قطع آب با توجیهات تکراری
ایران باتوجه به موقعیت جغرافیایی جزو کشورهای خشک و کم‌آب بوده و از دیرباز با خشکسالی و کمبود منابع آب شیرین دست‌وپنجه نرم کرده است.
در کنار این موضوع، حفر چاه‌های غیرمجاز و استفاده بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی مشکلات را چندبرابر و کم‌آبی را به یک بحران زیست‌محیطی تبدیل کرده است. متاسفانه با اینکه کشور ما ظرفیت‌های زیادی در حوزه تامین انرژی دارد، هرساله در فصول مختلف با کمبود منابع انرژی روبه‌رو می‌شویم، به طوری که ناترازی گاز در زمستان و قطعی آب و برق در تابستان، به یک عادت برای شهروندان تبدیل شده است و مسئولان نیز در واکنش به مشکلات موجود همواره با ابرازامیدواری بر حل مشکل در کوتاه‌ترین زمان ممکن تاکید می‌کنند. برای مثال، در همین روزهای اخیر، هاشم امینی، معاون راهبری و نظارت بر بهره‌برداری شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور در یک برنامه تلویزیونی درباره قطعی آب در برخی شهرستان‌های خوزستان، سیستان وبلوچستان، کرمان و کرج اظهار کرد که «به‌طورکلی در شبکه‌های آب به‌صورت موردی حادثه داریم و این امر باعث می‌شود مردم چندساعتی با قطعی آب روبه‌رو شوند، اما ما مشکلی اساسی در تامین آب نداریم. اصلا قطعی آب برنامه‌ریزی‌شده نداریم! » این صحبت‌ها در حالی است که مشکل کمبود و قطعی آب در این مناطق سال‌ها است که تکرار، تکرار و تکرار می‌شود.
صمت در این گزارش به بررسی مشکلات موجود در زمینه تامین آب شرب مناطق مختلف کشور پرداخته و نظر کارشناسان را دراین‌باره جویا شده است.
عدم‌مدیریت صحیح در حوزه آب
متاسفانه کشور با سیاست‌های مدیریتی ناهمگون و بدون در نظر گرفتن میزان ظرفیت اقلیمی خود و رشد جمعیت و با اقداماتی نظیر برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، توسعه کشاورزی و برداشت محصولاتی که نیاز استراتژیک ما نیستند، به توسعه ناپایدار منجر شده است. استفاده از منابع زیرزمینی برای کشاورزی باعث شده تا مقدار زیادی از ذخایر آبی ما صرف این دست از محصولات شود. از دهه ۵۰ به‌ویژه از اوایل دهه ۷۰ تاکنون، کسری مخزن و فشار به آب زیرزمینی عمدتا در کشاورزی ما مصرف می‌شود. ناسازگاری توسعه پایدار با شرایط اقلیمی و زیست‌محیطی کشور، منجر به چالش‌هایی شده است که در شهرها و استان‌های مختلف در قالب قطعی آب با آن روبه‌رو هستیم. سیاست‌گذاری‌ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد باید خیلی قوی‌تر باشد و باید برای هر قطره آب برنامه داشته باشیم. مصرف آب باید به‌نحوی مدیریت شود که دچار بحران نشویم. در این زمینه، می‌توانیم خیلی فعال‌تر عمل کنیم.در واقع دولت باید با برنامه‌ریزی منسجم‌تر در این زمینه موفق‌تر عمل کند. به‌طورکلی، یکی از چالش‌های مهم زیست‌محیطی در خاورمیانه و کشور ایران بحران کم‌آبی است. باتوجه به کمبود منابع آبی و کاهش بارندگی‌ها و شرایط آب‌وهوایی کشور ایران و عدم‌مدیریت صحیح در حوزه آب، امروزه شاهد مشکلات عدیده‌ای در این حوزه هستیم. منابع آبی در ایران محدود و بارندگی تقریبا یک‌سوم تا یک‌چهارم متوسط بارندگی در جهان است و وجود خشکسالی‌های مکرر در کشور و عدم‌استفاده صحیح از منابع آبی در بخش‌های کشاورزی و صنعت، از دلایل ایجاد بحران کم‌آبی است که باعث قطعی‌های مکرر آب شرب می‌شود و مسئولان باید تدابیر موثرتری در این حوزه بیندیشند و نسبت به تغییر و بروزرسانی زیرساخت‌ها وارد عمل شوند.
