دریغ از یک برنامه؛ حتی ضعیف!
می‌گویند دنیای مدرن امروزی از مسیر معدن گذشته و به رشد و بالندگی رسیده است. به دیگر سخن، زمین، مادر، با اندوخته جانش بشر را پرورده و پیش رانده و قدم‌به‌قدم از دل دوره‌ها و عصرها عبور داده است تا به دوران انقلاب صنعتی برسد و بعد روزهای رونق اقتصاد، پیشرفت و توسعه و شکستن مرزهای محدودیت بشری را به چشم ببیند.
می گویند دنیای مدرن امروزی از مسیر معدن گذشته و به رشد و بالندگی رسیده است. به دیگر سخن، زمین، مادر، با اندوخته جانش بشر را پرورده و پیش رانده و قدم به قدم از دل دوره ها و عصرها عبور داده است تا به دوران انقلاب صنعتی برسد و بعد روزهای رونق اقتصاد، پیشرفت و توسعه و شکستن مرزهای محدودیت بشری را به چشم ببیند. این یار دیرین هنوز همراه بشر است و در دنیای پیشرفته امروز هم جایگاه بسیار مهمی دارد، پس همچنان «معدن» اولین همراه است، بعد فرآوری و صنعت واسطه می شود تا تولید متولد شود و قدم به زندگی روزمره ما بگذارد.امروز به مناسبت روز معدن، نگاهی داریم به این حوزه و فرصت ها و چالش های این بخش در ابعاد گوناگون زندگی امروزی. مهدی لطفی اصل و آیدین زینال زاده، 2 تن از فعالان و کارشناسان معدن، نظرات خود را در این زمینه با ما در میان گذاشتند.
معدن، پیشران توسعه یا مانع آن
مهدی لطفی اصل ـ کارشناس و فعال معدن: آیا ما دارای دیدگاه توسعه محور اقتصادی هستیم و در این زمینه معادن را عامل و اصل اساسی و پیشران توسعه پایدار می دانیم یا به دیدگاهی معتقدیم که می گوید توسعه اقتصادی پایدار بدون توجه به نقش معادن و صنایع معدنی امکان پذیر است و در اساس معدنکاری مانع توسعه و عامل اصلی نابودی طبیعت و محیط زیست خواهد شد.طی سال های گذشته، دیدگاه حاکم بر دولتمردان ایرانی، دیدگاهی توسعه ای نسبت به معادن بوده است،اما با نمایان شدن نخستین تبعات حاصل از این توسعه و در حالت کلی هر شکلی از توسعه معدنی و صنعتی، از دیدگاه خود صرف نظر و به نوعی در مسیر دیدگاه ضدتوسعه ای حرکت کرده اند.
در تنگنای توسعه
پرواضح است که فعالیت معدنی به دلیل ماهیت آن، با دستکاری در طبیعت و تغییر وضعیت موجود آن همراه است. خوشبختانه یا متاسفانه معدنکاری فعالیتی اقتصادی است که به نسبت دیگر اشکال اقتصادی با بیشترین همپوشانی با طبیعت و محیط زیست همراه است. بنابراین، باید برنامه مدونی برای بهره برداری از آن تدوین شود و معادن را به مثابه شکل ارزشمندی از منابع طبیعی ببینیم که باید از آن به صورت بهینه بهره مند شد، در این صورت می توان گفت نخستین قدم در مسیر دیدگاه توسعه ای به معدن را برداشته ایم، در غیر این صورت، در وضعیت فعلی معادن هیچ گونه تغییری حاصل نخواهد شد و معادن عامل تخریب طبیعت و محیط زیست و مانع توسعه معرفی می شوند.باید این نکته را در نظر داشت که اقتصاد ایران در شرایط فعلی به دلیل وجود انواع تحریم ها، تهدیدها و محدودیت ها تضعیف شده و در تنگنای توسعه قرار گرفته است.بنابراین چاره ای جز این نیست که با تغییر استراتژی اقتصادی مبتنی بر کاهش وابستگی به نفت و توجه سیستمی به معادن و صنایع معدنی به عنوان راهبرد اساسی این استراتژی و تلاش در راستای توسعه همه جانبه آن از این تنگناها عبور کرد.همچنین باید توجه داشت که ایران از نظر داشتن منابع معدنی کشوری بسیار غنی است. وجود نزدیک به 60 میلیارد تن ذخیـره معـدنی بـا تنوع بیش از ۶۸ کانی معدنی که حاصل اکتشاف تنها ۲۰ درصد از پوشش کل کشور است، شاهدی بر این مدعاست.ایران باوجود مطالعات ناقص اکتشافی، همچنان در رده کشورهای معدن خیز شناخته شده دنیا قرار دارد،اما باوجود داشتن منابع غنی از انواع ذخایر معدنی که جزو منابع طبیعی تجدیدناپذیر به شمار می روند، همچنان نتوانسته است آن گونه که بایدوشاید به جایگاه واقعی خود در بخش معدن دست یابد. بنابراین، پیشنهاد می شود برای توسعه فعالیت های معدنی در بلندمدت، در قدم اول برنامه ریزی های کشورهای پیشرو در زمینه معادن موردمطالعه دقیق قرار گیرد و با در نظر داشتن شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور، برنامه جامع توسعه معادن و صنایع معدنی تدوین شود.لازم است که اولویت های این برنامه، توسعه فعالیت های معدنی در زمینه شناسایی ذخایر جدید معدنی، توسعه اکتشافات، مدون شدن قوانین و مقررات در راستای سازگاری بیشتر معدن با طبیعت و ملاحظات زیست محیطی، که در شرایط فعلی این ضرورت بیش ازپیش احساس می شود، تغییر قوانین و مقررات با اولویت بخشی به توسعه فعالیت های معدنی باشد.
