تمیزکاری به روش فناوران
بیشتر مسئولان امر بر این باورند که با اعتقاد به اینکه با بکارگیری دانش‌بنیان‌ها میزان بهره‌وری در صنعت نفت و پتروشیمی ارتقا پیدا می‌کند، خواهان حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت نفت هستند.
باتوجه به فعال بودن شرکت های دانش بنیان متعددی در صنعت نفت و پتروشیمی، می توان از ظرفیت های آنها استفاده کرد. این ظرفیت نه تنها می تواند در بهره وری و تولید محصولات برپایه پتروشیمی کارساز باشد، بلکه در رفع آلایندگی های زیست محیطی فعالیت های نفتی هم نقش بسزایی دارد، در واقع علاوه بر افزایش بهره وری می توان در رفع آلودگی های زیست محیطی نظیر آلودگی آب دریاها و رودخانه ها که در اطراف پالایشگاه ها رخ می دهند؛ حساب ویژه ای روی دانش بنیان ها باز کرد. صمت در این گزارش به مناسبت روز ملی صنعت پتروشیمی، به راهکارهایی که دانش بنیان ها برای رفع آلاینده های نفتی در آب و خاک دارند، پرداخته است.
هزینه ۲۰ تا ۲۰۰ دلاری پاکسازی دریا از نفت
کارشناسان حفظ محیط زیست دریایی تخمین می زنند در حدود ۳۰ تا ۵۰ درصد آلودگی نفتی به صورت مستقیم یا غیرمستقیم ناشی از خطاهای انسانی است. حدود ۲۰ تا ۴۰ درصد از این آلودگی ها در ارتباط با نقایص و خرابی های مربوط به دستگاه ها و تجهیزات است. از دیگر عوامل بازدارنده در بروز پدیده آلودگی می توان به جریمه های دولتی و هزینه های بالای پاکسازی لکه های نفتی اشاره کرد. هزینه پاکسازی هر لیتر نفت نشت شده در دریا براساس میانگین جهانی به طور متوسط ۲۰ تا ۲۰۰ دلار است که این عامل به نوع نفت و مکانی که در آن ریخته شده است، بستگی دارد. پاکسازی نفت از خطوط ساحلی به طورمعمول یکی از گران ترین مراحل پاکسازی آلودگی نفتی به حساب می آید. در حدود نیمی از آلودگی های نفتی موجود در آب دریا به دلیل تاسیسات مستقر در خشکی و پساب حاصل از این تاسیسات در آب دریا است. ۲۰ درصد آلودگی نفتی آب دریا مربوط به بخش حمل ونقل و شامل تانکرها، کشتی های باربری و سکوهای شناور است. نشت طبیعی ذخایر نفتی نزدیک به سطح زمین و تراوشات ساحلی در حدود ۱۱ درصد از آلودگی نفتی را شامل می شود. عوامل جوی حدود ۱۳ درصد آلودگی نفتی را تشکیل می دهند؛ این آلودگی ها نتیجه هیدروکربن های موجود در هوا و بر اثر عوامل مختلف همچون سوخت ناقص هستند.
پاکسازی نفتی با توان طبیعت
آلودگی هایی که در صنعت نفت رخ می دهد، به طورمعمول دارای بخارهای هیدروکربنی است که در برخی مواقع به چاه های فاضلاب و در محیط های خانگی ورود می کند و حتی ممکن است باعث انفجار شود که در این شرایط برای سلامتی انسان های ساکن در اطراف محیط های آلوده خطرناک است. بیشتر کارشناسان در عرصه محیط زیست معتقدند حل این معضلات با پیگیری راه حل های سبز و با بهره گیری از محیط طبیعی، بهترین انتخاب برای رهایی از این آلودگی ها است؛ چراکه اگر بخواهیم از روش های شیمیایی بهره بگیریم، خود منجر به ایجاد دیگر آلودگی ها در محیط طبیعی می شوند، اما بهره گیری از امکاناتی که محیط طبیعی در اختیارمان گذاشته است؛ نظیر کشت برخی میکروارگانیسم ها برای پاکسازی یا تولید مواد پاک کننده ای که از باکتری ها انتخاب هوشمندانه تری هستند، انتخابی درست است. به طورمعمول این فرآیند در نهایت به حاصلخیزی خاک می انجامد. شاید کمی عجیب به نظر برسد که میکروارگانیزم ها نظیر باکتری ها توان ویژه ای در پاکسازی های نفتی دارند. دانشمندان امروزه معتقدند برخی باکتری ها توانایی رفع آلودگی های سمی و نفتی در دریاها و رودخانه ها را دارند؛ آنها نام این ارگانیزم ها را رایانه های زیستی نهاده اند. رایانه های زیستی به باکتری های هوشمندی اطلاق می شود که زندگی اجتماعی آنها بی شباهت به جوامع بشری نیست و می توانند از محیط زیست بشر حفاظت کنند.
