در شرایط فعلی، 4 منبع خورشیدی، آبی، بادی و زمین گرمایی برای تولید برق از انرژی ‌ های تجدیدپذیر در دسترس است که امکان خوبی برای کشور در راستای کاهش انتشار کربن به ‌ حساب می ‌ آید، اما باتوجه به ‌ گفته کارشناسان و دیگر افراد فعال در این عرصه، استفاده حداکثری از انرژی ‌ های نو در کشور بیش از هر چیز نیازمند توجه و تمرکز نهادهای دولتی است. این روند می ‌ تواند از تخصیص یارانه تا تدوین قوانین را شامل شود، در حالی که متاسفانه شاهد روند معکوس این جریان هستیم، یعنی ارجحیت سوخت ‌ های فسیلی به ‌ دلیل استفاده آسان و تمایل دولت به بهره ‌ برداری اقتصادی از آن، مانع جدی در بهره ‌ گیری وسیع از انرژی ‌ های تجدیدپذیر است. صمت در این گزارش به بررسی چالش ‌ های تامین انرژی با بهره ‌ گیری از انرژی ‌ های نو پرداخته است.

شرایط استثنایی کشور در بهره ‌ برداری از انرژی خورشیدی

در ایران به ‌ طورمیانگین سالانه بیش از ۲۸۰ روز آفتابی گزارش شده که بسیار قابل ‌ توجه است و طبق بررسی ‌ های انجام ‌ شده، عربستان و ایران از بهترین مناطق جهان برای تولید برق از انرژی خورشیدی هستند. طبق اعلام وزارت نیرو، ایران تا سال ۲۰۳۰ میلادی، ۷۵۰۰ مگاوات برق از انرژی خورشیدی تولید خواهد کرد که این میزان 7 برابر بیش از برق تولیدی از نیروگاه اتمی بوشهر است. از آنجایی که کشور در میان مدارهای ۲۵ تا ۴۰ درجه عرض شمالی قرار گرفته، به ‌ لحاظ دریافت انرژی خورشیدی در میان نقاط جهان در بالاترین رده ‌ ها قرار دارد. گفتنی است، میزان تابش خورشیدی در ایران بین ۱۸۰۰ تا ۲۲۰۰ کیلووات ساعت بر مترمربع در سال تخمین زده شده که البته بالاتر از میزان میانگین جهانی است. انجمن انرژی خورشیدی آلمان برآورد کرده است که پروژه ‌ های خورشیدی ایران می ‌ توانند با بازگشت ۳۰ و ۳۶ درصد ارائه شوند. هم ‌ اکنون جنوب ایران در هر مترمربع توان دریافت 6 کیلووات انرژی خورشیدی در هر ساعت را دارد و در باقی نقاط ایران این میزان 5 کیلووات است.

عملکرد ضعیف با وجود ظرفیت بالا

حسن مرادی، کارشناس محیط ‌ زیست به ‌ ویژه مطالعات انرژی، در گفت ‌ وگو با صمت گفت: متاسفانه ایران کارنامه درخشانی در استفاده از انرژی ‌ های نو و تجدیدپذیر ندارد. این در حالی است که ظرفیت ‌ های بالایی در انرژی ‌ های نو از جمله زمین گرمایی، باد و زیست توده و ... داریم. وی با تاکید بر غفلت در استفاده از انرژی خورشیدی گفت: از اساس با 2 روش می ‌ توان از انرژی ‌ های خورشیدی در تامین انرژی بهره برد. یک روش نیازمند فناوری ‌ های پیشرفته است که به آن فوتوولتاییک می ‌ گویند. در روش دیگر نیز می ‌ توان با ساده ‌ ترین راه از آن انرژی تولید کرد؛ به ‌ گونه ‌ ای که می ‌ توانیم با استفاده از یک بشکه فلزی مشکی رنگ میزان انرژی یک خانواده را تامین کنیم. گفتنی است، در این سال ‌ ها حتی از روشی که نیازمند فناوری پیچیده ‌ ای هم نیست، استفاده نکردیم، چه برسد به انرژی فوتوولتاییک.