تاب آوری معدن در شرایط دشوار اقتصادی
آیدین زینال زاده ـ کارشناس و فعال معدن: معدنکاری و استفاده از ظرفیت خفته معادن ابزاری مفید، کارآ و قدیمی برای فقرزدایی در مناطقی است که مردم آن جزو فقیرترین افراد جامعه به شمار می روند. در کشورهای فقیر دارای ظرفیت های معدنی، سیاست گذاران به خوبی متوجه شده اند که بخش معدن، باتوجه به چارچوب های اتخاذشده، تاثیر مثبت یا منفی قابل توجهی بر توسعه این کشورها خواهد داشت. معدنکاری صنعتی منحصربه فرد است که تاثیری مستقیم بر توسعه اقتصاد محلی و ملی، محیط زیست و خصوصیات اجتماعی ـ فرهنگی در یک منطقه خاص یا کشور می گذارد. حدود ۶۰ کشور در حال توسعه وجود دارند که معدنکاری در آنها یکی از فعالیت های مهم اقتصادی است یا می تواند باشد.در برخی کشورها، ادغام و کوچک شدن صنعت معدنکاری موجب تعطیلی معادن و در نتیجه افزایش شدید فقر شده است. فروپاشی صنعت قلع، چنین اثری در بولیوی داشت. همچنین، پرو، زامبیا و رومانی تحت تاثیر تعطیلی معادن فلزات پایه قرار گرفته و روسیه، لهستان، رومانی، اوکراین و چین اثرات منفی تعطیلی معادن زغال سنگ را تجربه کرده اند. بنابراین، ثروت معدنکاری در بعضی کشورها حیف ومیل شده که امروز وضعیت اقتصادی مناسبی ندارند و در برخی موارد مشاهده می شود که در پی سوءمدیریت توسعه معدنکاری و غارت ثروت های معدنی، سطح فقر افزایش یافته است.
شرایط دشوار اقتصادی
بهره برداری از مواد معدنی به عنوان ثروت طبیعی در یک کشور عاملی برای رونق اقتصادی است، به ویژه در شرایطی که به هر دلیلی بتوان نام شرایط دشوار اقتصادی را بر آن نهاد. در شرایط دشوار اقتصادی، هر فعالیتی که مولد، پایدار و اشتغالزا باشد، بهترین راه نجات از هر نوع بحران اقتصادی محسوب می شود. به طبع هر آنچه انسان یا جامعه یا هردو را از بحران نجات دهد، باید جایگاه ویژه ای داشته باشد. وقتی یک فعالیت اقتصادی، ظرفیت هدایت سرمایه به سمت یک حوزه تولیدی اشتغالزای پایدار را دارد که محصول آن موردمصرف مستقیم یا غیرمستقیم جامعه قرار می گیرد، اصولا باید جایگاه برتر را در کشور داشته باشد.
نقش معدن در افزایش اشتغال
در مطالعات گوناگون چنین گفته شده که به ازای هر شغل مستقیم که معادن بزرگ مقیاس ایجاد می کنند، در معادن کوچک بین ۲ تا ۲۵ و معادن متوسط مقیاس بین یک تا ۱۷ شغل غیرمستقیم ایجاد می شود. البته همزمان با اینکه بررسی می کنیم «چقدر» اشتغال ایجاد شده، باید توجه کنیم که این فرصت های شغلی، مستقیم یا غیرمستقیم، در «کجا» پدید آمده است. نکته اینجا است که اشتغالزایی معادن در مناطق محروم و دورافتاده اتفاق می افتد و به واسطه این ویژگی، موتور محرک اقتصاد منطقه است و اثرات مثبت مالی، فقرزدایی، ایجاد درآمد پایدار، توسعه اقتصاد محلی، کمک به آمایش سرزمین و... خواهد داشت.
