اعطای یارانه انرژی به صنایع در راستای رقابت‌پذیری بیشتر صنایع، یک اقدام مثبت است، اما عدم‌تکمیل زنجیره ارزش و تنها یک مرحله توسعه، نه‌تنها در بلندمدت کمکی به خلق ارزش بیشتر در اقتصاد نخواهد کرد، بلکه به‌واسطه اعطای رانت خوراک ارزان برای پیمودن همین یک مرحله و شکل‌گیری خام‌فروشی صنعتی، کشور نسبت به صادرات مواد اولیه نیز عقب خواهد ماند و همین امر سبب خواهد شد که درآمد ارزی کشور نیز شدیدا کاهش یابد و در عوض حاشیه سود رانتی در جیب عده‌ای خاص برود؛ بنابراین باید این سازکار اعطای یارانه انرژی اصلاح شود. صمت در این گزارش برای بررسی نظام جدید اعطای هوشمند و مشروط یارانه‌های انرژی ایران به صنعت با ۲ تن از کارشناسان حوزه انرژی گفت‌وگو کرده است که در ادامه می‌خوانید.

مشکلات اعطای یارانه بی‌قید و شرط

اعطای یارانه ارزان انرژی بدون قید و شرط پیامدهای ناخواسته‌ای در بخش صنعت ایران داشته است. این سیاست‌ها به فروش گسترده مواد خام، اتکا به صادرات انرژی مجازی و فشارهای بودجه‌ای منجر شده است. برای مقابله با این چالش‌ها، دولت باید سیاست‌های هوشمندانه‌ای اتخاذ کند که اعطای یارانه انرژی را مشروط و سرمایه‌گذاری در تکمیل زنجیره ارزش را تضمین کند. اهمیت مقیدسازی اعطای یارانه‌های انرژی، مرتبط کردن قیمت‌های ارزان‌تر انرژی را به توسعه زنجیره ارزش و ارائه گزارش‌های منظم برای نظارت بر پیشرفت را بررسی می‌کند.از سوی دیگر اعطای یارانه‌های انرژی بی‌قید و شرط در بخش صنعتی ایران مانع از توسعه صنایع پایین‌دستی شده و در دسترس بودن انرژی ارزان، به جای افزایش ارزش‌افزوده داخلی، فروش مواد خام را تشویق کرده است. این امر منجر به از دست رفتن فرصت‌های اقتصادی و پیشرفت‌های فناوری محدود در بخش صنعتی کشور و فقدان شرایط یارانه انرژی باعث گرفتار شدن ایران در دام مجازی انرژی شده است. اتکا به صادرات مواد خام بدون ارزش‌افزوده، کشور را در برابر نوسانات نرخ جهانی کالاها آسیب‌پذیر کرده است. علاوه بر این، ارائه خوراک ارزان گاز به‌عنوان یارانه انرژی فشار قابل توجهی بر بودجه دولت وارد کرده که منجر به کسری بودجه و عدم‌تعادل اقتصادی شده است.صنعت متانولی ایران به خوبی بیانگر وضعیت بسیار مخرب اعطای بدون قید و شرط یارانه انرژی است. این صنعت که به خام‌فروشی در سطح جهانی مشهور است، درحال‌حاضر بیش از ۹۵ درصد تولید داخل متانول را به صورت خام به بازارهای شرق آسیا صادر می‌کند.

این صنعت به شدت به رانت ارزان خوراک گاز وابسته است و در نتیجه بیشتر متانول به جای استفاده در داخل به صورت خام فروخته می‌شود. دولت می‌تواند با مشروط کردن یارانه‌ها، سرمایه‌گذاری در صنایع پایین دستی مانند محصولات مبتنی بر متانول را تشویق کند که منجر به افزایش ارزش‌آفرینی در داخل کشور شود. بنابراین در وضعیت فعلی که نرخ تنها به ۶۵ درصد نرخ گاز صادراتی رسیده است؛ بسیاری از متانول‌سازان خام‌فروش، باید به سمت تعطیلی بروند، زیرا وابستگی شدید متانولی‌ها به رانت خوراک ارزان و همچنین عدم توسعه زنجیره ارزش این شاخه مهم زنجیره ارزش پتروشیمی‌های خوراک گازی و در عوض صادرات خام متانول به بازارهای انحصاری در شرق آسیا، سبب شده با وجود اعطای ۳۵ درصد تخفیف گازی نسبت به نرخ گاز صادراتی، باز هم تولید متانول به‌دلیل خام‌فروشی آن و عدم‌تکمیل زنجیره ارزش، کاملا غیراقتصادی باشد.