وی بااشاره به استفاده از انواع انرژی ‌ های تجدیدپذیر افزود: امروز شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان و فناور باید به فکر ایجاد فرمول ‌ هایی برای استخراج انرژی از میزان تابش آفتاب باشند. حتی در استفاده از گاز ال ان جی نیز غفلت زیادی داشتیم و نتوانستیم بهره ‌ برداری استانداردی از این ثروت خدادادی داشته باشیم، همچنین به مناطق بینالود و منجیل به ‌ دلیل شرایط بسیار مساعدی که در بهره ‌ برداری از انرژی باد دارند، می ‌ توان به ‌ عنوان یک بخش مهم تامین انرژی هم توجه کرد. گفتنی است، به ‌ دلیل تولید زباله می ‌ توان از انرژی بیوماس استفاده و بخش عمده زباله را تبدیل به گاز یا سوخت کرد که در این زمینه کوتاهی و قصور زیادی شده است. به ‌ اعتقاد برخی کارشناسان، هرچقدر فرآوری در این بخش ‌ ها بیشتر شود، راندمان و بهره ‌ وری هم بالا می ‌ رود.

مرادی با انتقاد از سیاست ‌ های وزارت نیرو در بهره ‌ برداری از انرژی ‌ های نو گفت: انرژی ‌ های نو در هر مقیاس قابل ‌ استفاده است و کشورهایی نظیر هند و دیگر کشورهای اروپایی و افریقایی بسیاری از انرژی خود را از خورشید تامین می ‌ کنند. بنابراین، می ‌ توانیم در مقیاسی وسیع از این انرژی ‌ ها بهره بگیریم و به ‌ میزانی که سرمایه ‌ گذاری کنیم، سود ببریم، اما سیاست ‌ های وزارت نیرو تشویقی نیست و باید با اعمال سیاست ‌ های تشویقی از این انرژی ‌ ها نهایت استفاده را برد.

به ‌ گفته وی، سرعت استفاده از انرژی ‌ های فسیلی نظیر نفت و زغال ‌ سنگ پایین است؛ در حالی که برای استفاده از انرژی ‌ های تجدیدپذیر باید زمان بیشتری صرف شود و این شاید دلیل روی ‌ آوردن برخی کشورها به انرژی ‌ های فسیلی است.

نتیجه معکوس انرژی زیاد خورشیدی

شاید برخی تصور کنند که در مکان ‌ هایی که شدت و میزان دریافت انرژی خورشیدی بیشتر است، امکان بهتری هم برای تاسیس سلول ‌ های خورشیدی وجود دارد، در حالی که دریافت انرژی زیاد، منجر به از بین رفتن کارآیی ( Efficiency ) انرژی و سلول ‌ های خورشیدی خواهد شد و نتیجه معکوس می ‌ دهد. با اینکه ایران انرژی خورشیدی زیادی دریافت می ‌ کند، اما بهره ‌ گیری از این انرژی به ‌ ویژه انرژی فوتوولتاییک در همه جای آن امکان ‌ پذیر نیست. به ‌ گفته علیرضا سیادتان، پژوهشگر در زمینه انرژی ‌ های نو، انرژی خورشیدی و فوتوولتاییک در اروپا محبوبیت زیادی نسبت به دیگر انرژی ‌ های نو دارد که این امر به میزان و شدت دریافت انرژی خورشیدی در این کشورها برمی ‌ گردد.

وی در گفت ‌ وگو با صمت ضمن اشاره به تمایل کشورها در بهره ‌ گیری از انواع انرژی ‌ های نو گفت: بسیاری از کشورها تمایل دارند از انرژی خورشیدی بهره بگیرند، البته این انرژی انواع گوناگونی دارد؛ برخی افراد بدون احداث سلول خورشیدی گرمای آن را متمرکز و تبدیل به انرژی حرارتی می ‌ کنند. مشکل این نوع انرژی این است که به ‌ تنهایی قابل ‌ استفاده نیست؛ یعنی برای گرمایش یک خانه؛ نیمی از آن باید خورشیدی و نیمی دیگر باید معمولی باشد که به آن سیستم هیبریدی می ‌ گویند. یک نوع دیگر فوتوولتاییک است که در مزارع خورشیدی کار گذاشته می ‌ شود.

این پژوهشگر گفت: گفتنی است، منطقه لواسانات ظرفیت بالایی برای دایر کردن سلول ‌ های فوتوولتاییک دارد. در میان کشورهای اروپایی؛ آلمان، ایتالیا و فرانسه استفاده زیادی از انرژی فوتوولتاییک می ‌ کنند. سلول ‌ های خورشیدی با دریافت 30 درصد توان، انرژی می ‌ دهند و این میزان در توربین ‌ های بادی، به 60 درصد می ‌ رسد.

