در اینجا این پرسش مطرح است که آیا مشاغل خانگی با محوریت زنان می‌تواند در تولید ناخالص ملی و ایجاد ارزش‌افزوده ایفاگر نقش باشد؟ کارشناسان و تحلیلگران حوزه اشتغال زنان بر این باورند که قانون حمایت از مشاغل با هدف حمایت از این بخش در سال ۸۹ تصویب شد و وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز به‌منظور توسعه مشاغل خانگی، ستاد ساماندهی حمایت از مشاغل خانگی را تشکیل داد. مطابق با آمارهای ارائه‌شده از سوی این وزارتخانه در سال ۱۴۰۱ بیش از ۸۰ درصد از مجوزها و تسهیلات را زنان دریافت کردند و از آنجایی‌که رشد مشاغل خانگی برای بانک مرکزی مسجل شد، امسال تخصیص اعتبار در این بخش به حدود ۴ هزار میلیارد تومان رسید.

پیشرو بودن قانون مشاغل خانگی

آزیتا همتیان، رئیس دبیرخانه ستاد ساماندهی حمایت از مشاغل خانگی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در گفت‌وگو با صمت، مشاغل خانگی را جزو مولفه‌های مهم سیاست‌گذاری در بحث اشتغال دانست و گفت: مطابق ماده ۲ قانون ساماندهی و حمایت از مشاغل خانگی، مشاغل خانگی شامل آن دسته از فعالیت‌هایی است که توسط عضو یا اعضای خانواده در فضای مسکونی در قالب یک طرح کسب‌وکار بدون مزاحمت و ایجاد اخلال در آرامش واحدهای مسکونی همجوار شکل می‌گیرد و منجر به تولید خدمت یا کالای قابل‌عرضه به بازار خارج از محیط مسکونی می‌شود. به این ترتیب، قانون حمایت از مشاغل خانگی در سال ۱۳۸۹ تصویب شد و به اجرا درآمد.

وی با تاکید بر پیشرو بودن قانون مشاغل خانگی در بحث اقتصاد و اشتغال، افزود: ۲۶ دستگاه، عضو ستاد ساماندهی حمایت از مشاغل خانگی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی هستند و ریاست این ستاد برعهده وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی است. گفتنی است، کلیه سیاست‌ها و حمایت‌های مشاغل خانگی در این دبیرخانه انجام می‌گیرد.

حسن نظارت بر انجام مصوبات

این مقام مسئول بااشاره به شرح وظایف گسترده ستاد ساماندهی حمایت از مشاغل خانگی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، تصریح کرد: حسن نظارت بر انجام مصوبات یکی از اصلی‌ترین وظایف این ستاد است. وزارتخانه علاوه بر صدور مجوز برای مشاغل خانگی، زمینه‌های اعطای تسهیلات در این حوزه را نیز در نظر گرفته است.

همتیان تسهیلات حمایت از مشاغل خانگی را در قالب قرض‌الحسنه دانست و افزود: بانک مرکزی موظف است سالانه اعتباراتی را در اختیار ستاد قرار بدهد و این اعتبارات به دارندگان مجوز مشاغل خانگی تخصیص داده می‌شود؛ در دولت سیزدهم تخصیص اعتبار برای مشاغل خانگی رشد قابل‌توجهی را تجربه کرد.

به‌گفته وی؛ در بررسی رشد نمودار اشتغال در حوزه مشاغل خانگی، متوجه فراز و فرودها در این بخش خواهیم شد، اما رویکرد دولت سیزدهم این است که در زمینه انواع مجوزها، تسهیلگری و مانع‌زدایی صورت بگیرد، از این‌رو از طریق قانون بهبود محیط کسب‌وکار، مجوزها برای مشاغل خانگی از طریق درگاه ملی کشور صادر می‌شود.

