زمین‌های کشاورزی در خدمت منافع شخصی
بحث بیابان‌زدایی باتوجه به اقلیم‌های آسیب‌پذیر و در معرض خطر نابودی پهنه‌های سبز، از دغدغه‌های اصلی فعالان محیط‌زیستی و حتی مردم عادی تلقی می‌شود.
بیابان‌زایی امنیت غذایی مردم را تهدید می‌کند
یکی از مسائل مهم در توسعه بیابان‌زایی، بحران تغییر کاربری اراضی زمین‌های زراعی و شالیزارها است. طبق بررسی کارشناسان، تغییر کاربری هر هکتار زمین کشاورزی، امنیت غذایی ۲۰ نفر را به‌مخاطره می‌اندازد و این به‌معنای نابودی امنیت غذایی ایران با تغییر کاربری زمین‌های زراعی به‌ویژه شالیزارها است. بدیهی است، کاهش رغبت به کشت‌وکار و متمایل شدن به تولید صنعتی، چه در قالب دلالی مسکن و ویلا و چه به بهانه توسعه بسترهای صنعتی، از عوامل اصلی افزایش بیابان‌زایی است. ۲۷ خرداد مصادف با روز جهانی بیابان‌زدایی و همچنین روز جهانی کشاورزی است، به همین دلیل صمت تاثیر توسعه کشاورزی بر بیابان‌زدایی را بررسی کرده و درباره ابعاد پیامدهای تغییر کاربری اراضی کشاورزی، با کارشناسان مربوطه به گفت‌وگو پرداخته است.
تهدید امنیت غذایی با تغییر کاربری اراضی کشاورزی
یکی از چالش‌های اساسی بخش کشاورزی کشور، تغییر کاربری اراضی کشاورزی است. به‌گزارش تسنیم، بررسی‌ها نشان می‌دهد افزایش مهاجرت روستاییان به شهرها، افزایش بیکاری، کاهش درآمد کشاورزان، توسعه نامتوازن شهرها و شهرک‌ها و گسترش معضل حاشیه‌نشینی، کاهش شدید و غیرقابل‌جبران کیفیت و کمیت تولیدات کشاورزی و سطح زیرکشت محصولات زراعی و باغی به‌ویژه در اراضی مرغوب کشاورزی و خروج عرصه‌های کشاورزی از چرخه تولید و تغییر اقلیم از بزرگ‌ترین مشکلات و چالش‌های ناشی از تغییر کاربری غیرمجاز اراضی کشاورزی است.
از بزرگ‌ترین پیامدهای ناگوار و خسارات جبران‌ناپذیر تغییر کاربری زمین‌های کشاورزی، تهدید امنیت غذایی کشور است. یافته‌های تحقیقاتی نشان می‌دهد در حال حاضر برای هر ایرانی 2 هزار و ۴۰۰ متر زمین کشاورزی در کشور وجود دارد. وقتی این میزان زمین تخریب و دچار تغییر کاربری و یا به هر شکلی از گردونه تولید خارج شود، به‌یقین امنیت غذایی ملت ایران دچار مخاطره می‌شود.
کاهش تولیدات کشاورزی و دامی و رکود در صنایع تبدیلی وابسته به این تولیدات و در مخاطره قرار گرفتن استقلال اقتصادی و کاهش تولید ناخالص ملی از دیگر پیامدهای این پدیده است. محاسبات نشان می‌دهد هر هکتار زمین کشاورزی در صورت تغییر به غیر کشاورزی، امنیت غذایی ۲۰ نفر را به‌خطر می‌اندازد. همچنین مطالعات نشان می‌دهد بین 2 متغیر؛ تغییر کاربری و افزایش درآمد ارتباط معناداری وجود دارد؛ با این توضیح که هرچه تغییر کاربری اراضی کشاورزی بیشتر شود، نرخ اراضی بالاتر و به همان نسبت افزایش درآمد ناگهانی نصیب خانوارها می‌شود. به‌دنبال افزایش درآمد، بهبود زندگی خانوارها فراهم می‌شود و کشاورزان نیز در کوتاه‌مدت منافع خود را در فروش زمین‌های‌شان به دلالان و تغییر کاربری اراضی‌شان می‌بینند و در نهایت اراضی جنگلی، شالیزاری، باغ‌ها و در مجموع منابع‌طبیعی کشور از عرصه تولید خارج و به ساختمان و ویلا تبدیل می‌شوند.
