چشم‌اندازی جدید از پنجره نشر الکترونیک
نزدیک به ۶۰۰ سال از زمانی که گوتنبرگ نخستین ماشین چاپ را اختراع کرد، می‌گذرد. در این سال‌ها، فرآیند چاپ و نشر تغییرات زیادی کرد تا کتاب‌ها سریع‌تر تولید شوند و در دسترس آدم‌های بیشتری قرار بگیرند.
با حضور کامپیوترها، گوشی‌های هوشمند و تبلت‌ها، شکل جدیدی از کتاب به نام کتاب الکترونیک ( ebook ) به‌وجود آمد. این شکل از کتاب‌ها توانستند سریع‌تر از همیشه در دسترس مردم قرار بگیرند. با این وجود، به‌نظر می‌رسد برخی هنوز کتاب را فقط آن چیزی می‌دانند که بوی کاغذ بدهد و بشود آن را لمس کرد. خوب است بدانیم که چاپ صنعتی بی‌انتها و فراگیر است که ایده‌پردازی به‌عنوان اصلی‌ترین ویژگی آن شناخته می‌شود و فعالان این صنعت در مرز دانش حرکت می‌کنند. با تکامل ایده‌ها، ساختار و بعد محصول چاپی تولید می‌شود، البته گاهی هم این کالا است که به فعالان در صنعت چاپ ایده می‌دهد. در کل، هر آنچه را مربوط به بهترین روش معرفی، نگهداری و بازاریابی باشد، می‌توان از صنعت چاپ انتظار داشت. فعالان صنعت چاپ در سراسر جهان، خود را با نیازهای روز تطبیق می‌دهند و در تلاش هستند که روزبه‌روز فناوری‌های مختلفی را تولید کنند. بی‌شک این صنعت نقش بی‌بدیلی در صنعت کتاب و نشر داشته است و دارد، حتی با ورود فناوری اطلاعات به دنیای نشر، جایگاه صنعت چاپ همچنان حفظ شد، چراکه کارشناسان معتقدند باوجود نقش مهمی که ناشران الکترونیک و پلتفرم‌های کتاب در ۲ سال همه‌گیری کرونا ایفا کردند، باز هم نمی‌توان گفت سهم زیادی از آینده صنعت نشر متعلق به این صنعت خواهد بود، چراکه تجربه نشان داده است، در نهایت ناشران مکتوب، بازیگران اصلی صنعت نشر خواهند بود. صمت به مناسبت روز صنعت چاپ، به بررسی تعامل ۲ صنعت چاپ و نشر الکترونیک پرداخته است.
تولد کتاب‌های الکترونیک
تاریخچه کتاب الکترونیک به چند دهه قبل بر می‌گردد. نخستین کتاب الکترونیک در دهه ۱۹۶۰ میلادی در یک آزمایشگاه ساخته شد. سپس در دهه ۱۹۷۰ یعنی از سال ۱۹۷۱، تبدیل متن‌های سنتی به کتاب‌های الکترونیک آغاز شد و کتاب‌های تولیدی آن زمان جزو نخستین کتاب‌های الکترونیک بودند. با پیشرفت تکنولوژی و ظهور کامپیوترها، ناشران بسیاری به سمت کتاب‌های الکترونیک رفتند، اما همچنان مطالعه کتاب الکترونیک روش منحصر به فردی نداشت. از همین‌رو در سال ۱۹۹۱ سونی Sony که از بزرگ‌ترین شرکت‌های تولید لوازم‌دیجیتال است، نخستین دستگاه‌های مطالعه کتاب الکترونیک یا همان eBook ها را مهیا کرد. البته دستگاه تولیدی شرکت سونی مانند کتابخوان‌های الکترونیک امروزی پیشرفته نبود. دستگاه سونی در بهترین حالت ممکن، فقط ۱۰۰ صفحه کتاب را پشتیبانی می‌کرد و به‌دلیل ظاهر نامناسب، استقبال چندانی از آن نشد. در همان سال، یعنی سال ۱۹۹۱، شرکت اپل Apple نیز یک دستگاه مطالعه کتاب الکترونیک عرضه کرد. این دستگاه در مقایسه با محصول ارائه‌شده توسط سونی ویژگی‌های بهتری داشت. پیشرفت تکنولوژی در حدی سریع اتفاق افتاد که تنها ۵ سال بعد، یعنی در سال ۱۹۹۶، حدود ۲۵۰ کتاب مختلف در شبکه جهانی اینترنت در دسترس قرار گرفت. طی چند سال پایانی قرن بیستم نیز، هزاران کتاب روی اینترنت قرار گرفتند و کاربران به‌راحتی می‌توانستند آنها را دانلود کنند.