رئیس دبیرخانه ستاد ساماندهی حمایت از مشاغل خانگی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی با بیان اینکه بیش از ۱۶۰هزار مجوز در بخش مشاغل خانگی صادر شده است، افزود: سال گذشته حدود ۳ همت تسهیلات برای توسعه بخش مشاغل خانگی تخصیص پیدا کرد که از این تعداد، بیش از ۹۰ درصد آن جذب شد. آمارها حاکی از این مهم است که تخصیص اعتبار در این بخش، رشد ۲۰۰ درصدی را نسبت به مشابه سال قبل تجربه کرده است.

تسهیلات مشاغل خانگی به ۴ همت رسید

وی با بیان اینکه امسال تخصیص تسهیلات به مشاغل خانگی به ۴ همت رسید، گفت: رشد مشاغل خانگی برای بانک مرکزی مسجل شد، از این‌رو تخصیص اعتبار در این بخش افزایش پیدا کرد؛ در سال‌های گذشته مردم برای دریافت مجوز باید به ارگان‌های مختلفی مراجعه می‌کردند، اما امروز دیگر امضای طلایی حذف شده است و ۹۵ درصد از رشته‌های مستقل از طریق درگاه ملی، آنی مجوز دریافت می‌کنند و ۵ درصد باقیمانده، مربوط به حوزه مواد غذایی است که تاییدمحور هستند.

این مقام مسئول ادامه داد: اصل قانون‌گذار در تدوین این قانون، حمایت از مشاغل خانگی و زنان سرپرست خانوارها بوده است، اما بقیه اقشار هم می‌توانند در این حوزه ورود کنند و تفکیک جنسیتی در این زمینه وجود ندارد. گزارش‌ها نشان می‌دهد که بیشترین متقاضیان ایجاد مشاغل خانگی، زنان هستند، به‌طوری‌که در سال ۱۴۰۱ بیش از ۸۰ درصد از مجوزها و تسهیلات را زنان دریافت کردند. به‌نظر می‌رسد که ستاد ساماندهی حمایت از مشاغل خانگی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، تنها مرجع اشتغال‌آفرینی زنان باشد.

همتیان در پاسخ به این پرسش که آیا تعریف دقیقی از مشاغل خانگی در وزارتخانه ارائه شده است؟ گفت: در قانون، دستورالعمل و تعریف مشاغل خانگی به‌صورت کامل ارائه شده؛ فهرست مشاغل خانگی شامل ۵۱۲ رشته است که شامل حوزه‌های تولیدی، صنعتی، خدماتی، کشاورزی، فرهنگی و هنری می‌شود. تفاوت مشاغل خانگی ایران با سایر کشورها مانند چین، پاکستان، امریکا و اروپا این است که این کشورها همه نوع خدمت از جمله آرایشگری در منزل، نگهداری از کودک و سالمند در خانه را جزو مشاغل خانگی قرار می‌دهند، اما در ایران قانون شغل خانگی این‌چنین نیست.

وی بااشاره به افزایش تعداد مشاغل خانگی در ایران، تاکید کرد: در دولت سیزدهم تعداد مشاغل خانگی از ۱۸۰رشته به ۵۱۲ رشته رسید و بنا داریم که در ۲ سال آینده، تعداد رشته‌ها را مطابق با درخواست متقاضیان و کارشناسان افزایش دهیم. در ۲ سالی که گذشت، بیش از ۳۹۰هزار مجوز مشاغل خانگی صادر شد و به اشتغال بیش از ۱۶۰هزار نفر انجامید که در هر ۲ زمینه رشد بی‌سابقه‌ای ثبت شده است.

وی در پایان بیان کرد: در دولت سیزدهم برای نخستین‌بار ۱۹ تعاونی مشاغل خانگی تشکیل شد.

