اکتشاف بیل و کلنگی راه به جایی نمی‌برد
در سال‌های گذشته موانع بخش تولید و صادرات معدنی به‌نوبت از سر راه برداشته شده‌اند و حال نوبت به معضلی بنیادین به‌نام «عدم‌توسعه اکتشافات» رسیده و درحال‌حاضر، اکتشافات معدنی در ایران به یک حلقه مفقوده تبدیل شده است.
در حالی که ایران ۷ درصد از ذخایر معدنی جهان را در اختیار دارد. نبود سرمایه‌گذاری مناسب، ضعف در دانش زمین‌شناسی، کمبود اطلاعات و عدم بکارگیری روش‌های نوین، از جمله دلایل ضعف اکتشافی کشور هستند. باتوجه به تاکید بر اینکه بخش معدن و صنایع مرتبط، می‌تواند جایگزین درآمدهای نفتی در اقتصاد ایران شود، توسعه این بخش به اکتشافات جدید و حرکت جدی در این زمینه نیاز دارد. صمت در همین راستا گفت‌وگویی با ۲ تن از اعضای کمیسیون صنایع و معادن مجلس شورای اسلامی و یک کارشناس حوزه معدن داشته است که در ادامه می‌خوانید.
در زمین‌شناسی ایران عقب هستیم
الله‌ویردی دهقانی، عضو کمیسیون صنایع و معادن وضعیت اکتشاف در کشور را نسبت به سایر نقاط دنیا نامناسب دانست و به صمت گفت: متاسفانه کشور در زمینه اکتشافات از وضعیت خوبی برخوردار نیست. درحال‌حاضر روش‌های ما به‌حالت کلیشه درآمده است؛ به‌معنای اینکه وقتی می‌خواهیم شرح خدماتی را برای یک منطقه بنویسیم، شرح خدمات یکسانی را می‌نویسیم. به تعبیری این شرح خدمات روح ندارند، چراکه هر کانساری طبیعت خود را دارد. دسته‌بندی روش‌های اکتشاف به راه‌حل نیاز دارد، به‌عنوان‌مثال، در ژئوفیزیک فقط در ازای پی آر اس و مغناطیس استفاده می‌کنیم که برای هر کدام ما یک بستر تعریف‌شده داریم.
فاصله با روش‌های اکتشافی دنیا
دهقانی بااشاره به اینکه در روش‌های اکتشافی از دنیا فاصله داریم، گفت: برای نمونه، اگر دنبال مگنتیو هستیم، باید از روش مغناطیس‌سنجی استفاده کنیم، اگر سولفیدی داشته باشیم، می‌توانیم در ازای پی آر اس استفاده کنیم که باید بیان کرد که دستورالعمل‌ها به‌صورت کلیشه‌ای استفاده می‌شود. روش‌های الکترومغناطیس بسیار کم انجام شده است و تعداد دستگاه‌هایی که در کشور وجود دارد، محدود هستند و افرادی که بتوانند این روش را انجام دهند، چه برداشت و چه تفسیر؛ تعدادشان کم است. بیشتر آشنایی کارشناسان ما در این زمینه‌ها، در حد تئوری است، بر همین اساس در کشور، ژئوفیزیک‌ها و حفاری‌های عمیق نداشتیم.
نماینده مردم ورزقان، چالش دیگر بخش اکتشاف را در حوزه زمین‌شناسی دانست و افزود: ما در زمین‌شناسی ایران بسیار عقب هستیم. نظام طبقه‌بندی کانسارها در دنیا مصنوعی است، به‌معنای اینکه برپایه شباهت‌ها، پدیده‌ها را تقسیم‌بندی می‌کنند که این طبقه‌بندی در طول زمان تعادل برقرار می‌کند، یعنی براساس آن نیازها و طرز تفکری که دارید، تغییر می‌کند.
وی ادامه داد: نظام طبقه‌بندی کانسارها در دنیا در یک برهه‌ای براساس هندسه و در یک دورانی برپایه فلز انجام می‌شد. این اواخر به‌موجب محیط زمین‌شناسی تقسیم‌بندی انجام می‌گرفت که درحال‌حاضر بیشتر تقسیم‌بندی‌ها براساس پدیده‌های تشکیل‌دهنده هستند. امروزه در دنیا به این موضوع پی برده‌اند که پدیده‌های تشکیل‌دهنده (کانسارساز) بسیار مهم است. متاسفانه ما در موضوع دانش زمین‌شناسی و شناخت زمین‌شناسی ایران مشکل داریم.