وی تاسیس سلول ‌ های خورشیدی را در کشور مناسب ‌ تر می ‌ بیند و معتقد است: ویژگی مهم راه ‌ اندازی سلول ‌ های خورشیدی برای دریافت انرژی این است که هر فردی می ‌ تواند در این زمینه سرمایه ‌ گذاری کند. در حقیقت، بهره ‌ برداری از این نوع انرژی، می ‌ تواند با یک هزینه اندک انجام بگیرد. به ‌ همین دلیل ظرفیت دریافت و تبدیل انرژی خورشیدی در ایران شرایط بسیار بهتری نسبت به دیگر انرژی ‌ ها دارد.

بحران آب را گردن طبیعت نیندازیم

آرش رئیسی، کارشناس محیط ‌ زیست نیز در گفت ‌ وگو با صمت درباره اهمیت مدیریت منابع آب در تامین انرژی برقابی کشور گفت: در بحث ‌ های مربوط به مدیریت منابع طبیعی، کمبود آب به 2 دسته فیزیکی و اقتصادی تقسیم ‌ بندی می ‌ شود. در کمبود فیزیکی، به ‌ طورمستقیم مدیریت آب و ذخایر آبی کشور اثرگذار است، نه میزان و الگوی بارش؛ بنابراین کمبود فیزیکی آب را نباید بر گردن طبیعت و الگو تغییریافته بارش در سال ‌ های اخیر بیندازیم. به ‌ عبارت روشن ‌ تر، اگر منابع آب اصولی مدیریت شود، کم یا زیاد شدن بارش تاثیری در میزان آب قابل ‌ برنامه ‌ ریزی ندارد و کشور کمتر با بحران آب روبه ‌ رو می ‌ شود. گفتنی است، مدیریت منابع آب چه سازه ‌ ای و چه غیرسازه ‌ ای از اهمیت بالایی برخوردار است و نباید نقص در این بخش را نادیده گرفت و پشت کمبود بارش پنهان شد.

بهتر است بگوییم بحران مدیریت آب

وی افزود: همواره ایران جزو کشورهایی بوده که با خشکسالی و ترسالی روبه ‌ رو می ‌ شده است. بنابراین، کشور دچار بحران مدیریت منابع آب شده است، نه بحران کمبود آب. باید به نوعی مدیریت انجام می ‌ گرفت که اگر چند سال هم بارندگی کمی در کشور اتفاق می ‌ افتاد، با بحران آب برخورد نمی ‌ کردیم. باتوجه به اینکه از پیش طرح ‌ هایی را برای مقابله با بحران آب برنامه ‌ ریزی کردیم، اما چون هزینه کافی نشد، نتوانستیم با این معضل مواجهه درست داشته باشیم و مطابق برنامه جلو نرفتیم، در نتیجه امروز در تهران و همدان با بحران کمبود آب مواجهیم. در واقع، مدیریت غلط منابع آب در کنار مصرف بی ‌ رویه، موجب وضعیت کنونی ما شده است.

رئیسی بااشاره به خشکسالی و کمبود بارش در فصل جاری که تاثیر جدی در تامین انرژی برقابی کشور می ‌ گذارد، گفت: انرژی برقابی در زمان ‌ های حساس به درد کشور ما می ‌ خورد. به ‌ طورمتوسط ۵ درصد از میزان کل برق کشور از طریق انرژی برقابی تولید می ‌ شود، اما زمان خاص خود را دارد. به ‌ عبارت روشن ‌ تر، این انرژی در روزهای گرم و سوزان تابستان تولید می ‌ شود، چرا که در این روزها به ‌ قدری دما بالا است که باید نیروگاه ‌ های حرارتی خاموش شوند، به ‌ همین دلیل نیروگاه ‌ های برقابی جایگزین آن می ‌ شوند. با اینکه انرژی برقابی در کشور کم است، اما در نقطه مهم و حساسی در بحث تامین انرژی قرار دارد. در واقع در جایی که با کمبود انرژی مواجه می ‌ شویم، این منابع می ‌ توانند کمک مهمی برای تامین انرژی کشور به ‌ حساب آیند و با اینکه سهم ناچیزی دارند، در بحرانی ‌ ترین شرایط نیاز کشور را برآورده می ‌ کنند.