پایان سال ۱۴۰۰ تفاهمنامه‌ای با معاونت تعاون در وزارت تعاون امضا کردیم که براساس آن، تعاونی‌های تامین نیاز مشاغل خانگی تشکیل شوند که اکنون به ایجاد ۱۹ تعاونی استانی رسیدیم و کارهای مربوط به دیگر تعاونی‌ها نیز در حال انجام است و تا پایان سال، اتحادیه کشوری تعاونی‌های تامین نیاز مشاغل خانگی را برای نخستین‌بار تشکیل خواهیم داد.

ضعف‌های مشاغل خانگی در ایران

خاطره استاد رضایی، رئیس کمیسیون بانوان اتاق تعاون در گفت‌وگو با صمت، گفت: در ۱۰ سال اخیر، توسعه مشاغل خانگی با نگاه حمایتی اوج گرفت، اما شروع کسب‌وکار خانگی نیاز به آموزش و حمایت در مسیر راه دارد. به‌نظر می‌رسد که مشاغل خانگی در ایران همچنان ناشناخته هستند و اگر حمایت از این بخش جدی نشود، این احتمال وجود دارد که با چالش‌هایی کوچک، تمام ساختار آن بین برود.

وی با بیان اینکه، حوزه بازرگانی و تجارت در بخش مشاغل خانگی ضعیف عمل می‌کند، تصریح کرد: اساس کار مشاغل خانگی این است که با کمترین فضا و سرمایه و با ارزان‌ترین نیروی انسانی، در فضای غیربازرگانی و غیرتجاری کار آغاز شود و ادامه پیدا کند تا فضای پایداری در این مدل کسب‌وکار راحت‌تر باشد. اتاق تعاون در دوره کرونا با همکاری ستاد مشاغل وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تلاش کرد که دامنه تعریف مشاغل خانگی را به سطح حوزه بین‌المللی نزدیک کند.

رئیس کمیسیون بانوان اتاق تعاون با بیان اینکه محتواسازی نیازمند صدور مجوزهای نظارتی است، گفت: به‌نظر بنده، عمده ضعف‌های مشاغل خانگی در ایران عبارتند از: عدم‌شناخت لیست مشاغل خانگی در ایران، ناکافی بودن قوانین حمایتی و نامشخص بودن منبع صدور مجوزها که این ضعف‌ها می‌توانند با حمایت‌های دولتی به حداقل برسند.

استاد رضایی ادامه داد: تعاون و تعاونی‌ها می‌توانند در قالب پشتیبان و تامین نیاز برای جامعه هدف گسترده وارد عمل شود؛ اگر بنا باشد که دولت به تمام افراد در یک جامعه گسترده خدمات ارائه بدهد، این روند دشوار خواهد بود؛ اما اگر این گروه در قالب یک تعاونی نمود پیدا کند، ادامه روند کار آسان‌تر خواهد شد. به‌نظر می‌رسد که نبود نظارت در تخصیص اعتبار به مشاغل خانگی باعث ایجاد پدیده جدیدی به نام بیکار مقروض شده است؛ در حالی که اگر تعاونی‌های پشتیبان شکل می‌گرفت با یک ساختار نظارتی معین، مواد اولیه و آموزش‌های لازم به آنها ارائه می‌شد و این‌چنین، شاهد افزایش تولید خواهیم بود.

مقاومت برای انجام کار جمعی زیاد است

وی در پاسخ به این پرسش که آیا مشاغل خانگی در توسعه اقتصادی می‌توانند ایفاگر نقش باشند، ادامه داد: ۴ دوره انقلاب صنعتی در جهان شکل گرفته است که هم‌اکنون در انقلاب ۴ صنعتی هستیم. بدون تردید در آینده با تغییر مشاغل روبه‌رو خواهیم بود؛ در تجربه انقلاب صنعتی سوم حدود ۸ میلیون شغل در امریکا جابه‌جا شد، البته این سخن به‌معنای حذف این مشاغل نبود، بلکه این شغل‌ها در قالب جدیدی نمود پیدا کردند. رئیس کمیسیون بانوان اتاق تعاون با بیان اینکه در فضای دیجیتال امکان تثبیت و توسعه اقتصادی وجود دارد، گفت: سیاست‌گذاران مقدمات را در مشاغل خانگی فراهم کردند، اما در ایران اختلاف سلیقه در اجرا باعث شکل‌گیری برخی مقاومت‌ها شده؛ این ذهنیت برای عده‌ای شکل گرفته است که نباید یک گروه خاص بر گروه کثیری مدیریت کند و همین نگرش مانع ظهور و بلوغ تعاونی‌ها در سطح کلان شده است.