حفظ چرخه طبیعت اولویت باشد
ابوالفتح نیکنام، کارشناس امنیت‌غذایی و نماینده سابق مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگو با صمت، یکی از مهم‌ترین مسائل مربوط به ارتباط میان بیابان‌زدایی و کشاورزی را چالش توسعه ساخت‌وسازهای غیرضروری عنوان کرد. او پیش از توضیح تاثیر ساخت‌وسازها بر بیابان‌زایی، به اهمیت حفظ منابع‌طبیعی تاکید کرد و گفت: طبیعت مادر بشریت است و هرگونه آسیب‌رسانی به آن، زندگی انسان را به‌طورمستقیم تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. ایجاد تغییر در روند طبیعت به‌طوری که چرخه‌های زیست‌محیطی را دچار دگرگونی کند، ناگزیر بر زندگی افراد نیز اثر منفی خواهد داشت، از این‌رو ضروری به‌نظر می‌رسد تا در زمان تصمیم‌گیری برای هرگونه توسعه صنعتی، اقتصادی یا حتی کشاورزی، به مسئله حفظ چرخه طبیعی محیط‌زیست توجه کافی شود.
نیکنام ادامه داد: حفاظت از محیط‌زیست، وظیفه‌ای نه فقط اجتماعی و فرهنگی، بلکه ملی و جهانی است. تمامی نهادها از افراد گرفته تا شرکت‌ها و سازمان‌های خصوصی و دولتی، وظیفه دارند تا سیاست‌گذاری‌های خود را برمبنای صیانت از محیط‌زیست و در ادامه توسعه صنعتی تدوین کنند. لازم به تاکید است، دانش و فناوری مناسبی در سطح جهانی در راستای حفاظت از منابع‌طبیعی وجود دارد و هر فرد می‌تواند متناسب با بضاعت خود، با بکارگیری این روش‌ها از زمین محافظت کند، اما مشکل و ایراد از جایی شروع می‌شود که افراد تنها منافع خود را در صدر اولویت فعالیت‌ها قرار می‌دهند.
خودخواهی‌های آسیب‌زا
نیکنام در ادامه صحبت‌های خود، یکی از عوامل مهم از بین‌رفتن سطوح قابل‌کشت و زراعت را توسعه صنعتی عنوان کرد. او معتقد است با از بین رفتن منابع طبیعی، انسان گامی موثر برای بیابان‌زایی برداشته است. نیکنام در این‌باره توضیح داد: در اولویت قرار گرفتن منافع مالی، سودهای صنعتی، خودخواهی و نبود آینده‌نگری سبب شده تا در چند دهه اخیر در تمامی کشورها شاهد از دست رفتن منابع طبیعی و تخریب بخشی از محیط‌زیست باشیم، اما این اتفاق در ایران به‌میزان مهمی رخ داده و نهادهای دولتی توجه مهمی به این مسئله نداشته‌اند. وی ادامه داد: برخی افراد همواره به‌دنبال آسان کردن کار خود هستند؛ حتی اگر این آسان‌سازی، به قیمت ایجاد مشکل برای دیگران تمام شود. چنین تفکری سبب می‌شود تا زمان بروز چالش نیز انسان‌ها درصدد کمک به یکدیگر برنیایند. اگر چنین تفکری در سطوح گسترده رایج شود، زندگی کردن برای تمامی افراد بسیار دشوار خواهد شد. به‌دلیل وجود افرادی که آینده‌نگری نداشته و تنها سود مالی امروزی خود را در اولویت قرار داده‌اند، شاهد هستیم بخش مهمی از زمین‌های شالیکاری، زراعی و کشاورزی تغییر کاربری داده و سوله‌های صنعتی، کارخانه یا حتی واحدهای مسکونی در این زمین‌ها ساخته شده است.
بیابان‌زایی با توسعه صنعتی
این کارشناس امنیت غذایی در ادامه به اهمیت وظایف نهادهای دولتی برای جلوگیری از افزایش بیابان‌زایی این‌چنینی اشاره کرد. او مهم‌ترین راهکار را تغییر فرهنگ در ساخت‌وساز و مصرف زمین عنوان کرد و توضیح داد: تمام مقامات اجرایی، مدیران دولتی و حتی جامعه مدرسان کشور وظیفه دارند تا به ابعاد تاثیر توسعه صنعتی بر محیط‌زیست و تخریب‌های ناشی از آن توجه داشته و بر اصلاح فرهنگ و حتی ساختارهای قانونی متناسب با آن بکوشند. صیانت از محیط‌زیست آسان نیست و باید تمام بسترهای مناسب اجتماعی، فرهنگی و قانونی در این‌باره مهیا شوند. نیکنام ادامه داد: ضرورت تامین مسکن و فضای صنعتی برای تولید و اقتصاد، از اهمیت زیادی برخوردار است، اما به زوایا و پیامدهای توسعه غیراصولی تولید صنعتی توجهی نشده و به‌نحوی زیاده‌طلبی افراد، زیان‌های گسترده‌ای را به ایران وارد کرده است. برخی افراد نامناسب بودن شرایط اقتصادی را عامل تغییر کاربری اراضی کشاورزی و و زمین‌های شالی عنوان می‌کنند، اما فارغ از این مسئله که دولت باید چاره‌ای برای آن بیندیشد، وجود تفکرات غلط از مصرف‌گرایی نیز عامل مهمی در مسئله مذکور است. این نماینده اسبق مجلس تصریح کرد: نبود فرهنگ ایجاد مسکن در ابعاد و اندازه لازم، یکی از تفکرات غلط رایج است، از این‌رو شاهد افزایش تقاضا برای املاک با متراژ بالا یا حتی واحدهای مسکونی در مناطق غیرقابل‌سکونت در دل طبیعت هستیم. این تفکر غلط در دهه‌های اخیر مشکلات متعددی را برای محیط‌زیست کشور به‌وجود آورده است.