به ظرفیت‌های آبریز کشور توجه شود
دلاور نجفی‌حاجی‌پور، معاون اسبق محیط طبیعی سازمان محیط‌زیست در رابطه با تاثیر زیرساخت‌ها بر بحران کم‌آبی به صمت توضیح داد: برای حل مشکل کم‌آبی، باید برای هرکدام از حوضه‌های آبریز کشور فکر جداگانه‌ای کرد و نمی‌شود با بهانه‌های تکراری، مشکلات قطعی آب را حل کرد. موضوع مشترک در رابطه با بهینه‌سازی مصرف آب برنامه‌ریزی است. زمانی که برای مصرف آب تصمیم‌گیری کنیم، باید به ظرفیت‌های اکولوژیکی رودخانه‌ها و منابع آبی توجه داشته باشیم؛ چرا که نمی‌توانیم بدون این کار، اقدام به برداشت و مصرف بی‌رویه منابع آبی کنیم.
نجفی‌حاجی‌پور بیان کرد: کشور ما در یک کمربند خشک جغرافیایی واقع شده است، اما می‌توانیم با استفاده درست از ظرفیت‌های موجود، مشکل کم‌آبی را برای همیشه ریشه‌کن کنیم، مسلما با تغییر روش‌های سنتی و برنامه‌ریزی‌های صحیح می‌توانیم همین مقدار منابع آبی محدود کشور را به بخش‌های مختلف برسانیم و از خطر بی‌آبی دور بمانیم.
وی بیان کرد: موضوع بعدی بحث آموزش است. درحال‌حاضر آن چیزی که برای حل مشکل کم‌آبی نیاز داریم، آموزش‌های لازم برای استفاده از روش‌های نوین در بخش‌های مختلف است. مسلما تا زمانی به موضوع آموزش و فرهنگ‌سازی توجه نشود، روش‌های قدیمی و منسوخ‌شده، اجازه ورود روش‌های جدید را نمی‌دهند.
موضوع آخر که در راستای بهینه‌سازی مصرف آب باید موردتوجه قرار بگیرد، بحث نحوه استفاده از آب‌های زیرزمینی است که اهمیت بسزایی دارد. متاسفانه در کشورمان در راستای استفاده از آب‌های زیرزمینی با مشکلات بسیار جدی و بغرنجی مواجهیم. این موضوع به‌قدری حاد است که در برخی شهرهای کشور با فرونشست زمین روبه‌رو هستیم. زمانی که ما از ذخایر آب‌های زیرزمینی به‌شکل بی‌رویه استفاده می‌کنیم، حفره‌های زیرزمینی دیگر قابل‌استفاده نیستند و برای همیشه نابود می‌شوند.
راه نجات از بحران کم‌آبی
نجفی‌حاجی‌پور خاطرنشان کرد: با نتیجه‌گیری از مطالب گفته‌شده درمی‌یابیم که کشور ما با بحران جدی آب روبه‌رو است که ما با ۲ روش می‌توانیم این چالش‌ها را برطرف کنیم؛ یکی اینکه با روش‌های آبخیزداری منابع خودمان را تقویت کنیم، چراکه باید آبی وجود داشته باشد تا به بخش‌های مختلف تخصیص دهیم. دیگر اینکه برداشت از آب‌های زیرزمینی و سطحی کشور را با کمک نهادهای ذی‌ربط کنترل و مدیریت کنیم، زیرا همان‌طور که قبل‌تر بیان شد، ما با همین ظرفیت آبی موجود هم می‌توانیم بسیاری از بخش‌ها را سیراب کنیم و از زیر سایه کم‌آبی و خشکسالی بیرون بیاییم.
