جریان حمایت، نارسانا است
نوآوری و توسعه فناوری در بخش برق و انرژی به‌دلیل نیاز به تجهیزات آزمایشگاهی گران‌قیمت که تامین آنها برای شرکت‌های فناور نوپا و دانش‌بنیان عموما غیراقتصادی و دشوار است، نیازمند حمایت نهادهای تحقیقاتی ملی و عمومی است، به‌نحوی که این شرکت‌ها بتوانند به تجهیزات آزمایشگاهی نهادهایی مانند پژوهشگاه نیرو دسترسی ارزان و سریع داشته باشند.
در واقع، توسعه اقتصاد دانش بنیان نیازمند تحقیق و توسعه مشترک بخش دولتی و خصوصی در یک بستر حقوقی انعطاف پذیر است. این در حالی است که در ساختارهای فعلی و نظام حاکم بر اداره این نهادها، امکان دسترسی ارزان و سریع به تجهیزات آزمایشگاهی برای انجام پروژه های تحقیق و توسعه مشترک وجود ندارد. در نتیجه، شرکت های دانش بنیان و هسته های فناور کوچک، به رغم برخورداری از منابع انسانی نخبه و در تراز استانداردهای جهانی، نمی توانند بسیاری از فناوری های موردنیاز را توسعه دهند. بی شک تجدیدپذیرها انتخاب درستی برای برون رفت از بحران کمبود برق در کشور خواهند بود، اما سوالی که برای فعالان حوزه نوآوری و صنعت برق و در نهایت انرژی کشور مطرح بوده، این است که آیا بروکراسی وزارت نیرو می تواند زیست بوم نوآوری در بخش نیرو را به گونه ای سامان دهد که شرکت های دانش بنیان در این بخش جهش یابند؟ صمت در این گزارش درصدد پاسخگویی به این پرسش به چالش های توسعه انرژی های تجدیدپذیر و نقش دانش بنیان ها در افزایش تولید برق پرداخته است.
فعالیت در صنعت برق توجیه اقتصادی ندارد
باتوجه به نظام اقتصادی بخش برق که حجم زیادی یارانه پنهان را به مصرف کنندگان پرداخت می کند، در عمل بسیاری از فناوری های بهینه سازی در بخش های مختلف، غیراقتصادی است و تا زمانی که اقتصاد کلان بخش برق و انرژی اصلاح نشود و قیمت ها به سطح اقتصاد بدون حمایت دولتی نرسد، سرمایه گذاری در توسعه فناوری در بیشتر حوزه ها غیراقتصادی است و امکان تامین مالی آنها از بازار بانکی و سرمایه ای کشور وجود ندارد و از آنجا که چشم اندازی برای بهبود اصلاح اقتصاد حوزه انرژی دیده نمی شود، انتظار نمی رود رونق چشمگیری در بخش توسعه فناوری های این بخش دیده شود. همچنین، فراموش نکنیم که در حال حاضر حدود ۳۰۰ شرکت دانش بنیان در حوزه برق و انرژی فعال هستند و حدود ۴۰۰ شرکت صنعتی نیز در این بخش محصولات فناورانه تولید می کنند، این در حالی است که در بخش برق و انرژی سالانه به طورمتوسط حدود 1.5میلیارد دلار تجهیزات فناورانه وارد می شود.
عملکرد ضعیف باوجود ظرفیت بالا
حسن مرادی، کارشناس محیط زیست به ویژه مطالعات انرژی، در گفت وگو با صمت گفت: متاسفانه ایران کارنامه درخشانی در استفاده از انرژی های نو و تجدیدپذیر ندارد. این در حالی است که ظرفیت های بالایی در انرژی های نو از جمله زمین گرمایی، باد و زیست توده و ... داریم. وی با تاکید بر غفلت در استفاده از انرژی خورشیدی گفت: از اساس با ۲ روش می توان از انرژی های خورشیدی در تامین انرژی بهره برد. یک روش نیازمند فناوری های پیشرفته است که به آن فوتوولتاییک می گویند. در روش دیگر نیز می توان با ساده ترین راه از آن انرژی تولید کرد؛ به گونه ای که می توانیم با استفاده از یک بشکه فلزی مشکی رنگ میزان انرژی یک خانواده را تامین کنیم. گفتنی است، در این سال ها حتی از روشی که نیازمند فناوری پیچیده ای هم نیست، استفاده نکردیم، چه برسد به انرژی فوتوولتاییک.
