هوای پاک در چنبره فرسوده‌ها
کارشناسان حوزه خودرو عنوان می‌کنند اگر وضعیت اسقاط خودروها جدی گرفته نشود تا دو سال آینده با حجم زیادی از خودروهای فرسوده در کشور روبه‌رو خواهیم بود. برخی این عدد را حدود ۶ میلیون خودرو فرسوده اعلام می‌کنند.
در قانون هوای پاک مصوب ۲۵ تیر ۹۶ آمده که آلودگی هوا عبارت است از انتشار یک یا چند آلاینده اعم از آلاینده‌های جامد، مایع، گاز، پرتوهای یون‌ساز و غیریون‌ساز، بو و صدا در هوای آزاد، به‌صورت طبیعی یا انسان‌ساخت، به مقدار و مدتی که کیفیت هوا را به‌گونه‌ای تغییر دهد که برای سلامت انسان و موجودات زنده، فرآیندهای بوم‌شناختی (اکولوژیکی) یا آثار و ابنیه زیان‌آور بوده یا سبب از بین رفتن یا کاهش سطح رفاه عمومی شود. منابع آلوده‌کننده هوا هم عبارت است از منابع طبیعی شامل توفان‌های گردوغبار، توفان‌های شن، آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع، آتشفشان‌ها و هواویزهای دریایی. منابع انسان‌ساخت نیز شامل منابع متحرک و ثابت می‌شود.
قانون هوای پاک چه می‌گوید؟
منابع متحرک به هرگونه منبعی از قبیل وسایل نقلیه موتوری و غیرموتوری که در اثر حرکت ایجاد آلودگی می‌کند، گفته می‌شود. هرگونه منبعی از قبیل صنایع، عملیات معدنی، کشاورزی، بخش‌های خدماتی، تجاری، اداری و خانگی که در محلی ثابت سبب انتشار آلاینده‌ها می‌شود به‌عنوان منابع ثابت آلاینده به‌شمار می‌رود.
براساس ماده ۴ قانون هوای پاک، تولید انواع وسایل نقلیه موتوری و واردات آنها مستلزم رعایت حدود مجاز انتشار آلاینده‌ها که از سوی سازمان ملی محیط‌زیست اعلام شده، هستند.
استاندارد ساخت و تولید حدمجاز مصرف سوخت و واردات قطعات واجد استاندارد مرتبط با احتراق یا موثر بر آلایندگی وسایل نقلیه از قبیل اگزوز، صافی (فیلتر) و واکنش‌ساز (کاتالیست) نیز توسط سازمان ملی استاندارد ایران تعیین، کنترل و نظارت می‌شود.
سازمان ملی محیط‌زیست موظف است از ادامه تولید و ورود وسایل نقلیه‌ای که حدود مجاز انتشار آلاینده‌های تعریف‌شده موضوع این قانون را رعایت نمی‌کنند، جلوگیری کند. همچنین پیش‌فروش یا فروش این‌گونه وسایل نقلیه موتوری ممنوع است.
از سوی دیگر، براساس ماده ۵ این قانون، تمامی خودروسازهای داخلی و واردکنندگان خودروهای خارجی مکلف هستند خودروهای مشتریان خود را تا دست‌کم دو سال تمام یا ۴۰ هزار کیلومتر (به مجرد تحقق هر کدام از آنها) ضمانت (گارانتی) کامل کنند. تمام قطعات، لوازم و تجهیزات مکانیکی، الکترونیکی، هشداردهنده و تعویضی متعلق به خودروها که وظیفه کنترل انتشار آلاینده‌های خودرو را بر عهده دارند در این مدت مشمول ضمانت کامل بوده و در صورت خرابی، هزینه اصلاح، تعمیر، تنظیم و تعویض قطعه، به‌طور رایگان، حسب مورد بر عهده خودروساز داخلی یا نمایندگی خودروساز خارجی است.
ماده ۶ قانون هوای پاک هم می‌گوید به‌منظور اطمینان از صحت عملکرد خودرو در زمینه‌های فنی و ایمنی و کنترل آلاینده‌های هوا و صدا، انجام معاینه فنی تمام وسایل نقلیه موتوری اعم از سبک، نیمه‌سنگین، سنگین، موتورسیکلت که توسط بخش‌های دولتی، عمومی و غیردولتی به‌کار گرفته می‌شوند، در دوره‌های زمانی منظم و توسط مراکز موردتایید سازمان ملی محیط‌زیست الزامی است. دوره معافیت انجام معاینه فنی، از زمان تولید برای وسایل نقلیه شخصی و دولتی ۴ سال و برای وسایل نقلیه عمومی یک سال تعیین می‌شود.