اهمیت تغییر الگوی مصرف زمین
نیکنام به سازکار کشورهای توسعه‌یافته و صنعتی در استفاده از زمین‌های در دسترس اشاره کرد. او معتقد است تغییر الگوی مصرف، مهم‌ترین راهکار بیابان‌زدایی در ایران به‌شمار می‌رود. نیکنام تصریح کرد: خشک شدن زمین‌های شالی، تغییر کاربری اراضی کشاورزی و تبدیل آنها به شهرک‌های صنعتی یا منطقه مسکونی، از دلایل مهم بیابان‌زایی است. باید توجه داشت توسعه صنعتی با حفاظت از محیط‌زیست در تقابل نبوده و می‌توان با تدوین دستورالعمل‌های مناسب، به هردوی این اهداف دست پیدا کرد.
به‌عنوان مثال کشور چین که از بزرگ‌ترین کشورهای تولیدکننده در جهان محسوب می‌شود، اگر برای فعالیت خود نیاز به سوله‌ای ۵ هزار متری داشته باشد، این متراژ فضا را در ۳ الی ۴ طبقه تقسیم‌بندی می‌کند، در این صورت زمین مصرفی برای ساخت سوله به یک‌چهارم کاهش می‌یابد.
وی ادامه داد: اما در ایران چنین روندی وجود نداشته و افراد به‌دلیل کاهش صرف هزینه در ساخت‌وساز، سوله‌های تک‌طبقه‌ای می‌سازند. در این صورت زمین به‌کارگرفته به‌مراتب بیشتر از حد موردنیاز است. همین موضوع
پله پله توسعه یافته و افراد زمین‌های زراعی را تبدیل به شهرک‌های صنعتی می‌کنند. در چنین شرایطی بدیهی است محیط‌زیست ایران به‌خطر افتاده و نه‌تنها توسعه کشاورزی انجام نمی‌شود، بلکه شاهد تبدیل شدن زمین‌های سرسبز به بیابان خشک صنعتی هستیم.
توسعه کشاورزی به‌نفع اقتصاد جهانی
حمیدرضا جیهانی، کارشناس اقتصاد بین‌الملل در گفت‌وگو با صمت به اهمیت امنیت‌غذایی و حفظ تولیدات کشاورزی در شرایط جهانی کنونی تاکید کرد. او معتقد است با شکل‌گیری چالش‌های مربوط به تامین اقلام استراتژیک، ضرورت بکارگیری فرصت‌ها و منابع در دسترس در حوزه کشاورزی بیشتر هویدا شده است. جیهانی در این‌باره توضیح داد: همواره تنش‌های جهانی از جمله مسائل تاثیرگذار بر بخش‌های اقتصادی است. در ابتدا باید تاکید کرد معادلات جهانی همواره باثبات نبوده و سیاستمداران باید نسبت به هماهنگ‌سازی خود با شرایط متغیر اقتصادی، آگاه باشند. مهم‌ترین تنش شکل‌گرفته در چند ماه اخیر، مربوط به جنگ روسیه و اوکراین است. این 2 کشور که نقش مهمی در تامین اقلام خوراکی و استراتژیک جهانی داشته و شرایط اقتصادی پیش‌آمده، بحران تامین غلات را برای سایر کشورها به‌وجود آورده است. وی ادامه داد: افزایش کرایه حمل بارهای صادراتی، کمبود تولید کالا، خالی شدن انبارها و در نهایت بالارفتن نرخ تمام‌شده اقلام استراتژیک در ابعاد جهانی، از مهم‌ترین بحران‌هایی است که در ماه‌های پیش‌رو کشورها را تهدید می‌کند. همین موضوع سبب شده تا کشورها نسبت به ظرفیت‌های زراعی خود توجه بیشتری داشته باشند. توسعه کشاورزی پایدار و همچنین تدوین استراتژی‌های زراعی مناسب از ضرورت‌های شناخته‌شده در فضای اقتصادی امروز است.
