به دانش گرای و بدو، شو بلند چو خواهی که از بد، نیابی گزند(حکیم ابوالقاسم فردوسی)

به‌دنبال فعالیت و رشد شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران، دیده می‌شود که « اقتصاد دانش‌بنیان » در سال‌های اخیر، تبدیل به کلیدواژه مهمی در ادبیات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور شده است و بسیاری از مسئولان و مدیران، در حرف‌های خود، فراوان دست به دامان این کلید واژه می‌شوند تا برنامه‌ها و آرزوهای خود را تبیین کنند.

تفاوت دانش‌بنیان با استارت‌آپ

این روزها، واژه‌های دانش‌بنیان و استارت‌آپ را زیاد می‌خوانیم و می‌شنویم و شاید، خیلی‌ها این دو را با هم یکی بدانند؛ به‌نحوی‌که حتی در بسیاری از اوقات، مفاهیم آنان، درهم گم می‌شود و تفاوتی بین آنها منظور نمی‌شود. در اصل، به هر شرکتی که توسط یک یا چند کارآفرین، با هدف ارائه خدمات یا کالاهایی خاص تاسیس شده باشد، شرکت نوپا یا استارت‌آپ گفته می‌شود. برخی هم به‌دلیل اینکه بیشتر شرکت‌های نوپا، در حوزه‌های فناوری و خدمات فعالیت می‌کنند، به‌اشتباه، فقط شرکت‌هایی را که در این حوزه فعال هستند، استارت‌آپ می‌نامند، در حالی که تمامی شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌های مختلف، می‌توانند استارت‌آپ باشند. از جمله مزایای استارت‌آپ‌ها، می‌توان به مسئولیت بیشتر و فرصت‌های زیادتر کارکنان برای یادگیری اشاره کرد؛ به‌ویژه، محیط کاری صمیمانه‌تری نسبت به شرکت‌های بزرگ دارند و در این نوع شرکت‌ها از خلاقیت، نوآوری و ایده‌های نو، به‌خوبی استقبال می‌شود.باوجودی که برخی، استارت‌آپ‌ها را با دانش‌بنیان‌ها یکی می‌پندارند، اما این دو، تفاوت‌های مشخص و بارزی دارند. ریسک‌پذیری بالای استارت‌آپ‌ها و نیاز استارت‌آپ‌ها به بودجه‌ای کم برای راه‌اندازی از جمله این تفاوت‌ها است. تفاوت دیگر آن است که شرکت‌های دانش‌بنیان خلاف استارت‌آپ‌ها، حتما باید با یک ایده ناشی از دانش و فناوری شروع شوند و آخرین تفاوت، وضع قوانین و دستورالعمل‌های بسیار برای دانش‌بنیان‌ها و عدم‌وضع قانون برای استارت‌آپ‌هاست. به‌همین‌دلیل، بسیاری معتقدند باتوجه به عدم‌تفکیک این‌دو و حمایت‌های مالی فراوان از استارت‌آپ‌ها از محل اعتبار دانش‌بنیان‌ها، تداوم این روند موجب تضعیف حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان خواهد شد.

