمایه‌ای و مصرفی تقسیم می‌شوند اما به دلایلی تا جای ممکن کالاهای وارداتی در فهرست کالاهای واسطه‌ای جای می‌گیرند، در حالی که بسیاری از آنها مورد استفاده مصرف‌کننده نهایی قرار می‌گیرند و باید در فهرست کالاهای مصرفی باشند. طبیعی است این دسته‌بندی‌های نادرست، در برخی موارد سیاست‌گذار حوزه اقتصاد را گمراه می‌کند.

اختلاف آماری داریم

رهگشای درباره مشکلات دیگر آماری کشور در حوزه تجارت تاکید کرد: موضوع دیگر این است که ما در تجارت نام مبدأ و مقصد اصلی واردات و صادرات را قید نمی‌کنیم و این موضوع تحلیل‌ها را با خطا روبه‌رو می‌کند. درواقع در واردات ما که معمولا با واسطه انجام می‌شود، آخرین کشور که کالا از آنجا به مقصد ایران حمل شده، به‌عنوان مبدأ قید می‌شود و در صادرات نیز نخستین کشور گیرنده کالا به‌عنوان مقصد در آمارها درنظر گرفته می‌شود، در حالی که در اصول تجارت باید مبدأ و مقصد اصلی مبادلات قید شود.

وی در این باره تصریح کرد: این خطای آماری باعث می‌شود کشوری مانند امارات که شاید عملا تجارت زیادی با ایران نداشته باشد، به دلیل قرار گرفتن در زنجیره واسطه‌ای، پس از چین و عراق به‌عنوان سومین شریک تجاری کشور درنظر گرفته شود. این موضوع به شکل واضح در بخش «آینه» ( mirror ) سایت‌هایی مثل «تریدمپ» مشخص است که نشان می‌دهد اختلاف آمارهای مبادلاتی ثبت‌شده از سوی ایران با آمار کشورهای دیگر در این زمینه به دلیل ثبت نشدن مبدأ و مقصد اصلی کالاها، اختلاف دارد.

آمار مخفی نمی‌ماند

رهگشای در بخش دیگری از صحبت‌های خود به مشکل سوم آماری در تجارت کشور اشاره کرد و گفت: گمرک کشور از نظر میانگین آماردهی از نهادهای دیگر جلوتر است و شاید تنها نهادی باشد که به صورت مستمر آمارهای مربوط به مبادلات تجاری کشور را منتشر می‌کند و این قابل قدردانی است. با این حال، در مواردی مشاهده می‌کنیم این آمارها با توجیهاتی مثل تحریم‌ها در مقاطعی از انتشار آمار خودداری می‌کند.

وی در این باره تصریح کرد: کشورهای دیگر برای دستیابی به آمار صادرات و واردات ایران نیازی به آمارهای گمرک و دیگر نهادهای ما ندارند و این موارد به‌راحتی و وضوح برای آنها از منابع جهانی در دسترس خواهد بود.

برنامه‌ریزی با کلی‌گویی تفاوت دارد

رهگشای درباره موضوع برنامه‌ریزی در حوزه تجارت نیز عنوان کرد: در حوزه برنامه‌ریزی نیز با مشکلات فراوانی روبه‌رو هستیم زیرا در بسیاری از موارد برنامه‌ریزی خاصی وجود ندارد و در مواردی نیز که برنامه‌ریزی وجود دارد، به دلیل استفاده نکردن از منابع آماری، این برنامه‌ها اجرایی نمی‌شود. مواردی که به‌عنوان برنامه‌ریزی در رسانه‌ها از آن یاد می‌شود در اغلب موارد کلی‌گویی‌هایی است که بیش از آنکه راهبردهای عملی را مدنظر قرار دهد، آرزوها را بیان می‌کند و در حقیقت اصلا برنامه نیست. برنامه‌ریزی در حوزه‌های مختلف از جمله تجارت زمانی می‌تواند به نتیجه برسد که برمبنای جزییات و مبتنی بر واقعیت‌ها باشد و نمی‌توان با بیان یک رقم کلی صادرات، توقع داشت در موعد مقرر به آن رقم رسید.