وی بااشاره به نبود روش‌های جدید در اکتشافات کشور گفت: ما از دانش و فناوری روز جهان بی‌بهره هستیم و دانش ما با دستاوردها و نتایج پژوهش‌های دنیا به‌روز نمی‌شود. معضل دیگر در زمینه شناخت ما از زمین‌شناسی ایران است، خارجی‌ها کشور ما را بیشتر و بهتر از ما می‌شناسند.
اصلاح روند آموزش و پژوهش
نماینده مجلس یازدهم درباره ارائه راهکاری برای حل این مشکل گفت: این پرسش سختی است مانند اینکه بگویید وضعیت اقتصاد ما خراب است و چه راه‌حلی مدنظر دارید؟ اما رفع این چالش‌های موجود در بخش اکتشاف کشور در ابتدا به سازمان زمین‌شناسی و سپس دانشگاه‌ها مربوط می‌شود. تا زمانی که دانشگاه‌ها و آموزش‌وپرورش را اصلاح نکنیم، خیلی از این موارد تغییری نمی‌کنند، این عقب‌ماندگی‌ها را اگر در کشورمان بخواهیم به‌صورت ریشه‌ای اصلاح کنیم، باید نظام تفکری، آموزشی و جهان‌بینی و اینکه مدیران ما چگونه فکر می‌کنند را بازنگری کنیم.
ضرورت تشکیل کنسرسیوم‌های اکتشافی
در ادامه، بهزاد رحیمی، عضو کمیسیون صنایع و معادن درباره موضوع یادشده به صمت گفت: باتوجه به نیازهای اکتشافی و همچنین نیاز مبرم صنایع کشور به مواد معدنی، سرعت‌دهی و توسعه اکتشافات الزامی است. همان‌طور که لازمه هدف‌گذاری برای تولید ۵۵ میلیون تن فولاد در افق ۱۴۰۴، حدود ۱۶۵ میلیون تن سنگ‌آهن است، در صنایع دیگر نظیر مس، آلومینیوم، سرب و روی هم برنامه‌های توسعه‌ای نیاز و تکلیفی است که بر دوش بخش اکتشاف کشور گذاشته خواهد شد. این امر مستلزم برنامه‌ریزی دقیق در این حوزه است. همچنین، حوزه اکتشاف منابع معدنی کشور نیازمند تحولات اساسی در اصلاح ساختارها و تخصیص بودجه متناسب با نیازهای کشور و برنامه‌های راهبردی در بخش معدن و صنایع‌معدنی است.
تدوین قوانین شفاف براساس معیارهای جهانی
وی افزود: تشکیل کنسرسیوم‌های اکتشافی با همراهی فعالان حوزه معدن و صنایع‌معدنی، اختصاص بخشی از درآمدهای حقوق دولتی معادن به حوزه اکتشاف، ایجاد جذابیت برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، پوشش ریسک فعالیت‌های اکتشافی با تقویت صندوق بیمه سرمایه‌گذاری فعالیت‌های معدنی و تدوین قوانین و مقررات شفاف براساس معیارهای استاندارد جهانی برای تعامل بهینه بخش معدن، منابع‌طبیعی و محیط‌زیست از جمله الزامات ایجاد تحول در اکتشاف منابع‌معدنی کشور است.
نماینده مردم سقز و بانه در مجلس یازدهم اظهار کرد: اکتشاف به نیروی متخصص، توانمند و جوان نیاز دارد. بنابراین از چالش‌های اساسی که طی آینده نزدیک در این بخش با آن روبه‌رو خواهیم بود، کمبود نیروی فارغ‌التحصیل و باتجربه در این زمینه است؛ اکنون نیز متاسفانه استقبال از این رشته در دانشگاه‌ها بسیار اندک شده، بنابراین نیاز است که چالش‌های این حوزه را بررسی کنیم و برنامه‌ریزی درستی برای آن داشته باشیم. علاوه بر این، بخش اکتشافات با همان سرعت توسعه بخش فرآوری و استخراج تولیدات معدنی پیشرفت نداشته است و باید هرچه سریع‌تر برای آن چاره‌اندیشی شود.
تشکیل شورای‌عالی اکتشاف
وی در پایان خاطرنشان کرد: تشکیل یک شورای‌عالی اکتشاف می‌تواند پیشنهاد تاثیرگذاری باشد که دبیرخانه آن در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور قرار گیرد و یک برنامه‌ریزی بلندمدت و استراتژی اجرایی و به دور از زیاده‌خواهی تدوین کند. این سند برنامه‌ریزی برای اکتشافات توسعه‌یافته در آینده، به‌منظور تامین نیاز صنایع‌معدنی کشور و تغییر استراتژی اکتشافی موجود و اصلاح آن توسط نمایندگان و خصوصی منجر به شکل‌گیری یک استراتژی اجرایی و کاربردی و نظارت کامل بر آن می‌شود.