کاهش کارهای فناورانه

با هدف حرکت شرکت‌های دانش‌بنیان در مسیر صحیح، مراجع ذی‌ربط بر عملکرد آنها نظارت دارند و ارزیابی‌های گوناگونی را هم انجام می‌دهند. در دی سال گذشته، دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن (گروه فناوری‌های نوین) مرکز پژوهش‌های مجلس، گزارش نظارتی ارزیابی عملکرد قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان را منتشر کرد که در آن دیده می‌شود نرخ تاسیس شرکت‌های نوپا، کاهش یافته است و از نظر مولفه‌های نهادی، وضعیت مساعدی بر کسب‌وکارهای فناورانه حکمفرما نیست. در بخشی از این گزارش نظارتی، پس از اشاره به اینکه ۲۳ درصد شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه فناوری و اطلاعات، ۲۲ درصد در حوزه برق و الکترونیک، ۲۲ درصد در حوزه ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته و ۱۴ درصد در حوزه صنایع شیمیایی فعالیت داشته‌اند، اضافه کرده است نزدیک به ۵۰ درصد کل شرکت‌های دانش‌بنیان، در تهران و مابقی، در سایر استان‌ها مستقر هستند؛ آماری که همچنان اثبات می‌کند تهران به‌عنوان مرکز کشور، « چسب » دارد و باتوجه به جذابیت بالای آن، حتی شرکت‌های دانش‌بنیان هم تلاش کرده‌اند تا زیاد، از تهران دور نشوند و حداکثر در استان‌های همجوار مانند البرز، قم و مرکزی مستقر شوند. براساس این گزارش نظارتی، تحلیل یافته‌ها و اطلاعات باتوجه به توزیع شرکت‌های دانش‌بنیان، به نظر به نوع و سطح و زمینه فعالیت، همچنین روند تاسیس شرکت‌های جدید و نوپا، نحوه پراکنش شرکت‌های دانش‌بنیان در استان‌ها و استقرار آنها در پارک‌های علم و فناوری و ارزیابی مواردی همچون میزان اشتغال، درآمد، صادرات، نحوه تامین مالی فناوری و مولفه‌های شاخص جهانی نوآوری، نشان می‌دهد نرخ تاسیس شرکت‌های نوپا و تبدیل آنها به شرکت‌های تولیدی، بسیار پایین آمده و روند رشد و بلوغ شرکت‌های دانش‌بنیان و هسته‌های فناوری مستقر در پارک‌های علم و فناوری کند است. این در حالی است که تمرکز اصلی نظام علم و فناوری و نوآوری کشور، تنها بر آموزش عالی و خلق دانش بوده و هرچند، در تربیت نیروی دانشگاهی و محتوای علمی، بهتر از سایر مولفه‌های نوآوری عمل کرده، اما در هدایت نتایج تحقیقات و نیروی متخصص، به‌سمت ایجاد و توسعه کسب‌وکارهای نوآورانه، موفقیت قابل‌قبولی نداشته است. بررسی وضعیت فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور نشان می‌دهد تعداد شرکت‌های تاییدشده از ۵۵ شرکت در سال ۱۳۹۲ به ۶ هزار و ۶۷۱ شرکت تا فروردین ۱۴۰۱ و ۷هزار و۸۸۰ شرکت تا شهریور ۱۴۰۱ (آخرین آمار موجود) رسیده است، اما روند و میزان تاسیس شرکت‌های جدید دانش‌بنیان در سال‌های گذشته کاهش چشمگیری داشته است، به‌نحوی‌که در سال ۱۳۹۹ تنها ۳ درصد از شرکت‌هایی که موفق به دریافت تایید دانش‌بنیان شدند، تازه‌تاسیس بوده‌اند. شرکت‌های حوزه نرم‌افزار و فناوری اطلاعات، همچنان بیش از سایر شرکت‌های نوپا در حال شکل‌گیری هستند، اما میزان تاسیس شرکت‌های دانش‌بنیان جدید در زمینه دارو، کشاورزی و زیست‌فناوری، به‌شدت پایین و به‌صفر نزدیک شده است. در نهایت، می‌توان گفت توجه و گرایش به کسب‌وکارهای فناورانه و تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان، بسیار پسندیده است و می‌تواند نقطه پرش و جهش اقتصاد و صنعت کشور به‌حساب آید، اما اگر یک هماهنگی بین‌دستگاهی در سطح ملی وجود نداشته باشد و سیستم نظارت قوی و کارآمدی در بین نباشد، بعید نیست راه‌اندازی این شرکت‌ها، تبدیل به بهانه‌ای برای بهره‌مندی از تسهیلات حمایتی قابل‌توجه آن باشد که در این صورت، نشانگرهای حرکت کشور، به‌جای صعود، سر به زیر شده و فروکش خواهند کرد.