دردسرهای سن فرسودگی و مرز آن
ماده ۸ قانون هوای پاک می‌گوید، تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی مالک وسایل نقلیه موتوری اعم از سبک، نیمه‌سنگین، سنگین، موتورسیکلت مکلف هستند وسایل نقلیه خود را پس از رسیدن به سن فرسودگی از رده خارج کنند و مسئولیت خود را از این جهت، نزد یکی از موسسات بیمه داخلی تحت نظارت بیمه مرکزی جمهوری اسلامی ایران بیمه کنند. این ماده متاسفانه خرداد امسال به‌دلیل متوقف شدن طرح نوسازی حدود ۲۰۲ هزار خودرو فرسوده که در سال ۹۶ کلید خورد و قرار بود در مدت ۳ سال با خودروهای نو جایگزین شوند، «سن فرسودگی» به «سن مرز فرسودگی» تغییر کرد. قرار بود دولت از محل صرفه‌جویی حاصل از بهبود و مدیریت سوخت ناشی از اجرای این قانون، سازکار و تسهیلات لازم برای جایگزینی خودروهای فرسوده حمل‌ونقل عمومی با خودروهای نو را فراهم کند و وزارت کشور با همکاری وزارتخانه‌های صنعت، معدن و تجارت و امور اقتصادی و دارایی (گمرک جمهوری اسلامی ایران)، زمینه نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی شهری با اولویت شهرهای بالای ۲۰۰ هزار نفر جمعیت را در مدت ۵ سال از محل منابع درآمدی ماده (۶) این قانون از طریق کمک بلاعوض، یارانه، تسهیلات یا صفر کردن سود بازرگانی واردات خودروهای برقی-بنزینی (هیبریدی) و خودروهای الکتریکی و موتورسیکلت برقی به انجام برساند. خودروهای برقی-بنزینی، موتورسیکلت و خودروهای الکتریکی تولید داخل از پرداخت مالیات ارزش‌افزوده معاف هستند. از سوی دیگر، وزارت کشور موظف است از محل درآمدهای عمومی شهرداری‌ها و بودجه عمومی خود در قانون بودجه (هر یک به میزان ۵۰ درصد)، ناوگان حمل‌ونقل عمومی درون‌شهری را به میزان سالانه ۵ درصد با اولویت کلانشهرها و شهرهای بالای ۵۰۰ هزار نفر جمعیت افزایش دهد. حال پرسش این است که امسال چند درصد خودروهای فرسوده اسقاط شدند؟ چرا هر سال با پدیده کاهش روزه ای هوای پاک در تابستان و زمستان روبه‌رو هستیم؟
آمار اسقاط فرسوده‌ها
محمود مشهدی‌شریف، رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی اسقاط خودرو درباره وضعیت اسقاط خودروهای فرسوده با بیان اینکه روند اسقاط خودرو امسال نسبت به سال‌های قبل بهتر بود بهصمت گفت: در سال ۹۸ بین ۷۷۰۰ تا ۷۸۰۰ خودرو فرسوده اسقاط شدند. این آمار در سال ۹۹ به بیش از ۱۳ هزار خودرو رسید و امسال هم این عدد تا حدود نیمه بهمن بیش از ۳۳ هزار خودرو بود.
وی افزود: با توجه به حجم خودروهای فرسوده در حال تردد، این ارقام نمی‌تواند پاسخگو در برابر قانون هوای پاک باشند. درحال‌حاضر حدود ۲ میلیون و ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار خودرو فرسوده در کشور وجود دارد که در خوشبینانه‌ترین حالت اگر امسال ۴۰ هزار خودرو اسقاط شود (البته برآورد این است که نمی‌شود) ۶۰ سال زمان نیاز است تا خودروهای فرسوده از سطح کشور جمع‌آوری شوند.
صرفه‌جویی در مصرف سوخت
رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی اسقاط خودرو در پاسخ به این پرسش که ظرفیت اسقاط در کشور چقدر است، گفت: ظرفیت اسقاط سالانه ۷۰۰ هزار خودرو بوده اما به دلیل گرانی خودرو کسی اشتیاق به نوسازی وسیله نقلیه خود ندارد. به‌عنوان مثال نرخ یک پراید ۱۸۰ میلیون تومان است و اگر قرار باشد اسقاط شود باید بین ۳۵ تا ۴۵ میلیون تومان باشد. اما لاشه آن نهایت ۱۵ میلیون بوده و ۳ میلیون هم مربوط به گواهی آن است که مجموع ۱۸ میلیون تومان می‌شود. فاصله این دو عدد افراد را از اسقاط خودرو پشیمان می‌کند.
