مسئله صادرات و واردات و تراز بازرگانی یک کشور به چند عامل مهم بستگی دارد. نخستین عامل این است که آیا یک کشور در راستای انقلاب ‌ های صنعتی، فناوری خود را به ‌ روز می ‌ کند یا خیر یا اگر هنوز به دیگر کشورها نرسیده است، چقدر می ‌ تواند فاصله خود را با تحولات انقلاب صنعتی کم و کمتر کند و برنامه ‌ ای برای ارتقای صنایع خود دارد یا خیر.

حال نگاهی بیندازیم به شرایط و وضعیت صنعت کشور ما.

امروزه بسیاری از صنایع در ایران قدیمی و از رده خارج هستند و بخش اعظم آنها نوسازی نشده ‌ اند. این شرایط از جایی به ‌ وجود آمد که ما از آغاز برای راه ‌ اندازی کارخانه به ‌ سراغ تکنولوژی روز نرفتیم و به ‌ منظور کاهش هزینه ‌ ها، کارخانه ‌ های قدیمی و دست دومی را خریداری کردیم که در همان زمان از فناوری چند ده سال قبل از خود استفاده می ‌ کردند. به ‌ عنوان نمونه می ‌ توان به تجهیزات کارخانه آلومینای جاجرم اشاره کرد. بسیاری از کارخانه ‌ های سیمان ما وقتی به ایران آورده شدند، قدیمی و از رده خارج بودند. این وضعیت امروز هم به ‌ چشم می ‌ خورد و در حوزه هوانوردی یا راه ‌ آهن جز یک مقطع کوتاه بعد از انقلاب، بیشتر هواپیما و قطارهای دست دوم و سوم وارد کشور می ‌ شود.

این اقدام دستاوردی جز مصرف بسیار بالای انرژی، آب، استهلاک زیاد و نرخ تمام ‌ شده بالا ندارد و به این ترتیب این صنعت نمی ‌ تواند با صنایع مشابه در کشورهای رقیب که دائم در حال رشد و پیشرفت هستند، هماوردی کند.

برای مثال باید مقایسه کرد که ذوب ‌ آهن اصفهان در حال ‌ حاضر به ‌ ازای هر تن تولید خود، چه مقدار کک مصرف می ‌ کند و همین مقدار در چین، ترکیه یا هند (که در مسیر تبدیل شدن به دومین فولادساز بزرگ جهان است و میزان تولید خود را به ۵۰۰ میلیون تن رسانده)، چقدر است. این آیتمی مهم و اساسی است که نباید از توجه به آن غفلت کرد.

موضوع بسیار مهم دیگری که باید به آن اشاره کرد، وضعیت روابط خارجی است. هر کشوری باید با تعداد بسیار زیادی از کشورها مراودات بین ‌ المللی داشته باشد،اما بخش بزرگی از تراز بازرگانی ما شاید با کمتر از 10 کشور باشد.

در حال ‌ حاضر بخش عمده صادرات ایران به کشورهایی مانند عراق، افغانستان و دیگر کشورهای ضعیف منطقه است و در بازار کشورهای بزرگ جایگاهی نداریم. روابط خارجی تنش ‌ آلود، به ‌ ویژه از زمان ریاست ‌ جمهوری محمود احمدی ‌ نژاد به بعد، فقط به زیان کشور بوده است.

متاسفانه هم ‌ اکنون ما با کشورهای صاحب فناوری، ارتباط ناچیز و کمرنگی داریم و در نتیجه اگر بخواهیم فناوری ‌ های نوین را به داخل کشور منتقل کنیم، دچار مشکل می ‌ شویم. بیشترین حجم تحریم ‌ ها هم از سوی همین کشورها اعمال شده و رقبای آنها مانند روسیه و چین یا فناوری روزآمدی ندارند که در اختیار کشور ما بگذارند یا خود کپی ‌ کننده فناوری دیگران هستند و در این زمینه حرفی برای گفتن ندارند و به این ترتیب است که کشور ما امروزه هم برای واردات و صادرات کالا و هم برای بروزرسانی تجهیزات و خدمات خود دچار مشکل شده است.

موضوع سومی که باید به آن اشاره کرد، عبارت است از اینکه تراز بازرگانی ما براساس تعداد معدودی محصول است و اقتصاد بدون نفت در عمل در حد شعار باقی مانده است و در حالی که جز نفت می ‌ توانستیم روی معدن و صنایع معدنی یا دیگر صنایع خود برنامه ‌ ریزی کنیم، به دلایل چندی از جمله به ‌ روزنبودن تجهیزات و عقب ‌ ماندگی از فناوری روز دنیا قافیه را باخته ‌ ایم.

لازم به ذکر است که دولت تا چندی پیش با تخصیص امکانات و ارائه سوبسیدهایی از صنایع حمایت می ‌ کرد تا روی پای خود بایستند و پیشرفت کنند،برای مثال یارانه زیادی به آب، برق، گاز و سایر حامل ‌ های انرژی تعلق می ‌ گرفت، اما دیگر قادر نیست این رویه را ادامه دهد و بنابراین از سال ۸۹ به بعد به ‌ طور پلکانی آزادسازی قیمت ‌ ها را شروع کرده است.

از سوی دیگر، روند اشتباهی که در پیش گرفته شده تا با افزایش شدید نرخ ارز و ضعیف کردن پول ملی، کمبود بودجه دولت رفع شود، ضربه سنگینی به صنایع وارد آورده است، زیرا از یک سو، خرید مواد اولیه صنایع برپایه دلار است و از سوی دیگر، یارانه ‌ ای هم برای حامل ‌ های انرژی وجود ندارد و به این ترتیب نرخ تمام ‌ شده تولیدات به ‌ شدت افزایش پیدا کرده است. مشکلات تحریم، ترابری و بروکراسی هم مزید بر علت شده و در نتیجه مزیت رقابتی از دست رفته و کشتی صادرات به گل نشسته است.