ما برای اینکه بتوانیم در تجارت عملکرد موفق و قابل‌قبولی داشته باشیم باید برنامه‌‌ریزی‌های میان‌مدت و بلندمدت مطلوبی را براساس اطلاعات آماری دقیق انجام دهیم. با چنین برنامه‌ریزی‌ها و اطلاعات آماری سیاست‌گذار حوزه تجارت می‌تواند تحلیل درستی از مسیر آینده اقتصاد کشور ارائه دهد و فعال اقتصاد نیز مسیر هموارتری برای حضور در عرصه تجارت خواهد داشت.

برنامه‌ریزی براساس آمار امکان‌پذیر است

مجیدرضا حریری، کارشناس و فعال اقتصاد درباره نقش آمار در حوزه تجارت کشور در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: آمار نقش اساسی و حیاتی در تجارت و اقتصاد کشور دارد و برنامه‌ریزی‌های مربوط به آن دارد. البته این نقش تنها به نوشتن برنامه‌ها محدود نمی‌شود بلکه در پایش برنامه‌های در حال اجرا نیز به آمارهای دقیق و صحیح نیاز داریم.

حریری درباره آمارهای حوزه تجارت در کشور عنوان کرد: از منظر سیاست‌گذاری آمار از الزامات اصلی اقتصاد و تجارت است اما متاسفانه در کشور آماری در حوزه تجارت وجود ندارد و اگر هم آماری جمع‌آوری می‌شود، در اغلب موارد منتشر نمی‌شود.

آمار جزو حقوق ذی‌نفعان است

وی درباره لزوم انتشار آمار اقتصادی خاطرنشان کرد: انتشار این آمار جزو حقوق مردم و ذی‌نفعان این آمار است. بنابراین اگر فرض بر گردآوری آمار باشد، حقوق ذی‌نفعان و اهالی نقد و بررسی اطلاع از این آمار است زیرا می‌تواند درستی یا نادرستی مسیرهای طی‌شده و برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده در کشور را نشان دهد و مشخص می‌کند در کدام برنامه‌ها نیاز به بازنگری داریم و کدام مسیرهای تجاری را باید تغییر دهیم.

این فعال حوزه تجارت در ادامه بیان کرد: متاسفانه به دلایل مختلفی که از جمله مهم‌ترین آن تحریم‌ها است، بانک مرکزی در حوزه پولی و مالی‌ سال‌ها است آماری را منتشر نمی‌کند. همین‌طور یکی از منابع آماری قابل ارجاع و اتکای کارشناسان و فعالان اقتصاد و دست‌اندرکاران تجارت خارجی کشور حدود دو دهه پیش، سازمان توسعه تجارت کشور بود. این سازمان علاوه‌بر ارائه آمارهای تجاری و اقتصادی، تحلیل‌های آماری قابل‌قبولی را نیز ارائه می‌داد که می‌توانست در پایش‌ برنامه‌ها و پیش‌بینی‌های این حوزه مورد استفاده قرار گیرد که متاسفانه این اطلاعات نیز درحال‌حاضر به دلایل تحریمی منتشر نمی‌شود.

آمار گمرکی حیاتی است

حریری در این باره تاکید کرد: حتی درحال‌حاضر اطلاعات آماری گمرک نیز به صورت ریز و جزء‌به‌جزء منتشر نمی‌شود و تنها به ارائه آمارهای کلی چندماهه در بخش واردات و صادرات بسنده می‌شود. در این بخش نیز چندین سال است اطلاعات جزئی درباره کالاهای وارداتی و صادراتی در اختیار فعالان این حوزه قرار نمی‌گیرد. در نتیجه تمام اظهارنظرهایی که در این زمینه در رسانه‌ها منتشر می‌شود، مبتنی‌بر دانسته‌هایی است که شاید بسیاری از آنها نیز معتبر نباشد. این تحلیل‌ها و اظهارنظرها در شرایط فعلی بیشتر براساس حدس و گمان و شنیده‌های غیرمستند شکل می‌گیرد.