روایتی از یک تحول
سیداحمد عبدالصالحی، رئیس یک شرکت دانش‌بنیان در زمینه نشر الکترونیک به صمت گفت: باتوجه به تحولات اخیر رسانه‌های دیجیتال در عرصه بین‌الملل، امروزه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات بیش از هر زمان دیگری به کمک ناشران مکتوب آمده است و ناشران می‌توانند از این بستر در راستای نشر وسیع‌تر و بهتر محتوای تولیدی خود استفاده کنند. در حقیقت، بهره‌برداری زیادی می‌توان از نشر الکترونیک در راستای توسعه نشر مکتوب و صنعت کتاب کرد. برای مثال، می‌توان با استفاده از رمزارزها، محتواها را با آرشیوها ارتباط داد و به تولید محتوای جدید پرداخت یا برای مثال، می‌توان از متاورس استفاده‌های فراوان در راستای توسعه محتوا کرد.
وی افزود: به‌عبارت‌روشن‌تر، با کمک فناوری اطلاعات و نشرالکترونیک، محتوای متنی وارد رسانه‌هایی می‌شود که تاکنون نقش کمتری در اشاعه اطلاعات داشته‌اند. به‌همین‌دلیل، نوشتار الکترونیک متن‌ها به خواننده در کسب اطلاعات بیشتر کمک می‌کند. بنابراین، ناشران و فعالان صنعت نشر می‌توانند از گزارش مکتوب و کتاب‌ها به‌عنوان نگارش اولیه استفاده کنند و برای گسترش بیشتر آن، به‌سمت دنیای وسیع‌تری بروند. به‌عبارت دیگر، خوراک نخست تحولات، کتاب‌هایی هستند که از سوی ناشران مکتوب تولید می‌شوند، اما نشر آن از طریق مولتی‌مدیاها انجام می‌گیرد و تاثیر خودش را می‌گذارد. با این روند، نویسنده و مولف هم می‌توانند از دیدگاه‌های بهتری برای نگارش خود استفاده کنند. به‌اعتقاد من، در این مقطع زمانی، تولیدکنندگان محتوا و نویسندگان باید با این نوع مدیاها که بر بستر فناوری و داده هستند، آشنایی بیشتری داشته باشند و از فناوری اطلاعات تا حد ممکن استفاده کنند. بی‌شک در آینده‌ای نزدیک، سهم زیادی از نشر الکترونیک به مجلات، کتاب‌ها و روزنامه‌ها اختصاص خواهد یافت.
انقلاب فکر با فناوری اطلاعات
عبدالصالحی بااشاره به اهمیت توسعه نشر الکترونیک در فرآیندهای آموزشی گفت: امروز تصمیم‌گیران در مسند آموزش و پرورش متوجه شده‌اند که باید زمینه فعالیت خود را گسترش دهند و از فناوری اطلاعات استفاده کنند. تا پیش از این، ما معتقد بودیم که استفاده از دیوایس‌هایی نظیر موبایل و تبلت برای دانش‌آموزان مجاز نیست، اما پاندمی کرونا باعث شد که این ابزارها به کمک فرآیندهای آموزشی بیایند و در این زمینه، فعالیت خود را گسترش دهند و اگر از این موضوع غفلت کنیم، محکوم به شکست در آموزش و دیگر حوزه‌ها خواهیم شد. امروز فناوری اطلاعات و نشر و محتوای مکتوب همگی در بستری به نام فناوری می‌توانند دست به‌دست هم دهند و رویکرد جدیدی از تولید محتوا را خلق کنند. این تصور که مالتی‌مدیاها توسعه‌دهنده دانش خواهند بود، خیلی دیر نیست و باید خود را برای همسویی با فناوری اطلاعات آماده کنیم.