وی در پایان گفت: متاسفانه میزان همکاری دولت با کارشناسان محیط‌زیستی و افراد خبره‌ای که در حل این بحران می‌توانند کمک بزرگی کنند، دیده نمی‌شود و اگر هم همکاری انجام می‌گیرد، بسیار اندک و انگشت‌شمار است. از طرفی، اگر همکاری و مشورتی هم انجام می‌شود، رنگ اجرایی به خود نمی‌گیرد و کاری از پیش برده نمی‌شود. بنابراین باید مسئولان و عزیزانی که در پست اجرایی برای بحران کم‌آبی تلاش می‌کنند، همکاری‌ها را با بخش‌های مختلف افزایش دهند تا با همفکری روزافزون، مشکلات موجود در بحران کم‌آبی کشور برای همیشه به پایان برسد.
عوامل افزایش مصرف آب در کشور
حسین آخانی، فعال محیط‌زیست به صمت گفت: مدیریت نادرست منابع آبی و تغییراتی که در ساختار اجتماعی و اقتصادی کشور رخ داده، از عواملی هستند که به افزایش مصرف آب در کشور منجر شده‌اند. همچنین، افزایش جمعیت و اصرار بر خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی باعث افزایش نیاز کشور به آب شده و در نتیجه، بحران آب را تشدید کرده است. برای مقابله با این مشکلات، باید به مدیریت مناسب منابع آبی و بهره‌برداری بهینه از آنها توجه کرد. همچنین، به اصلاح ساختار اجتماعی و اقتصادی کشور، کاهش نرخ رشد جمعیت و تشویق به تولید محصولات کشاورزی کم‌آب‌بر مقاوم نیاز داریم. در کنار اینها، فرهنگ‌سازی در جامعه برای کنترل و مدیریت مصرف آب هم بسیار مهم است. براساس اظهارات و مطالعات علمی، مدیریت نادرست منابع آبی و تغییراتی که در ساختار اجتماعی و اقتصادی کشور رخ داده، از عواملی هستند که به افزایش مصرف آب در کشور منجر شده‌اند. افزایش جمعیت و اصرار بر خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی نیز باعث افزایش نیاز کشور به آب شده و در نتیجه، بحران کم‌آبی را تشدید کرده، به‌علاوه، بحران کم‌آبی در بسیاری از کشورهای جهان به‌دلیل افزایش گرمای کره زمین، خشکسالی‌های طولانی‌مدت را به بار آورده است و این موضوع تنها به کشور ما اختصاص ندارد. با این حال، به‌دلیل وجود تنش آبی در کشور، این موضوع حساسیت بیشتری دارد و باید به مدیریت مناسب منابع آبی توجه بیشتری بشود. برای مقابله با این مشکلات، باید به مدیریت مناسب منابع آبی و بهره‌برداری بهینه از آنها توجه کرد. در کنار اینها، فرهنگ‌سازی در جامعه برای کنترل و مدیریت مصرف آب هم بسیار مهم است.
زیرساخت‌های آبی کشور در خطر است
وی در ادامه خاطرنشان کرد: براساس پیش‌بینی‌ها، بخشی از بحران کم‌آبی در کشور ما مربوط به تغییرات اقلیمی است؛ اما بخش عمده‌تر آن به نحوه بهره‌برداری از منابع آبی و دخالت در روند طبیعی کشور بازمی‌گردد. در این بخش، سدسازی‌های بی‌رویه و عدم‌مدیریت پروژه‌های انتقال آب نیز جزو دخالت‌هایی هستند که می‌توانند تاثیرات جدی بر زیرساخت‌های منابع آبی کشور داشته باشند. به‌طورکلی، دخالت در روند طبیعی کشور، تخریب منابع آبی، کاهش کیفیت آب و افزایش ابتلا به بیماری‌های آبزیان و انسانی را ایجاب می‌کند. به‌همین‌دلیل، برای مقابله با بحران کم‌آبی، باید به مدیریت مناسب منابع آبی و بهره‌برداری بهینه از آنها، کاهش دخالت در روند طبیعی کشور، توسعه روش‌های مدیریت آب و کاهش هدررفت آب توجه کرد. همچنین، باید پروژه‌های سدسازی و انتقال آب را با رعایت ملاحظات محیط‌زیستی و اجتماعی اجرا کرد.