با یک روش هوشمندانه تمیز کنید
در این رابطه فرشته جوکارکاشی، دکترای میکروبیولوژی و عضو هیات علمی گروه بیوتکنولوژی دانشگاه کاشان در گفت وگو با صمت، درباره زندگی اجتماعی و هوش میکروبی میکروارگانیسم ها نظیر باکتری ها، میکروب ها و دیگر موجودات این چنینی می گوید: تک سلولی ها گونه های زیادی روی زمین دارند. بسیاری از این موجودات تک سلولی تاکنون شناخته نشده اند یا اگر هم شناسایی شده اند، نام گذاری نشده اند. بخش کوچکی از گونه های تک سلولی، توانایی های قابل ملاحظه ای از خود نشان داده اند. دانشمندان معتقدند این توانایی به هوش تک سلولی ها برای بقا، زندگی و یافتن غذا برمی گردد. در واقع بسیاری از باکتری ها و آغازیان با نشان دادن رفتارهای هوشمندانه از خود و کشف آن از سوی زیست شناسان باعث شده اند که امروزه بگوییم، آنها کامپیوترهای زیستی هستند که می توانند اطلاعات را پردازش کنند. میکروارگانیسم ها شامل باکتری ها، قارچ ها و بقیه موجوداتی هستند که با چشم دیده نمی شوند. در واقع واژه میکروارگانیسم به موجوداتی اطلاق می شود که نمی توان با چشم غیرمسلح دید و سازمان سلولی دارند. از بین میکروارگانیسم ها، باکتری ها کاربردهای زیادی در حوزه زیست فناوری دارند.
به گفته وی، باکتری ها به موجودات تک سلولی اطلاق می شود که قادر به انجام تمام فرآیند زیستی هستند که یک موجود کامل و زنده انجام می دهد. در واقع آنها با یک سلول خود می توانند مانند یک موجود زنده زیست پذیر باشند و دارای ارگانیزم کاملی هستند که می توانند تمام نیازمندی های خود را برطرف کنند.
گفتنی است، تشکیل شهرهای میکروبی از دیگر وجوه تشابهات زندگی میکروارگانیزم ها با جوامع بشری است که جوکار در تشریح آن می گوید: بایو فیلم میکروبی (زیست لایه) نمود یک شهر میکروبی در میکروارگانیزم ها است؛ همان گونه که انسان ها در ابتدا با تشکیل جوامع کوچک، زمینه شکل گیری شهرهای بزرگ را به وجود آوردند؛ میکروارگانیزم ها هم ابتدا سطح مناسب و بعد مکان موردنظر خود را برای سکونت انتخاب می کنند و با تشکیل شهرهای میکروبی؛ گروه های بعدی به آنها می پیوندند و در نهایت، اجتماع میکروبی شکل می گیرد.
رفع ترکیبات سمی نفتی با باکتری ها
جوکار بااشاره به کاربرد اجتماع میکروبی در زیست فناوری معتقد است: شکل گیری بایوفیلم و شهرهای میکروبی، کارآیی مفیدی در زیست فناوری برای انسان دارد. برای مثال، در پاکسازی های زیستی و برای رفع ترکیبات سمی نفتی و شیمیایی کاربرد دارد. در کل، در طبیعت بایوفیلم های زیادی تشکیل می شود، به ویژه در محیط خاک که محیط بسیار مناسبی برای اجماع میکروارگانیسم ها است، بنابراین می توان از آنها در پاکسازی خاک های آلوده به نفت و صنایع مربوط به آن بهره کافی برد.
وی می گوید: همان گونه که پیش تر اشاره شد، هوش میکروبی میکروارگانیسم ها، تنها زمانی برای انسان خطرآفرین است که در یک جریان بیماری و در اتصال دستگاه های خارجی، بایوفیلم تشکیل شود که در مقابل داروها هم مقاوم هستند. در واقع شهرهای میکروبی و بایوفیلم ها در پاکسازی های شیمیایی و سمی کاربرد و در پاکسازی های زیستی و نفتی راندمان بهتری دارند.
پاکسازی پساب های آلوده به نفت
نیلوفر عابدین زاده، سرپرست پژوهشکده محیط زیست جهاد دانشگاهی در گفت وگو با صمت درباره طرح تصفیه پساب های نفتی با استفاده از میکروارگانیسم های نمک خوار گفت: مواد نفتی از منابع مختلفی وارد آب می شود و بیشترین منابع آلودگی مربوط به چاه های نفتی، دکل ها و سکوهای بهره برداری نفت است. آلودگی نفتی در دریاها، جوامع گیاهی و جانوری و اکوسیستم دریاها اثرات مخربی را بر جای می گذارد و در این میان، بیشترین آسیب به ماهیان دریاهای آلوده به نفت وارد می شود که به اقتصاد هم آسیب می رساند.
وی ادامه داد: چندی پیش، طرحی در پژوهشکده محیط زیست جهاد دانشگاهی راه اندازی شد که به بهره گیری از تمامی طرح های تولیدشده در راستای حذف آلاینده های دریایی می انجامد. تصفیه پساب ها همراه چاه های نفت، طرحی بود که خوشبختانه با توان دانش بنیان ها به مرحله تولید رسید. گفتنی است، هنگام استخراج نفت و گاز، پسابی تولید می شود که به دلیل ترکیبات نفتی و نمک زیاد به شدت برای محیط زیست مضر است. مجموعه پژوهشکده محیط زیست در این طرح از روش ترکیبی بهره گرفته و توانسته مواد شیمیایی و آلودگی پساب را به حدی برساند که قابل تخلیه به محیط طبیعی باشد.