بررسی بحث اکتشاف از ۲ منظر
در ادامه، بهرام شاه‌ویسی، کارشناس معدن و اکتشافات به صمت گفت: اهمیت عملیات اکتشافات در حوزه معدن بر کسی پوشیده نیست و در بخش‌های دولتی و به‌ویژه در حوزه معادن فلزی بزرگ، همگان بر این مهم اذعان دارند. اما در معادن غیرفلزی، معادن کوچک و به‌ویژه در بخش‌های غیردولتی به‌دلیل محدودیت‌های مالی و عدم‌اشراف و آشنایی مالکان و صاحبان معدن با امر اکتشاف، سعی در محدود کردن عملیات اکتشافی و شروع هرچه سریع‌تر عملیات استخراجی دارند تا با بهره‌برداری، فرآوری یا فروش ماده معدنی خام هرچه زودتر به درآمدزایی و سودآوری برسند.
وی ادامه داد: متاسفانه طی سالیان اخیر، همواره شاهد تعطیلی و ورشکستگی معدنکارانی هستیم که با کم‌اهمیت دانستن امر اکتشاف و با انجام ناقص عملیات اکتشافی، سریع وارد فرآیند استخراج و فرآوری و طی مدت کوتاهی با مشکل تامین مواد اولیه مناسب برای فروش یا خطوط فرآوری روبه‌رو شده است و قادر به تامین مواد اولیه خود نبوده‌اند. بررسی وضعیت موجود اکتشاف در سطح کشور و چگونگی اجرا و نظارت بر رویه‌های موجود و دیگری رویکردها و روش‌های نوین اکتشافی و لزوم بروزرسانی اکتشافات مواد معدنی است.
چالش‌های اساسی در حوزه اکتشاف
این فعال معدنی بیان کرد: بااین‌همه باوجود شرایط تحریم‌های اقتصادی و رکود نسبی در شاخه‌های مختلف مهندسی و صنعت، شاهد افزایش سرمایه‌گذاری در صنایع معدن در بخش دولتی و به‌ویژه بخش‌خصوصی (یا خصولتی) هستیم، اما متاسفانه در راستای اجرای پروژه‌های اکتشاف معدنی در سطح کشور شاهد چالش‌های اساسی هستیم. شاه‌ویسی ادامه داد: باتوجه به شرایط زمین‌شناسی ایران، می‌توان شاهد طیف وسیع و گسترده‌ای از کانی‌سازی عناصر مختلف و تیپ‌های مختلف کانساری بود. اما متاسفانه در بیشتر موارد اکتشافات محدود به شناسایی برخی فلزات پایه و فلزات گرانبها نظیر آهن، مس، سرب، روی و طلا است و بحث اکتشافات سایر فلزات کمیاب که امروزه در صنایع دیجیتال کابرد زیادی دارند، در دستور کار قرار ندارد. در بخش‌های خصوصی به‌دلیل نبود توان مالی و انگیزه لازم، قرار دادن چنین فلزاتی در دستور کار اکتشافی دارای جذابیت و توجیه نیست، اما متاسفانه در بخش‌های دولتی و حاکمیتی نیز شاهد بی‌توجهی به این موارد هستیم.
تغییرات مداوم مشاوران پروژه اکتشافات
این کارشناس معدن بیان کرد: یکی دیگر از معضلات پروژه‌های اکتشافی، نبود نظارت لازم بر اجرای صحیح این پروژه‌ها است. به‌دلیل محدودیت‌های مالی در پروژه‌های اکتشافی، استفاده از کارشناسان با تجربه لازم در امر نظارت میسر نیست و در بسیاری موارد، شاهد حضور کارشناسانی در امر نظارت هستیم که دارای هیچ تجربه اجرایی در آن تخصص نیستند. اصلاح چنین مواردی نیز با استفاده فعال کردن تعرفه‌های خدمات اکتشافی که باعث واقعی شدن و اصلاح قیمت‌های خدمات اکتشافی در راستای بالا بردن کیفیت چنین خدماتی است، امکان‌پذیر است. وی افزود: یکی دیگر از مشکلات اساسی پروژه‌های اکتشافی در سطح کشور، مانند مشکل نبود ثبات در مدیریت اکتشاف در بخش‌های معدنی و تغییر مداوم مشاوران یک پروژه اکتشاف معدنی طی مراحل مختلف کار است که در بخش دولتی بسیار متداول است. باتوجه به وجود راهکارهایی برای استفاده از یک مشاور مجرب در طول یک پروژه معدنی، بنا به دلایل مختلف، انجام مراحل مختلف یک پروژه به شرکت‌ها و افراد مختلف واگذار می‌شود و در چنین شرایطی، هیچ مشاوری پاسخگوی مشکلات پروژه نیست و همواره دیگر مشاوران مقصر هستند.