حواس‌مان باشد عقب نمانیم
وی گفت: باتوجه به موارد یادشده، خوب است ناشران از مدیاهای نوین نهایت بهره را ببرند تا بتوانند در عرصه‌های مختلف، مکتوبات خود را عرضه کنند. امروز اتصال محتوا به مدیا و نشر آن، حلقه گمشده توسعه صنعت نشر است و اگر نتوانیم در این زمینه موفق عمل کنیم، در صنعت نشر عقب‌مانده خواهیم بود. حتی می‌توان از این مدیا برای محتواهای جدیدتر بهره بگیریم. به‌عبارت دیگر، وقتی به یک متن، احساس شهودی بدهیم، به‌طورطبیعی انتقال مطالب با سرعت بیشتری اتفاق می‌افتد. این شهودی شدن محتوا می‌تواند کمک زیادی به مخاطبان برای درک بهتر از محتوا ارائه بدهد، از این‌رو نباید ما نسبت به آن بی‌توجه باشیم و خوب است با کسانی که در حوزه فناوری اطلاعات فعالیت می‌کنند، ارتباط بیشتری برقرار کنیم.
نشر مکتوب و دیجیتال، دو بال پرواز صنعت نشر
به‌گفته وی، تعامل دوسویه میان نشر مکتوب و دیجیتال یک امر انکارنشدنی است، چراکه اگر این تعامل برقرار نشود، در صنعت نشر پیشرفتی نخواهیم داشت. اگر نشر دیجیتال هم خود را به منابع محتوای مکتوب متصل نکند، غفلت کرده است؛ بنابراین نشر مکتوب و دیجیتال، ۲ بال پرواز صنعت نشر در آینده خواهند بود.
شانه به شانه با دیجیتالی‌ها
حسن احمدی، رئیس سابق انجمن ناشران دیجیتال و فعال صنعت نشر در گفت‌وگو با صمت گفت: متاسفانه نشر دیجیتال از سوی نهادهای دولتی به‌عنوان یک مجموعه مستقل پذیرفته نشده است و این یکی از اصلی‌ترین معضلات صنعت نشر دیجیتال به‌حساب می‌آید.
وی افزود: وقتی صحبت از نشر دیجیتال می‌شود، یعنی صحبت از ابزارها است که محتوای کتاب‌ها بر بستر آنها منتقل می‌شود، به‌همین‌دلیل تقابل با نشر مکتوب ندارد و تفاوتی برای این‌دو نباید قائل باشیم.
وقت آن رسیده است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید نشر دیجیتال را به‌عنوان یک بخش مجزا در صنعت نشر به‌حساب بیاورند، چراکه ۲ سال همه‌گیری کرونا به ما نشان داد که این نشردیجیتال بود که صنعت نشر کشور را از فروپاشی کامل نجات داد؛ از طرفی هم، خود ناشران الکترونیک باید خود را به‌عنوان یک بخش مستقل بپذیرند. همه‌گیری کرونا موجب شد مسئولان در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تاحدی قانع شوند که نشر دیجیتال یکی از بازوهای اصلی صنعت نشر است.به‌گفته احمدی، نشر مکتوب و دیجیتال مکمل یکدیگر هستند، اما هردو باید هویت خود را در راستای توسعه صنعت نشر حفظ کنند.