وی افزود: ویژگی متمایز این طرح با روش های روتین تصفیه پساب این است که در این طرح از میکروارگانیسم های نمک خوار استفاده می شود. پس ازآنکه، این باکتری ها از خاک آلوده منابع نفتی استخراج شدند و بعد از عملیات کشت، با شرایط آب ها و پساب های آلوده سازگار می شوند.
عابدین زاده ادامه داد: هم تصفیه فیزیکی و هم بیولوژیکی و زیستی روی پساب ها قابل اجرا است و این گونه، راندمان حذف مواد نفتی و ترکیبات نمکی از بین می رود، بنابراین آبی که بعد از این فرآیند، حاصل می شود، مجوز ورود به محیط های پذیرنده نظیر خاک یا تالاب ها را دارد، به گونه ای که ضرری به محیط زیست نمی زند، حتی می تواند به استانداردهای قابل استفاده در صنعت هم برسد، البته با روش های پیشرفته تر، می توانیم آن را به چرخه تولیدات صنعتی هم برسانیم.
گیاهان بومی نفت خوار
محققان دنیا برای جمع آوری لکه های نفتی، روش های مختلف بیولوژیکی و شیمیایی ارائه داده اند که بیشتر موجب تخریب اکوسیستم شده اند؛ اکنون پژوهشگران مرکز رشد پارک علم و فناوری استان هرمزگان اعلام داشته که با استفاده از 3 گیاه بومی ایران، راهکار دوستدار محیط زیست ارائه کرده اند.
به گزارش ایسنا، ماریا محمدزاده، مجری طرح آلودگی های زیست محیطی را یکی از چالش های فعالیت های صنعت نفت ذکر کرد و گفت: بیشتر روش های ارائه شده در این زمینه، منجر به تخریب اکوسیستم منطقه و همچنین اکولوژی دریا شده است. ضمن آنکه، استفاده از روش های شیمیایی و فیزیکی چون سوزاندن نفت در آب دریا و جمع آوری این آلودگی ها با استفاده از براده چوب، تکنیک های مناسبی برای جمع آوری این آلودگی ها نبوده است.
وی ادامه داد: از این رو در این مطالعات، راهکار دوستدار محیط زیست برای رفع آلودگی های نفتی از دریا ارائه شد؛ به گونه ای که با تغییرات انجام شده روی نوعی گیاه بومی کشور، موفق به ارائه نانوفیلترهای گیاهی برای رفع آلودگی های نفتی شدیم. وی افزود: نخل خرما و استبرق از گیاهان بومی استان هرمزگان و اشنان از گیاهان بومی استان اصفهان است. گفتنی است، پکیج گیاهی تولیدشده در این مطالعات، با غوطه ور شدن در آب قادر به پاکسازی آلودگی نفتی در آب های شور، لب شور و شیرین است، همچنین به منظور ارتقای کارآیی این پکیج ها، اقدام به اضافه کردن ژل هایی به آن کرده ایم که این ژل ها نیز با منشأ گیاهی تولید شده اند.
وی با بیان اینکه در حال حاضر، فرمول و دانش فنی ساخت پکیج های پاک کننده آلودگی های نفتی در اختیار کشور انگلستان است، یادآور شد: هدف اصلی از اجرای این طرح در مرکز رشد واحدهای فناور پارک علم و فناوری هرمزگان، تبدیل شدن منطقه به قطب کنترل آلودگی نفتی در سطح منطقه خلیج فارس است و باتوجه به اجرای برنامه ارزشمند حفاظت از محیط زیست دریا در حوزه خلیج فارس و دریای عمان می توانیم با تکمیل این پکیج ها این برنامه را به دنیا معرفی کنیم.
سخن پایانی
نشت نفت و فرآورده های آن، آلودگی فراوانی به دنبال دارد و به علت مایع بودن، به راحتی در آب و در خشکی منتشر می شود و صدمات زیادی را به محیط زیست وارد می سازد. به نظر می رسد، هرچه مسئولانه تر و معقولانه تر از این منابع طبیعی استفاده ببریم، کمتر گرفتار صدمات آن خواهیم شد. در حال حاضر بیشتر شرکت های نفتی آب ها را بدون تصفیه مستقیم به دریا روانه می کنند و باعث آلودگی آب های دریا، حتی رودخانه ها و تالاب هایی که محیط زیست سالمی دارند، می شوند. این موضوعی است که چشم پوشی بیش ازحد از آن، موجب بروز آثار زیانبار و جبران ناپذیری خواهد شد. باوجود توان دانش بنیان ها و با کمک فناوری های نوین زیستی نسبت به پاکسازی دریاها، بهتر است دولت ها مسیر سرمایه گذاری برای رشد و توسعه این نوع شرکت ها را تسهیل کنند و موجب توسعه آنها در مسیر پاکسازی دریاها شوند.