وی بااشاره به استفاده از انواع انرژی های تجدیدپذیر افزود: امروز شرکت های دانش بنیان و فناور باید به فکر ایجاد فرمول هایی برای استخراج انرژی از میزان تابش آفتاب باشند، حتی در استفاده از گاز ال ان جی نیز غفلت زیادی داشتیم و نتوانستیم بهره برداری استانداردی از این ثروت خدادادی داشته باشیم، همچنین به مناطق بینالود و منجیل به دلیل شرایط بسیار مساعدی که در بهره برداری از انرژی باد دارند، می توان به عنوان یک بخش مهم تامین انرژی هم توجه کرد. گفتنی است، به دلیل تولید زباله می توان از انرژی بیوماس استفاده و بخش عمده زباله را تبدیل به گاز یا سوخت کرد که در این زمینه کوتاهی و قصور زیادی شده است. به اعتقاد برخی کارشناسان، هرچقدر فرآوری در این بخش ها بیشتر شود، راندمان و بهره وری هم بالا می رود. مرادی با انتقاد از سیاست های وزارت نیرو در بهره برداری از انرژی های نو گفت: انرژی های نو در هر مقیاس قابل استفاده است و کشورهایی نظیر هند و دیگر کشورهای اروپایی و افریقایی بسیاری از انرژی خود را از خورشید تامین می کنند. بنابراین، می توانیم در مقیاسی وسیع از این انرژی ها بهره بگیریم و به میزانی که سرمایه گذاری کنیم، سود ببریم، اما سیاست های وزارت نیرو تشویقی نیست و باید با اعمال سیاست های تشویقی از این انرژی ها نهایت استفاده را برد.به گفته وی، سرعت استفاده از انرژی های فسیلی نظیر نفت و زغال سنگ پایین است؛ در حالی که برای استفاده از انرژی های تجدیدپذیر باید زمان بیشتری صرف شود و این شاید دلیل روی آوردن برخی کشورها به انرژی های فسیلی است.
کمبود سرمایه از توان فناوران می کاهد
در ادامه، سراغ یکی از فعالان دانش بنیان در زمینه برق و الکترونیک رفتیم. مهدی موسوی، که چند سالی است در زمینه تولید محصولات مربوط به کاهش تلفات برق فعالیت می کند، معتقد است: فعالیت دانش بنیان ها در صنعت برق بیشتر در حوزه مدیریت مصرف و کاهش تلفات فعالیت است. در واقع، بیشتر دانش بنیان های فعال در صنعت برق در حوزه توزیع و مصرف فعالیت دارند تا تولید، البته بسیاری از فناوران هم توانایی ساخت و تجهیز نیروگاه را دارند و خدمات ارائه می دهند، اما در زمره دانش بنیان ها گنجانده نمی شوند.
وی در گفت وگو با صمت بااشاره به حل معضل برق گفت: برای حل معضل برق در کشور، ۲ راهکار وجود دارد؛ افزایش تولید و مدیریت مصرف. گفتنی است، شرکت های دانش بنیان برای افزایش تولید نیازمند سرمایه هستند و از آنجایی که در زمینه تولید برق، بیشترشان سرمایه کافی ندارند، فعالیت شان محدود به ساخت چند ابزار کاهنده مصرف می شود، اما در بخش مدیریت مصرف، می توان روی توان دانش بنیان ها حساب باز کرد. در واقع، آنها می توانند با استفاده از سیستم های پایش انرژی، کاهش تلفات و مدیریت کیفیت توان به بهبود شرایط بپردازند.
عدم دسترسی به داده، یک دست انداز بزرگ
وی چالش اصلی دانش بنیان های فعال در صنعت برق را دسترسی به داده های برق مصرفی در لایه های مختلف دانست و گفت: پایش مصرف تولید، نیازمند اطلاعات از برق مصرفی ارکان های مختلف است. بر همین اساس، دانش بنیان ها برای رسیدن به دستاوردهای استاندارد و کارآ باید به این اطلاعات دسترسی داشته باشند. برای مثال، چند سالی می شود که با هدف مدیریت مصرف و بهبود کیفیت توان، در زمینه پایش انرژی فعالیت می کنیم؛ بنابراین نیازمند اندازه گیری های لازم در بحث میزان مصرف انرژی در بخش های مختلف هستیم.