اما طبق پیش‌بینی‌هایی که از وضعیت آبی کشور ما صورت گرفته است، نباید این حجم از خشکسالی پدید می‌آمد. بخش اندکی از این بحران مربوط به تغییر اقلیم در کشور است، اما بخش عمده آن به نحوه بهره‌برداری از منابع آبی و به‌ویژه دخالت در روند طبیعی کشور مربوط بوده که سدسازی‌های بی‌رویه و عدم‌مدیریت پروژه‌های انتقال آب از این دسته دخالت‌ها هستند.
باورکم‌آبی نهادینه شود
آخانی بیان کرد: اینکه کشور ما در یک منطقه خشک و کم‌آب قرار دارد، یک واقعیت است. رسانه‌ها می‌توانند کمک کنند که چنین باوری به‌صورت فرهنگ در جامعه جا بیفتد. وقتی چنین باوری در ذهن مردم باشد، مصرف؛ کنترل و مدیریت می‌شود. همچنین، ورودی‌های آب کشور به‌صورت سالانه در حال کم شدن و بارش‌ها بسیار کم شده است و می‌توان گفت در همه‌جای دنیا چنین مشکل مشابهی وجود دارد. آخانی در پایان صحبت‌هایش تاکید کرد: سیاست‌گذاری‌ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد، باید خیلی قوی‌تر باشد و باید برای هر قطره آب، برنامه داشته باشیم. لازم است به‌صورتی مصرف آب مدیریت شود که دچار بحران نشویم. در این زمینه می‌توانیم خیلی فعال‌تر عمل کنیم و امید است دولت سیزدهم با برنامه‌هایی که در این زمینه دارد، بتواند بسیار موفق عمل کند.
سخن پایانی
برآورد سازمان ملل این است که برای غلبه کردن بر چالش آب و بهبود مدیریت آب در جهان، باید اقدامات شتابان‌تر و با سرعت بیشتری انجام شود و اگر با وضع موجود پیش رویم، بحران آب تشدید خواهد شد. برای کشوری مانند ایران که شاید در بین تمام کشورهای جهان، استثنایی‌ترین وضعیت را از نظر منابع آب دارد، ضرورت این تغییرات پرشتاب، بیش از سایر کشورها احساس می‌شود.موضوع مدیریت منابع آب یک موضوع چندبخشی و میان‌رشته‌ای است؛ بخش‌های شرب، بهداشت، صنعت و کشاورزی در این موضوع درگیر هستند. علاوه بر این، گروه‌های مختلفی از سطح دولت تا مردم و هرکسی که با مسئله آب درگیر است، باید با یکدیگر همکاری کنند. بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و به‌ویژه حفر چاه‌های غیرمجاز نه‌تنها مشکل کم‌آبی کشور را تشدید کرده، بلکه عواقبی نظیر فرونشست دشت‌ها و آلودگی منابع آب‌های زیرزمینی را نیز به‌همراه داشته است. سالانه ۲ متر سطح آب‌های زیرزمینی ۶۰ دشت اصلی در مرکز ایران افت می‌کند. با افزایش جمعیت، به‌طورطبیعی میزان سرانه آب کاهش می‌یابد؛ در حالی که منابع تجدیدشونده ما ثابت و ممکن است، در نهایت با انجام طرح‌های نمک‌زدایی آب دریا، یک تا ۲ میلیارد به منابع آبی کشور اضافه شود. اگر کشوری در شرایط اقلیمی ایران حداکثر ۴۰ درصد از منابع آب را استفاده کند، در وضعیت عادی است و استفاده بیش از آن، ما را وارد مرحله تنش آبی می‌کند. به‌طورمعمول، ۶۰ درصد باقیمانده منابع آب تجدیدپذیر، سهم محیط‌زیست و اکوسیستم‌ها است و باید در اختیار طبیعت برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی، حیات تالاب‌ها و رودخانه‌ها قرار گیرد. در شرایط کنونی، ما به‌جای ۴۰ درصد، حدود ۸۳ درصد از منابع آب تجدیدپذیر را مصرف می‌کنیم!