کاهش آسیب های زیست محیطی
اگر در فرآیند معدنکاری، از مراحل ابتدایی اقدامات احتیاطی برای پیشگیری از بروز آسیب های زیست محیطی در نظر گرفته نشود، آسیب هایی از جمله آلودگی های صوتی، منابع آب، هوا و... رخ می دهد. این آسیب ها به کسب وکارهای موجود در منطقه از جمله کشاورزی و دامپروری تسری پیدا می کند. بنابراین، اکتشافگران و معدنکاران از ابتدا باید دید جامعی نسبت به محیط فعالیت خود که با جوامع محلی نیز در ارتباط خواهد بود، کسب، با کمک متولیان حوزه های منابع طبیعی یا محیط زیست نسبت به کاهش حداکثری اثرات معدنکاری اقدام کنند. از طرفی، نوع ماده معدنی، قرارگیری ماده معدنی در زمین (نوع کانی زایی)، روش استخراج، روش فرآوری مواد معدنی، میزان باطله موجود، کاربری اراضی پیش از آغاز معدنکاری، ویژگی های فرهنگی مربوط به کسب وکارهای محلی در منطقه، میزان توسعه یافتگی خدمات مربوط به بهداشت و سلامت، ویژگی های جغرافیایی و آب وهوایی منطقه، میزان آسیب پذیری اکولوژیکی، انسانی و... از طرف دیگر، شاخصه هایی هستند که باید برای کاهش آثار منفی معدنکاری در نظر گرفته شوند. بنابراین، باید یک مطالعه جامع «زمین شناسی، اکتشافی، زیست محیطی، اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی» انجام شود. همچنین، ضروری است که برای بسته شدن معدن پس از پایان عمر معدن نیز، بهترین سناریوی قابل اجرا توسط متولی بازسازی و بازتوانبخشی معادن متروکه در نظر گرفته شود.
ریشه منفی نگری به معدن
عوامل متعددی در این موضوع دخالت دارند که از جمله می توان به وضعیت نامناسب معیشتی جوامع تحت تاثیر معدنکاری، ناآگاهی عمومی جوامع محلی و ملی، تجربیات بد قبلی، فعالیت های رسانه ای و فرهنگی مخالفان معدنکاری، تحریک های درگوشی مقامات رسمی و دولتی مخالف معدنکاری، طمع، برخورد منفی فعالان معدنی، فساد کلان در اقتصاد معدنی و... اشاره کرد، اما ریشه این عوامل معمولا ناآگاهی و فرهنگ سازی و همچنین فعالیت های فرهنگی و رسانه ای معدن ستیزانه هستند. مسئولیت های اجتماعی اصولا بعد از باز شدن معدن و کسب توانایی اقتصادی توسط معدنکاران انجام می شوند که در جای خود بسیار موثر خواهند بود، البته اهمیت فعالیت های رسانه ای و معرفی مسئولیت های اجتماعی انجام شده در سراسر کشور توسط معدنکاران در مقیاس ملی از انجام مسئولیت اجتماعی نیز پراهمیت تر است، اما کنش و رفتار اجتماعی مکتشف و سرمایه گذار معدنی در بدو ورود به یک منطقه اولویت بالایی دارد. بنابراین، موارد ذکرشده در کنار فعالیت های رسانه ای می توانند بر تغییر نگاه منفی به معدنکاری موثر واقع شوند. در جهان و در موارد غیرمعدنی شاهد این اثرگذاری ها هستیم. آمارهایی وجود دارد که پس از پخش سریال معروفی که یک دبیر شیمی اقدام به تولید مواد مخدر شیمیایی می کند، متقاضیان رشته شیمی در دانشگاه های کشورهای مختلف افزایش می یابد یا در کشور خودمان ظاهر شخصیت های خاصی که در سریال های پرطرفدار حضور دارند، در جامعه متداول می شود. یک سریال یا فیلم تلویزیونی یا سینمایی با موضوع معدنکاری نیز قطعا موثر واقع خواهد شد. شایان ذکر است، ماده ۱۱۲ آیین نامه اجرایی قانون معادن به این موضوع اشاره دارد.