بازارسازی مشاغل خانگی را جدی بگیریم

وی در ادامه بااشاره به لزوم بازارسازی برای مشاغل خانگی تصریح کرد: وزارتخانه و اتاق تعاون بر تشکیل اتحادیه‌های تعاونی‌ها مشاغل خانگی اصرار دارد و مادامی که این فرهنگ و آموزش موردنیاز به تیم و جامعه هدف داده نشود، در عمل با یک حلقه ناقص طرف هستیم؛ همزمان با تشکیل و تخصیص اعتبار باید نظارت بر آموزش نیز جدی گرفته شود. خوشبختانه تلاش زیادی در این زمینه در حال انجام است. استاد رضایی با تاکید بر ترویج فرهنگ کار جمعی و گروهی، افزود: کرونا موهبتی تلخ بود و باوجود نبود زیرساخت‌ها به‌ویژه در حوزه دیجیتال، در این دوره مشاغل خانگی به سلامت عبور کردند و سکوها و پلتفرم‌های جدید تقویت شدند؛ آنچه مسلم است این است که ایران در حوزه مشاغل خانگی جایگاه مناسبی ندارد و باوجود تاکیدات بسیار از سوی مسئولان، نخست باید جامعه هدف، خواستار این تغییرات باشد. رئیس کمیسیون بانوان اتاق تعاون با بیان اینکه ابزار ورود به مشاغل خانگی باید توازن داشته باشد، تصریح کرد: مشاغل خانگی باید به باور توسعه برسند و مقدمات آموزش و تثبیت مشاغل خانگی مرحله به مرحله انجام شود. اگر انتظار داریم که محصولات مشاغل خانگی در بازارهای فراتر از داخلی، سهمی را برای خود تصاحب کنند، باید ضعف‌هایی را که به آن اشاره شد، به‌حداقل رساند.

وی در پایان تصریح کرد: شاید ایران در فرهنگ مشاغل خانگی، پیشگام باشد، اما آنچه اهمیت دارد، این است که ما تا چه میزان در خط مقدم باقی ماندیم. کشورهایی مانند هندوستان، اندونزی، هند، چین و حتی کشورهای امریکایی و اروپایی، در نهضت تعاون پیشگام هستند، اما ما در ایران دچار شعارزدگی شدیم و باید بخش خصوصی و دولت کنار هم قرار بگیرند و فاصله‌ها از بین برود تا افرادی که در زمینه توسعه مشاغل خانگی فعال هستند، با آرامش بیشتر در این حوزه ورود کنند.

سخن پایانی

طبق آمارهای جهانی، میزان مشاغل خانگی در کشورهای توسعه‌یافته بیش از ۱۰ درصد از کل مشاغل است. این در حالی است که این رقم در ایران بین ۳ تا ۴ درصد است. در این میان، سهم کسب‌وکارهای خانگی در حوزه صنعت ۴۷ درصد، در حوزه خدمات ۴۳ درصد و در حوزه کشاورزی ۱۰ درصد است. کارشناسان این حوزه معتقدند که تشکیل اتحادیه‌های تعاونی مشاغل خانگی می‌تواند علاوه بر آموزش، زمینه‌های تسهیل در بازاریابی را فراهم کند، از این‌رو بر ضرورت تشکیل این تعاونی‌ها در سطح کلان اقتصادی باور دارند.