مشهدی‌شریف ادامه داد: دولت در این باره باید تدبیر کند، زیرا اگر یک خودرو فرسوده اسقاط و خودرو نو جایگزین آن شود باید برآورد شود به ازای هر خودرو، چند درصد صرفه‌جویی سوخت رخ می‌دهد؟ چقدر آلودگی هوا کاهش پیدا می‌کند؟ چقدر تلفات جاده‌ای کم می‌شود؟ به‌عنوان مثال، خودروهای فرسوده بنزینی نسبت به خودرو نو حدود ۲ برابر مصرف سوخت دارند. به‌طور میانگین، هر خودرو در پیمایش ۱۰۰ کیلومتر ۴.۲ لیتر بنزین مصرف می‌کند و این رقم برای فرسوده‌ها ۸.۴ لیتر است. همچنین نرخ بنزین فوب خلیج‌فارس ۶۵ تا ۷۰ سنت است؛ یعنی حدود ۲۰ هزار تومان در حالی که این رقم در کشور ما ۳ هزار تومان است (بنزین ۱۵۰۰ تومانی را کنار می‌گذاریم). تفاوت این دو عدد (۳ تا ۲۰ هزار تومان) ۱۷ هزار تومان بوده پس اگر با اسقاط فرسوده‌ها ۴.۲ لیتر صرفه‌جویی شود، روزانه حدود ۶۲ هزار تومان ذخیره پولی خواهیم داشت. این عدد اگر ضربدر ۳۶۵ روز شود، ۲۲ میلیون تومان صرفه‌جویی سوخت به‌طور سالانه فقط در بخش خودروهای سواری برای کشور رقم خواهد خورد. زمان اجرای پروژه اگر ۵ ساله باشد صرفه‌جویی ۱۱۰ میلیون تومان می‌شود. اینجاست که اسقاط خودرو فرسوده معنا پیدا می‌کند.
وی تصریح کرد: اگر دولت این ۲۲ میلیون تومان را به‌عنوان گواهی صرفه‌جویی سوخت در اختیار فردی قرار دهد، به اضافه عدد ۱۷ میلیون تومان نرخ اسقاط خودرو، مشوقی خواهد بود که صاحب خودرو فرسوده به‌دنبال نوسازی وسیله نقلیه خود باشد.
تلفات جانی
رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی اسقاط خودرو در ادامه سخنان خود با اشاره به تلفات جاده‌ای کشور، تصریح کرد: کشتار در جاده‌ها ناشی از تصادفات در کنار مرگ افراد به‌دلیل آلودگی هوا عدد بزرگی خواهد بود. براساس آمارها، سالانه حدود ۱۳ هزار نفر به‌دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. ۵ هزار نفر از این آمار مربوط به تهران است. اگر دیه یک انسان محاسبه شود، هزینه درمان او موردمحاسبه قرار گیرد عدد قابل تاملی به‌دقت می‌آید.
گازوئیل‌سوزهای آلاینده
مشهدی‌شریف افزود: همین آمار را در حوزه کامیون‌های فرسوده گازوئیل‌سوز داریم. مصرف گازوئیل برای خودروهای فرسوده در پیمایش ۱۰۰ کیلومتر ۶۵ تا ۸۰ لیتر است، در حالی که این رقم در کامیون‌های نو بدون بار در هر ۱۰۰ کیلومتر ۱۸ لیتر و با بار حدود ۲۸ لیتر است. به‌طور میانگین، مصرف گازوئیل در کامیون‌ها ۲۳ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر پیمایش می‌شود. تفاوت ۲۳ تا ۸۰ لیتر چقدر است؟ این اعداد نوسازی ناوگان حمل‌ونقل را توجیه‌پذیر نمی‌کند؟
او یادآور شد: یک کامیون نو، یک‌سوم خودرو فرسوده مصرف سوخت دارد؛ از این‌رو براساس محاسبات انجمن صنفی اسقاط خودرو اگر کامیون‌های کشور نوسازی شوند، صرفه‌جویی آن برابر است با ۱۴ ماه یارانه ۴۵ هزار تومانی برای کل ایران؛ بنابراین با نوسازی هم هوای پاک خواهیم داشت هم صرفه‌جویی سوخت.