تمرکز بر تکمیل زنجیره ارزش با یارانه مشروط

سیدعلی مرتضوی، کارشناس سیاست‌گذاری حوزه انرژی درباره لزوم اصلاح نظام اعطای یارانه‌های انرژی گفت: اعطای بی‌قید و شرط یارانه ارزان انرژی در ایران پیامدهای اقتصادی گسترده‌ای داشته است. اولا قیمت‌های بازار را مخدوش کرده و از توسعه بخش انرژی رقابتی جلوگیری کرده است. قیمت‌های مصنوعی پایین خوراک گاز، سرمایه‌گذاری در منابع انرژی جایگزین را کاهش داده و مانع رشد صنایع انرژی‌های تجدیدپذیر شده است. این در نهایت توانایی کشور را برای تنوع بخشیدن به ترکیب انرژی و کاهش اتکا به سوخت‌های فسیلی محدود کرده است. علاوه بر این، رویکرد صادرات‌محور صنعت پتروشیمی متانول، با هدایت خوراک گاز ارزان، منجر به از دست رفتن فرصت‌ها برای افزودن ارزش داخلی شده است. با صادرات متانول به صورت خام، ایران از مزایای بالقوه صنایع پایین‌دستی که می‌توانند از متانول به‌عنوان ماده اولیه برای تولید محصولات با ارزش بالاتر استفاده کنند، چشم‌پوشی کرده و این امر مانع از توسعه بخش صنعتی قوی‌تر و متنوع‌تر در کشور شده است.

وی ادامه داد: اعطای رانت خوراک ارزان و همچنین عدم‌مشروط‌سازی دریافت یارانه انرژی ارزان، به تکمیل زنجیره ارزش، باعث شده علاوه بر خام‌فروشی گسترده صنعتی و گرفتاری در تله انرژی مجازی، برای تامین خوراک ارزان گاز به‌عنوان یارانه انرژی نیز بودجه دولت تحت فشار قرار گیرد و حاشیه سود رانتی ایجاد شده نیز به جیب عده‌ای خاص برود. کسری بودجه ناشی از یارانه دادن به اجاره خوراک گاز برای صنعت متانول، همان‌طور که قبلا ذکر شد، بار مالی ناشی از اعطای بی‌قید و شرط یارانه‌ها را بر دوش دولت نشان می‌دهد. این کسری‌های مالی پیامدهای گسترده‌تری برای اقتصاد دارد؛ از جمله فشارهای تورمی، افزایش استقراض و کاهش ظرفیت سرمایه‌گذاری عمومی در بخش‌های حیاتی مانند مراقبت‌های بهداشتی، آموزشی و زیرساخت‌ها.

ضرورت اصلاح نظام اعطای یارانه‌ انرژی

مرتضوی با اشاره به لزوم اصلاح فرآیند اعطای یارانه انرژی با مشروط‌سازی و مقید کردن صنایع به سرمایه‌گذاری در توسعه زنجیره ارزش گفت: به‌منظور رسیدگی به چالش‌های مرتبط با یارانه‌های ارزان انرژی، برای دولت بسیار مهم است که رویکردی هدفمندتر و منطقی‌تر اتخاذ کند. با اصلاح نرخ خوراک و افزایش نرخ خوراک گاز، که اخیرا در ایران انجام شد، دولت قصد دارد بین حمایت از رشد صنعتی و ارتقای پایداری مالی تعادل ایجاد کند. با این حال، اطمینان از اجرای تدریجی این اصلاحات و همراه با اقدامات حمایتی برای کاهش اثرات منفی بالقوه بر صنایع، مهم است. این موضوع می‌تواند شامل ارائه کمک‌های مالی، ترویج نوآوری‌های فناوری، و تسهیل‌گذار به استفاده کارآمدتر انرژی و روش‌های تولید باشد. در همین راستا در سند توسعه‌ای پنج‌ساله برنامه هفتم توسعه ایران، یک اصلاح جدی در نظام اعطای یارانه‌های انرژی نیاز است و این موضوع نیز می‌تواند حرکت به سمت مشروط‌سازی دریافت یارانه انرژی ارزان به تکمیل زنجیره ارزش و همچنین مقید کردن آنها به تخصیص سود حاصل از دریافت این یارانه انرژی ارزان در جهت خلق ارزش جدید در اقتصاد باشد.