وی واردات کالاهای سرمایه‌ای به کشور را به‌عنوان یک نمونه از مجهولات مهم در زمینه تجارت کشور دانست و تصریح کرد: بیش از ۱۰ سال است نمی‌دانیم چه میزان کالای سرمایه‌ای وارد کشور می‌شود در حالی که این آمار شاخص بسیار مهمی برای پیش‌بینی وضعیت تولید کشور در آینده است. فعالان اقتصاد و سرمایه‌گذاران در این بخش باید بدانند چه میزان ماشین‌آلات خریداری شده و چقدر سرمایه‌گذاری برای خرید فناوری و ارتقای محصولات تولیدی کشور صورت گرفته است. این موارد را شاید مقامات رسمی و سیاست‌گذاران دولتی در اختیار داشته باشند اما لازمه مفید بودن این اطلاعات این است که در اختیار کارشناسان و فعالان اقتصاد‌ نیز قرار بگیرند تا بتوانند برای برنامه‌ریزی‌های آینده در بخش‌های مختلف پیش‌بینی‌های لازم را انجام دهند.

این کارشناس اقتصاد از بخش کشاورزی به‌عنوان نمونه‌ای از این موارد یاد کرد و گفت: وقتی نمی‌دانیم‌ چه میزان تجهیزات کشاورزی وارد کشور می‌شود، متوجه نمی‌شویم کشاورزی با چه سرعتی در حال حرکت به سوی مکانیزاسیون است؛ در نتیجه نمی‌توان با قطعیت درباره میزان تولید محصولات کشاورزی در یک دهه آینده نظر داد. در حالی که اگر آمار مناسبی درباره صادرات و واردات کشور در این زمینه منتشر می‌شد، می‌توانستیم تحلیل‌های مورد قبولی را نیز درباره آن ارائه دهیم.

نقش آمار از دریچه بنگاهی

وی همچنین اظهار کرد: جدا از موضوعات سیاست‌گذاری تجاری و نیاز به آمارهای دقیق در این بخش، فعال اقتصاد نیز باید با در اختیار داشتن آمارهای این بخش، پایش، ‌تحلیل و نتیجه‌گیری‌‌های خود را انجام دهد و مسیر آینده فعالیت خود در حوزه تولید یا تجارت را پیش‌بینی و ترسیم کند. پس برای برنامه‌ریزی‌های بنگاهی نیز به این آمار و اطلاعات نیاز داریم.

آمپر نچسبانیم!

حریری درباره اهمیت نقش آمار در برنامه‌ریزی‌های تجاری و اقتصادی کشور تاکید کرد: به طور قطع آمار مهم‌ترین ابزار برنامه‌ریزی در حوزه‌های مختلف از جمله تجارت است. بنابراین نباید با برداشت‌های شخصی یا کتمان بخشی از حقایق، آن را به‌صورت سلیقه‌ای منتشر کرد.

در واقع آمار در سیستم‌های مختلف، مانند یک آمپر عمل می‌کند و نمی‌توان با کتمان آن نتیجه را عوض کرد. بنابراین در صورت حذف آن، تنها زمانی به مشکل پی می‌بریم که خسارت‌های بسیار بیشتر به کل مجموعه وارد شده

است. اگر با این رویکرد به آمار نگاه کنیم، می‌توانیم با انتشار و ارائه تحلیل‌های مناسب از آن، مانع بسیاری از آسیب‌های اقتصادی در کشور شویم.

سخن پایانی

با توجه به آنچه گفته شد، به نظر می‌رسد فعالان و کارشناسان اقتصاد و تجارت کشور درباره اینکه به آمارهای تجاری در برنامه‌ریزی‌ها بی‌توجهی می‌شود، اتفاق‌نظر دارند. اگرچه شاید توجیهاتی برای ارائه نشدن آمارهای تجاری کشور در سال‌های اخیر وجود داشته باشد اما این پنهانکاری تیغ دولبه‌ای است که گویا فشار آن بیشتر به سمت فعالان تجاری خودی است تا رصدخانه‌های آماری تحریم‌گران. به هر حال تجارت در دنیای امروز مسیری به‌شدت رقابتی است که توجه به همه اجزای آن می‌تواند در پیروزی و شکست اقتصادی کشورها نقش ایفا کند. بنابراین شاید بهتر باشد با کنار گذاشتن بهانه‌هایی مثل تحریم در انتشار آمارهای تجاری، تحمل فشارهای بیرونی را به جان بخریم و با چشم باز وارد این مسیر پرپیچ‌و‌خم شویم تا شاید در ادامه مسیر دچار خودزنی‌های تجاری نشویم.