ضعف در نتایج آنالیز شیمیایی
یکی از مهم‌ترین و شاید مهم‌ترین گلوگاه هر پروژه اکتشافی (یا هر پروژه معدنی) در هر مقیاسی، به‌ویژه در اکتشافات تفصیلی، آزمایشگاه آنالیز مواد معدنی است. نتایج ارائه‌شده برای نمونه‌های اخذشده در هر یک از مراحل پروژه اکتشافی، عمدتا براساس نتایج آنالیز شیمیایی حاصله موردقضاوت قرار گرفته است و درباره ادامه یا توقف پروژه تصمیم‌گیری می‌شود. بنابراین میزان دقت و صحت این نتایج از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و توجه به این امر بسیار حیاتی و ضروری است. متاسفانه باز هم به‌دلیل تحریم‌های اقتصادی، دسترسی به تجهیزات و لوازم مصرفی استاندارد و خدمات پس از فروش این تجهیزات در عمل وجود ندارد یا با مشکلات بسیاری روبه‌رو است. از این‌رو شاهد بروز خطاهای سیتماتیک در بسیاری از نتایج آنالیز انجام‌شده در کشور هستیم که متاسفانه در بسیاری از موارد نیز، این مشکلات توسط شرکت‌های مشاور یا کاربران این اعداد، شناسایی نمی‌شوند.
لزوم اکتشاف ذخایر پنهان
شاه‌ویسی اظهار کرد: در بخش دولتی و هم در بخش خصوصی، عمده آزمایشگاه‌ها در حال استفاده از تجهیزات آنالیز دستگاهی دست دوم و فرسوده هستند و هیچ دسترسی به خدمات پس از فروش این دستگاه‌ها را ندارند. شاید چند آزمایشگاه معتبر انگشت‌شمار در سطح کشور وجود دارند که دسترسی به مواد مصرفی استاندارد و مرغوب حاصل از خریدهای قبلی خود را دارند که آن هم به‌طورقطع در کوتاه‌مدت به پایان خواهد رسید و شاهد مشکلات بسیاری در نتایج آنالیز ارائه‌شده خواهیم بود. رفع این مشکلات، نیازمند کمک و یاری ارگان‌های حاکمیتی معدنی در تجهیز و بروزرسانی آزمایشگاه‌های دولتی و خصوصی از طریق سرمایه‌گذاری در بخش دولتی یا اعطای وام و تسهیلات کم‌بهره در بخش خصوصی و همچنین ایجاد معابر و تسهیلات گمرکی برای واردات این تجهیزات و مواد مصرفی است. وی ادامه داد: در مواردی نیز که امکان تهیه مواد مصرفی در کشور وجود دارد، با نظارت بر تولید مواد مرغوب و استاندارد و کمک به توسعه این بنگاه‌ها، می‌توان شاهد کاهش وابستگی به این تجهیزات و مواد مصرفی از خارج باشیم. سرمایه‌گذاری در این موارد، هیچ کاستی نسبت به سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در زمینه توسعه انرژی هسته‌ای یا صنایع موشکی ندارد و شاید برای توسعه و شکوفایی صنعت معدن کشور که از ارکان مهم توسعه کشور است، واجب‌تر نیز باشد.
سخن پایانی
فعالان معدنی معتقدند باتوجه به تغییرات شدید اقتصادی کشور و تورم روزافزون در سطح جامعه، شاهد افزایش روزافزون هزینه‌های اجرایی و عملیات اکتشافی (به‌ویژه در ۲سال اخیر) در سطح کشور هستیم. همچنین به‌دلیل نبود تعرفه‌های خدمات اکتشافی در کشور، وجود سیاست غلط ارجاع پروژه‌ها به حداقل نرخ، بدون در نظر گرفتن توان فنی و اجرایی حقیقی مهندسان مشاور، شاهد اجرای پروژه‌های اکتشافی با کیفیت پایین هستیم. علاوه بر موارد یادشده، استفاده نکردن از تکنولوژی و فناوری روز، منجر به فاصله حوزه اکتشاف از استانداردهای جهانی شده است.