نوآوری ، آینده را می سازد
معدنکاری از سپیده دم تمدن همراه بشر بوده است و به عنوان یک صنعت باستانی شناخته می شود، اما اکتشاف و بهره برداری از ذخایر معدنی باوجود این ریشه های پیر، همواره زمینه ای فعال برای نوآوری داشته است. امروزه نوآوری در حوزه معدن و صنایع معدنی، در واقع رسیدگی به تقاضای رو به رشد دامنه ای در حال گسترش از مواد و منابع معدنی و نیازهای روزافزون به آنها، در عین احترام به جوامع و محیط زیست است؛ بنابراین نوآوری ها، آینده ما را می سازد. امروزه شاهدیم که فناوری ها به سرعت در حال تغییر و پیشرفت هستند. فناوری های پیشرفته به مواد معدنی خاص یا با فرآوری خاص به عنوان مواد اولیه با فناوری بالا نیاز دارند. برخی کشورها گزارش هایی درباره مواد معدنی بحرانی موردنیازشان تدوین کرده اند. به طور مثال، کشور کانادا در گزارش استراتژی مواد معدنی بحرانی یا حساس که در ۹ دسامبر ۲۰۲۲ منتشر کرده، به ۳۱ مورد اشاره کرده است که عبارتند از: آلومینیوم، آنتیموان، بیسموت، سزیم، کروم، کبالت، مس، فلورسپار، گالیوم، ژرمانیوم، گرافیت، هلیوم، ایندیوم، لیتیوم، منیزیم، منگنز، مولیبدن، نیکل، نیوبیوم، فلزات گروه پلاتین، اسکاندیوم، عناصر خاکی نادر، پتاس، تانتالیوم، تلوریوم، قلع، تیتانیوم، تنگستن، اورانیوم، وانادیوم و روی.این کشور قطعا برای هر یک از مواد معدنی نامبرده شده، سناریو و استراتژی دقیقی پیش بینی کرده است و برای آینده خود برنامه ریزی روشنی دارد. متاسفانه معدنکاری در کشور ما گرفتار روزمرگی و خودتحریمی است.
قانون معادن بعد از گذشت ۱۰ سال از آخرین اصلاح، باز هم نیاز به بازنگری دارد؛ وضع قوانین و بخشنامه ها جای بحث دارند؛ متولی معدن در دولت مجری و استراتژیست خوبی نیست؛ هنوز روی ساختار غیرمنطقی وزارت صنعت، معدن و تجارت توافق نظر وجود ندارد؛ سازمان های پژوهشی و توسعه ای گرفتار پیچیدگی های متعدد هستند؛ از لحاظ تجهیزات، دانش روز، مدیریت کارآمد، ماشین آلات و حتی آزمایشگاه های مواد معدنی دچار عقب ماندگی معناداری هستیم؛ یک روز صادرات مواد معدنی ممنوع است و روز دیگر آزاد می شود؛ مکتشف و معدنکار 3 ویژگی سرمایه، علم و مدیریت را به طورکامل و همزمان در اختیار ندارد؛ معدنکار را صنعتگر و صنعتگر را معدنکار کرده ایم و چالش هایی از این دست. در روزگاری که دنیا به سمت بهینه سازی خودروهای هوشمند الکتریکی پیش می رود، خودروهای پرمصرف بنزینی ما روزبه روز گران تر و بی کیفیت تر می شوند. از سوی دیگر، مواد معدنی پرعیار و باکیفیت مناسب سطحی استخراج شده اند و باید ضمن افزایش عمق اکتشاف، برای افزایش باطله های کم عیار ناشی از استخراج مواد معدنی در عمق بیشتر فکری کنیم. درعین حال، تولیدکننده دستگاه حفاری نیستیم، اما ورود دستگاه های حفاری را به کشور ممنوع کرده ایم. خلاصه اینکه می توان پیش بینی کرد که هم در دنیا و در ایران نیاز به معدنکاری، روزافزون خواهد شد، اما دنیا برای آینده معدنکاری خود برنامه های دقیق و اجرایی دارد و متاسفانه ما برای جبران کاستی های دیروزمان حتی یک برنامه ضعیف هم نداریم.
سخن پایانی
اهمیت معدن برای همه از فعالان حوزه معدن گرفته تا سطوح عالیه و مدیریت ارشد کشور دارای اهمیتی روشن است و همه می دانند یکی از گره گشاترین منابع و دارایی های کشور به شمار می رود که هم پیشران صنعت است و هم پیشران رشد اقتصادی و در ابتدای زنجیره هر تغییر و تحولی است، اما آنچه باید موردتوجه قرار گیرد، یافتن راهی برای استفاده از این موهبت خدادادی بدون از دست رفتن مواهب دیگر از جمله محیط زیست و منابع طبیعی است.