وی ادامه داد: باید تلاش اصلی نظام حمایتی دولت از صنعت ارتقای صنایع به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر باشد تا با تکمیل زنجیره ارزش از مواد اولیه تولید داخل مانند متانول استفاده بیشتری داشته باشیم. با تشویق مصرف داخلی و صنایع پایین دستی، ایران می‌تواند از تمام ظرفیت اقتصادی منابع خود استفاده کند و وابستگی خود را به صادرات مواد خام را کاهش دهد.

اصلاح نظام یارانه انرژی در راستای خلق ارزش

فرشاد جامع‌اصل، کارشناس انرژی درباره وضعیت بد صنعتی ایران اظهار کرد: وضعیت تولیدات صنعتی در ایران به دلیل خام‌فروشی بالا با وجود اعطای یارانه انرژی ارزان به یک مشکل بزرگ برای کشور تبدیل شده است که دولت با دخالت و سرمایه‌گذاری مستقیم می‌خواهد این مشکلات را برطرف کند که گام مثبتی است، اما اصولا باید در زمینه حل مشکل، فرآیندها اصلاح شود. صنایع ما با بحران جدی رقابت‌پذیری و همچنین خام‌فروشی گسترده روبه‌رو هستند. ما در کشورمان گاز را با نرخ بسیار پایینی در اختیار صنعت قرار می‌دهیم که همین موضوع به یک پاشنه آشیل جدی حمایتی تبدیل شده است، زیرا این اعطای یارانه انرژی مشروط نیست و بسیاری از این شرکت‌های پتروشیمی یا فولادی از محل اعطای این رانت انرژی ارزان، سودهای میلیاردی می‌کنند و در جیب خود قرار می‌دهند و در عوض کسری بودجه شامل حال دولت می‌شود. این قیمت‌های پایین به کاهش درآمدهای دولت که فشارش را مردم تحمل می‌کنند، منجر شده است.

رانت ناشی از سود حاشیه‌ای

وی ادامه داد: مشروط نبودن دریافت یارانه ارزان انرژی چالشی مهم برای صنعت ایران است. به فروش گسترده مواد خام صنعتی، انرژی مجازی و فشار بر بودجه دولت برای تامین خوراک ارزان گاز به عنوان یارانه انرژی کمک کرده است. این سیاست همچنین باعث شده که سود حاشیه‌ای، رانتی بدون سرمایه‌گذاری قابل توجه در تکمیل زنجیره ارزش و تنها با خام فروشی صنعتی به جیب افراد خاص وارد شود. کسری بودجه ناشی از تامین رانت ارزان خوراک گاز در سال قبل از محل اعطای رانت خوراک به متانول‌سازان به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده محصولات خام ایرانی طبق گزارش کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی تقریبا ۳۱.۵ هزار میلیارد تومان بوده است. این وضعیت سبب شده است که با وجود اعطای رانت خوراک ارزان‌نرخ به صنایع، باز هم شاهد سودآوری و رقابت‌پذیری این صنایع و اعطای سودهای کلان نباشیم و کل سود حاصل از خام‌فروشی این صنایع از محل انرژی ارزان دریافتی است وگرنه با احتساب نرخ واقعی گاز همه باید تعطیل کنند و بروند. برای همین باید چاره‌ای جدی در زمینه اصلاح نظام یارانه‌های انرژی اندیشیده شود تا بیش از این شاهد هدررفت منابع کشور و خام‌فروشی گسترده صنعتی نباشیم.

بهره از تجربه دیگران

جامع‌اصل در پایان با اشاره به رویکرد جهانی در سیاست‌گذاری هوشمندانه دولت با رگولاتوری نظام یارانه‌ها به جای تصدیگری در زنجیره ارزش اظهار کرد: ایران می‌تواند از تجربیات کشورهای دیگر که سیاست‌های هوشمندانه‌ای را برای تکمیل زنجیره ارزش و بهینه‌سازی بخش‌های انرژی خود با موفقیت اجرا کرده‌اند، بیاموزد. مطالعات موردی از کشورهایی مانند نروژ، که به‌طور موثر منابع انرژی خود را مدیریت و یک صنعت پتروشیمی قوی ایجاد کرده است، می‌تواند بینش‌های ارزشمند و بهترین شیوه‌ها را در اختیار ایران قرار دهد. پرداختن به چالش‌های مرتبط با یارانه ارزان انرژی در ایران نیازمند رویکردی جامع است که شامل اصلاحات هدفمند، حمایت از صنایع با ارزش‌افزوده و منطقی‌سازی قیمت‌گذاری انرژی است. با اتخاذ سیاست‌های هوشمند و هدایت منابع به سمت خلق ارزش‌افزوده بیشتر در زنجیره ارزش تولید، ایران می‌تواند رقابت اقتصادی خود را افزایش، کسری‌های مالی را کاهش و رشد پایدار و فراگیر را ارتقا دهد.