مقابله با بحران غذایی
جیهانی در ادامه ضمن پیش‌بینی افزایش نرخ کالاهای استراتژیک غذایی در سال‌های آتی گفت: انتظار می‌رود در ادامه افزایش تقاضا در برابر کاهش تولید، نرخ محصولات غذایی را بسیار افزایش دهد. باید خاطرنشان کرد اگر کشورها نتوانند راهکاری جایگزین برای تامین موادغذایی خود پیدا کنند، شاهد رشد فزاینده سراسری بهای محصولات‌غذایی خواهیم بود. برخی کشورها به‌سمت تامین نیاز خود از بازارهای صادراتی جایگزین حرکت کرده‌اند، اما سیل تقاضا برای خرید غلات از کشورهایی که تا پیش از این ظرفیت محدودی برای تولید داشتند، نمی‌تواند تنها راه‌حل برای شرایط فعلی باشد. این کارشناس اقتصاد بین‌الملل تصریح کرد: در دهه‌های گذشته جهان خیز بزرگی برای دستیابی به توسعه‌های صنعتی برداشت. همین موضوع سبب شد تا در برهه‌های زمانی متعددی، شاهد از بین‌رفتن محیط‌زیست یا کاهش تولیدات زراعی باشیم، اما امروزه اثبات شده قدرت تنها در رشد تولید صنعتی نبوده و بازدهی‌های مربوط به تامین اقلام خوراکی نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. افزایش بهره‌وری در تولید و مصرف از دیگر راهکارهای موثر و مفید در راستای مقابله با بحران غذایی فعلی است، از این‌رو کشورها توجه زیادی به بسترهای زراعی خود داشته و در تلاش هستند تا بسترهای توسعه کشاورزی را بهبود بخشند.
ضرورت اصلاح بهره‌وری کشاورزی
جیهانی در ادامه توسعه کشاورزی در ایران را امکان‌پذیر توصیف کرد. او معتقد است اصلاح ساختارهای مدیریتی و زراعی می‌تواند مشکل ایران را در تامین مواد غذایی مرتفع کند. این کارشناس اقتصاد بین‌الملل در این‌باره توضیح داد: مهم‌ترین راهکار موجود برای دستیابی به توسعه کشاورزی، اصلاح الگوی کشت و زراعت است. با ارتقای بهره‌وری از منابع آبی و خاکی موجود می‌توانیم افزایش بهره‌وری تن در هکتار را در محصولات کشاورزی و زراعی شاهد باشیم. ایران باتوجه به ظرفیت‌های موجود، توانایی دستیابی به خوداتکایی در بحث تامین اقلام استراتژیک خود را دارد. به‌عنوان‌مثال تولید گندم در ایران می‌تواند به حداقل شش و نیم تن در هر هکتار زمین برسد. وی خاطرنشان کرد: ظرفیت‌های حاضر در کشور، بستر مناسبی را برای ثبات اقتصادی فراهم می‌کنند، اما در دهه‌های اخیر توجه مناسبی به توسعه کشاورزی و حفظ زمین‌های زراعی نشده است. همین موضوع سبب شده تا برای تامین مهم‌ترین مایحتاج خوراکی، به واردات نیازمند باشیم. جیهانی در ادامه تاکید کرد: غیر از بحث توجه به افزایش بهره‌وری از زمین‌های کشاورزی، یکی از راهکارهای موثر برای تامین نیاز ایران به گندم بهینه‌سازی مصرف است. با کاهش میزان دورریز مواد غذایی، نیازمندی ایران به واردات گندم و غلات از سایر کشورها، کاهش محسوس داشته و در این شرایط تنش‌های بین‌المللی تاثیر کمتری بر اقتصاد کشور خواهد داشت.
سخن پایانی
اخلال در نظام اقتصادی و چرخه‌های طبیعی با تغییر کاربری اراضی کشاورزی با هدف ساخت‌وسازهای غیرمجاز مسکونی، صنعتی و خدماتی در حاشیه یا نزدیک روستاها بیماری شایع محیط‌زیست ایران است. کاهش روزافزون فضای سبز و درختان در عرصه طبیعی کشاورزی به‌صورت غیرقابل‌برگشت، از پیامدهای ناگوار تغییر کاربری غیرمجاز اراضی کشاورزی به‌شمار می‌رود. بیشتر این زمین‌ها در نهایت زیربنای ویلاها یا شهرک‌های صنعتی را تشکیل داده و درآمدهایی که از تغییر کاربری اراضی حاصل می‌شود، به‌مراتب بیشتر از فعالیت کشاورزی است. همین سود و منفعت‌های کلان مالی، افراد را به‌سمت از بین بردن زمین‌های کشاورزی خود ترغیب می‌کند.