انرژی برقابی؛ حساس و کارآمد

به ‌ گفته این کارشناس، باتوجه به بارندگی ‌ های کم این روزها، آب کمتری پشت سدها ذخیره می ‌ شود که این امر معضل جدی در تامین برق کشور به ‌ واسطه انرژی برقابی ایجاد می ‌ کند و اگر مدیریت درستی داشتیم، به این معضل برخورد نمی ‌ کردیم. در کل، رهاسازی ‌ ها باید براساس برنامه انجام می ‌ شد و برنامه سدهای برقابی موضوعی بود که باید از چند سال قبل به آن فکر می ‌ کردیم.

وی گفت: از انرژی برقابی باید در تابستان بهره ‌ برداری شود، نه آنکه در زمستان و پاییز که زمان جمع ‌ آوری آب است، به ‌ دلیل بی ‌ برنامگی و کمبود انرژی در فصل سرد از آن بهره بگیریم. براساس برنامه ششم باید سالی ۵۰۰ مگاوات به انرژی برقابی اضافه می ‌ کردیم، اما در طول این سال ‌ ها تنها ۲۵۰۰ مگاوات انرژی اضافه کردیم. باوجود ناترازی گاز در کشور، داشتن منابع تجدیدپذیر و برقابی اهمیت بالایی دارد، چرا که هر تلاشی در این زمینه موجب می ‌ شود از واردات گاز و آلودگی ‌ های ناشی از سوختن آن جلوگیری کنیم.

رئیسی خاطرنشان کرد: باتوجه به اینکه ۹۵ درصد انرژی کشور از سوخت ‌ های فسیلی تامین می ‌ شود، این عدد بسیار خطرناک است. به ‌ همین دلیل، ما باید به ‌ سمت تنوع ‌ بخشی در سبد انرژی کشور برویم و این تنوع ‌ بخشی به تنوع اقلیمی ارتباط مستقیم دارد. گفتنی است، نزدیک به ۱۱ تا ۱۲ هزار مگاوات ظرفیت برقابی در کشور داریم که به مصرف می ‌ رسد. انرژی ‌ های تجدیدپذیر از یارانه سوخت استفاده نمی ‌ کنند. این در حالی است که انرژی ‌ های فسیلی از این یارانه ‌ ها برخوردار هستند و یارانه انرژی دلیل اصلی پیشرفت نکردن انرژی ‌ های نو در کشور است.

سخن پایانی

با پایان یافتن سوخت ‌ های فسیلی و همچنین افزایش آلودگی ‌ های زیست ‌ محیطی ناشی از سوخت ‌ های فسیلی، اهمیت استفاده از انرژی ‌ های تجدیدپذیر روز به روز بیشتر می ‌ شود. انرژی ‌ های تجدیدپذیر به محیط ‌ زیست صدمه نمی ‌ زنند و به دلایل مختلف از جمله افزایش نرخ نفت، در دنیا موردتوجه زیادی قرار گرفته ‌ اند. به ‌ همین علت، کشورهایی از جمله ایران نیز باید رویکرد اساسی نسبت به دستیابی به تولید برق از منابع تجدیدپذیر را در دستور کار خود قرار دهند. این در حالی است که تنها یک درصد از انرژی کشور از طریق تجدیدپذیرها تولید می ‌ شود. این عدد در برخی کشورهای جهان به ۹۰ درصد هم می ‌ رسد. ارزان بودن انرژی ‌ های فسیلی در کشور و تعلق یارانه به آن، دلیل اصلی پا نگرفتن انرژی ‌ های نو در مقیاس وسیع است. سازکارهای دولتی به ‌ گونه ‌ ای است که نمی ‌ گذارند، نگرش به ‌ کاربردن فناوری ‌ هایی که استفاده از انرژی ‌ های نو را ترویج می ‌ دهند، شکل بگیرد. این گزاره از سوی نهادهای تامین سرمایه که متولی شرکت ‌ های دانش ‌ بنیان به ‌ حساب می ‌ آیند، بیان شده است. بنابراین، تنها فناوری و ترویج آن نیست که باید در این عرصه رشد کند، گام نخست مربوط به سیاست ‌ های توسعه ‌ ای است که توپ آن در زمین دولت می ‌ چرخد و سازکار حاکم بر درآمدها نمی ‌ گذارد که از موهبت الهی و متعدد انرژی ‌ های نو در کشور بهره بگیریم.