سخن پایانی

مشروط کردن اعطای یارانه انرژی برای اطمینان از استفاده موثر و سرمایه‌گذاری منابع در تکمیل زنجیره ارزش بسیار مهم است. با مرتبط کردن نرخ ارزان‌تر انرژی به توسعه صنایع پایین دستی، دولت می‌تواند تنوع صنعتی، پیشرفت‌های فناوری و ایجاد شغل را تشویق کند. این امر به کاهش وابستگی به صادرات مواد خام و تقویت اقتصاد پایدارتر و مقاوم‌تر کمک می‌کند.برای به حداکثر رساندن تاثیر یارانه‌های انرژی، اعمال محدودیت‌های زمانی نیز برای حمایت ضروری است. این رویکرد صنایع را تشویق می‌کند تا توسعه زنجیره ارزش خود را تسریع بخشند، نوآوری و رقابت را پیش ببرند. با تعیین بازه‌های زمانی مشخص، دولت می‌تواند احساس فوریت را در میان صنایع ایجاد کند، کارآیی را ارتقا دهد و پیشرفت را به‌طور موثر نظارت کند. همچنین گزارش‌دهی منظم جزء حیاتی رویکرد سیاست هوشمند در اعطای یارانه انرژی است. با الزام صنایع به گزارش پیشرفت خود در توسعه زنجیره ارزش به صورت ماهانه، دولت می‌تواند بر اثربخشی یارانه‌ها نظارت کرده و از شفافیت اطمینان حاصل کند. این مکانیسم گزارش‌دهی امکان شناسایی چالش‌ها، تعدیل سیاست‌ها در صورت لزوم و ارتقای مسئولیت‌پذیری در بین سهامداران صنعتی را فراهم می‌کند.اعطای بی‌قید و شرط یارانه ارزان انرژی در بخش صنعتی ایران مانع از توسعه صنایع پایین‌دستی و از دست رفتن فرصت‌های اقتصادی شده است. برای مقابله با این چالش‌ها، دولت باید سیاست‌های هوشمندانه‌ای اتخاذ کند که اعطای یارانه انرژی را مشروط کند. ایران می‌تواند با پیوند دادن قیمت‌های ارزان‌تر انرژی به هدایت منابع بخش صنعتی به سرمایه‌گذاری در توسعه زنجیره ارزش و اجرای حمایت‌های محدود زمانی، علاوه بر تکمیل زنجیره ارزش و تولید محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر، در زمینه تنوع صنعتی، پیشرفت‌های فناوری و ایجاد شغل نیز اقدامات مثبتی انجام دهد. با حرکت به سمت این نظام جدید اعطای هوشمند و مشروط یارانه‌های انرژی ایران به تکمیل زنجیره ارزش می‌تواند پایه‌های یک بخش صنعتی مقاوم‌تر و پایدارتر را بنیان بگذارد.

در نهایت اینکه با اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه به مشروط‌سازی یارانه انرژی گام‌های مثبتی در راستای تحقق توسعه برداشت. می‌توان با پیوند قیمت‌های ارزان‌تر انرژی به هدایت منابع بخش صنعتی به سرمایه‌گذاری در توسعه زنجیره ارزش و اجرای حمایت‌های محدود زمانی، علاوه بر تکمیل زنجیره ارزش و تولید محصولات با ارزش‌افزوده بالاتر، در متنوع‌سازی تولیدات صنعتی، پیشرفت‌های فناوری و ایجاد شغل نیز اقدامات مثبتی انجام داد. بنابراین با حرکت به سمت نظام جدید اعطای هوشمند و مشروط یارانه‌های انرژی، می‌توان پایه‌های یک بخش صنعتی مقاوم‌تر و پایدارتر را بنیان نهاد. بدون شک این مشروط‌سازی، رویکردی هوشمندانه در راستای تحقق توسعه در صنعت و اقتصاد خواهد بود.