وی بااشاره به تفاوت‌های موجود میان فعالیت ناشران دیجیتال و مکتوب افزود: به‌نظرمن، بین ناشران دیجیتال و مکتوب تفاوت زیادی وجود ندارد و تنها نوع ارائه متن از سوی آنها متفاوت است که می‌تواند به انتخاب مخاطب، مورداستفاده قرار بگیرد و هردو یک مفهوم را منتقل می‌کنند؛ به‌همین‌دلیل هیچ‌کدام مقابل یکدیگر نیستند، بلکه در کنار یکدیگر به اعتلای فضای نشر کمک می‌کنند.
فرق فرمت EPUB و PDF چیست؟
به زبان ساده می‌توان گفت کتاب الکترونیک، کتابی است که در دستگاه الکترونیک (صفحه کامپیوتر، تبلت، گوشی‌هوشمند یا کتابخوان الکترونیک) خوانده می‌شود و فرمت‌های مختلفی دارد. فرمت EPUB معروف‌ترین و رایج‌ترین فرمت برای خواندن کتاب در دستگاه‌های و اپلیکیشن‌های کتابخوان است و امکانات زیادی دارد. به‌همین‌دلیل، برخی این فرمت را معادل کتاب الکترونیک تعریف می‌کنند و معمولا آن را در برابر فرمت PDF قرار می‌دهند. وقتی شما متن نامه دوست‌تان یا یک دستور آشپزی را روی گوشی می‌خوانید، تا وقتی که می‌توانید تغییراتی در محتوای متن بدهید، آن متن کتاب الکترونیک نیست. کتاب‌های الکترونیک برای انتشار عمومی ساخته شده‌اند و بدون اجازه نویسنده قابل‌ویرایش نیستند. تمام اپلیکیشن‌ها و کتابخوان‌ها طوری طراحی شده‌اند که وقتی روی کتاب یادداشتی می‌نویسید یا قسمتی را علامت می‌زنید، تغییری در متن اصلی کتاب به‌وجود نیاید. این ویژگی با فرمت PDF مشترک است.
باوجود اینکه متن‌های PDF غیرقابل ویرایش هستند، اما مشکلات دیگری دارند. اگر تلاش کنید PDF را روی یک صفحه کوچک مثل موبایل بخوانید، متوجه می‌شوید که نمی‌توانید صفحه‌بندی آن را تغییر دهید. به‌همین‌خاطر خواندن PDF روی صفحه موبایل یا کتابخوان کار سختی است. فرمت PDF برای پرینت و چاپ ایده‌آل و طوری طراحی شده است که برای اندازه دقیق کاغذ مناسب باشد. انعطاف‌پذیری یکی از ویژگی‌های مهم کتاب الکترونیک است. این فرمت طراحی شده تا باتوجه به دستگاهی که آن را نمایش می‌دهد، از لحاظ ظاهری تغییر شکل دهد؛ مثل آبی است که وقتی در ظرف ریخته می‌شود، شکل ظرف را به خود می‌گیرد.
سخن پایانی
چاپ، صنعتی پولساز است که بی‌شک ماهیتی دانش‌بنیان دارد. تاکنون دانش‌بنیان‌ها توانسته‌اند تحولات زیادی را در صنعت چاپ به‌وجود بیاورند؛ از محصولات چاپی دوستدار محیط‌زیست تا چاپ‌های سه‌بعدی که اثر جدی بر ذهن مخاطب می‌گذارد، از طراحی و تولید نرم‌افزارهای فوق‌تخصصی تا مرکبات نانویی و حرارتی. همچنین، تولید نانوفیلم‌ها یا محصولات سلولزی تجزیه‌پذیر؛ نمونه دیگری از این تولیدات فناورانه است. این صنعت روزبه‌روز در حال توسعه و تکامل است؛ به‌گونه‌ای که امروزه بکارگیری مهم‌ترین مولفه‌ها در افزایش فروش کالا از مسیر چاپ می‌گذرد.