جان هوا در دست موتورسیکلت‌ها
رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی اسقاط خودرو در ادامه به وضعیت موتورسیکلت‌های فرسوده پرداخت و گفت: براساس آمار پلیس راهنمایی و رانندگی حدود ۱۱ میلیون موتورسیکلت فرسوده در کشور تردد دارد. به‌طور میانگین، میزان سوخت این وسیله نقلیه ۳ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر پیمایش است. این عدد برای موتورسیکلت فرسوده به ۵ لیتر در هر پیمایش می‌رسد که اگر آن را ضربدر ۱۱ میلیون موتورسیکلت فرسوده کنیم، تقریبا ۲۷.۵ میلیون لیتر مصرف موتورسیکلت‌های فرسوده در کشور می‌شود. اگر پول یک سال آن موردمحاسبه قرار گیرد به چه رقمی می‌رسیم؟ اگر این مبلغ به صاحب موتورسیکلت فرسوده برای نوسازی داده شود، آیا صاحب آن برای نوسازی اقدام نخواهد کرد؟
یک پیشنهاد
مشهدی‌شریف در ادامه گفت: حتی دولت می‌تواند گواهی صرفه‌جویی سوخت را در بورس عرضه کند که به‌طور قطع، افراد استقبال خواهند کرد. انجمن صنفی اسقاط خودرو این پیشنهاد را به دولت داده و امیدواریم در هیات‌دولت مطرح شود و به تصویب برسد. رئیس هیات‌مدیره انجمن صنفی اسقاط خودرو در پایان افزود: اگر این طرح به تصویب برسد، می‌توان اسقاط وسایط نقلیه فرسوده را با سرعت بیشتری به‌سرانجام رساند.
تغییر در مفهوم فرسودگی
در ادامه محمدجواد شریفی، کارشناس حوزه معاینه فنی درباره وضعیت خودروهای فرسوده در کشور بهصمت گفت: خودروهایی با عمر ۲۵ سال به بالا باید اسقاط شوند. به‌دلیل تحریم، مرز فرسودگی به مرز سن فرسودگی تقلیل یافته و دفعات مراجعه این خودروها به مراکز معاینه فنی با مدت زمان کمتری الزام شده است. به هر حال، برای خودروهای سبک بالاتر از ۲۵ سال ساخت، در عمل برگه معاینه فنی صادر نمی‌شود.
او ادامه داد: براساس آمار پلیس، به‌طور میانگین ۳۵ درصد از ناوگان حمل‌ونقل کشور فرسوده بوده و در سال ۱۴۰۰ براساس تغییراتی که در قانون هوای پاک داده شد، عمر فرسودگی برای خودروهای سنگین ۱۶ سال، سواری‌ها ۲۰ سال، موتورسیکلت‌های کاربراتوری ۵ سال و انژکتوری‌ها ۶ سال ذکر شده است. البته این عدد برای تاکسی‌ها ۸ سال تعیین شده است.
ممنوعیت تردد کاربراتوری‌ها
این کارشناس حوزه خودرو با بیان اینکه ورود خودروهای کاربراتوری اعم از ماشین و موتورسیکلت به محدوده‌های آلاینده از سال آینده ممنوع است، گفت: هر صاحب خودرویی از این قانون تخطی کند، ۲۰۰ هزار تومان جریمه خواهد شد. شریفی ادامه داد: همچنین در حوزه خودروهای سنگین عنوان‌شده اگر این خودروهای دارای فیلتر دوده باشند، یک سال به عمر فرسودگی آنها اضافه خواهد شد. به‌طور قطع، آمار خودروهای فرسوده در کشور بالا بوده و با وضعیتی که در بحث معاینه فنی داریم و افراد نسبت به مراجعه به این مراکز به‌ویژه در شهرها کوتاهی می‌کنند، نمی‌توان خیلی به اجرای قانون هوای پاک امید بست.
سخن پایانی
بنابر این گزارش، اگر با همین روند اسقاط خودروهای فرسوده ادامه پیدا کند، بیش از نیم‌قرن زمان لازم است تا همین تعداد فعلی خودروهای فرسوده از چرخه مصرف خارج شوند. در این صورت، نسل آینده باید نشان هوای پاک را لابه‌لای اوراق تاریخی بیابد.
گزارش‌های آماری حاکی از آن است که هر سال بر حجم خودروهای فرسوده افزوده شده و با دستورهای فعلی به‌طور قطع راه به‌جایی نخواهیم برد و هر سال بودجه بهداشت و درمان افزایش پیدا کند.