به گفته موسوی، پایش انرژی منجر به بهره وری بالا می شود و دسترسی به اطلاعات شبکه برق برای فعالان این عرصه اهمیت بالایی دارد. در کل، برای پیشبرد هر طرحی در زمینه بهبود کیفیت توان و مدیریت مصرف باید با استفاده از داده ها اقدامات اساسی را انجام داد.
این فعال دانش بنیان در در تشریح داده ها و اطلاعات برق مصرفی گفت: منظور از داده ها، ولتاژها و جریان هایی است که در یک بازه زمانی مشخص به مصرف می رسند. در واقع، می خواهیم بدانیم که پروفایل توان مصرفی و دیگر پارامترهایی که در شبکه برق اندازه گیری می شوند، از چه میزانی برخوردار هستند تا پایش دقیق تری داشته باشیم که به این فرآیند آمایش برق می گویند.
رانت نمی گذارد خوب کار کنیم
موسوی بااشاره به همکاری وزارت نیرو در زمینه توسعه دستاوردهای دانش بنیان ها در زمینه حل چالش برق در کشور گفت: متاسفانه بیشتر سیستم های دولتی براساس رانت، مدیریت می شود و این یک واقعیت تلخ است. برای مثال، اگر در بخشی از صنعت برق دانش بنیانی بتواند محصولی عرصه کند که گره از کار باز می شود، معمولا در فرآیند نظارت و ارزیابی موردتایید قرار نمی گیرد. خوب می دانیم که دلیل اصلی مخالفت با کاربرد دستاوردهای دانش بنیانی فشاری است که افراد بانفوذ در دستگاه های دولتی دارند؛ در واقع تایید نشدن در بخش نظارت بهانه ای بیش نیست. معمولا این فرآیند هزینه زیادی را برای دولت می تراشد که در نهایت مجبور به بهره گیری از دستاوردهای نوین می شوند.
مدیریت مصرف برق با توان دانش بنیان ها
محمدعلی یگانه دوست، از دیگر فعالان دانش بنیان در گفت وگو با صمت گفت: تولید و مصرف؛ ۲ مولفه مهم در صنعت برق هستند که دانش بنیان ها در الگوی مصرف نرخ تمام شده می توانند تاثیر جدی داشته باشند. همچنین، در ارائه نرم افزاری و راهکارهای مدیریتی می توانند نقش آفرین باشند. امروزه در دنیای پیشرفته تلفات ۷ تا ۸ درصدی داریم، در حالی که در ایران به ۲۵ درصد می رسد، برای استفاده بهینه می توان روی توان دانش بنیان ها حساب باز کرد.
وی افزود: امروزه دستاوردهای دانش بنیان ها بعد از تولید به کاهش تلفات و مدیریت مصرف و استفاده بهینه از تجهیزات برقی، متمرکز شده است و ابزارهای مهمی را تولید کرده اند.
لامپ های کم مصرف، یک نمونه موفق
یگانه دوست گفت: برای این تاثیرگذاری، نیازمند حمایت دولت هستیم تا بتوان به اهداف گفته شده رسید. استفاده آحاد مردم از لامپ های کم مصرف نمونه خوبی است که بگوییم که اگر دولت حمایت کند، مردم هم همراه می شوند.
وی در تشریح دستاورد خود که در زمینه جلوگیری از آسیب به تجهیزات برقی صنایع به تولید انبوه رسیده است، گفت: «برق گیر» یک سیستم تجهیز حفاظتی است که هم در شبکه توزیع و هم در شبکه های ولتاژ وزارت نیرو استفاده می شود و اضافه ولتاژ را به ترانس و جریان دیگری تبدیل می کند. همین فرآیند از آسیب و صدمه به تجهیزات برقی جلوگیری می کند. این فرآیند با کاربرد ابزاری به نام وریستور که یک قطعه الکترونیکی نیمه هادی است، انجام می گیرد. وریستور که عملکردش متناسب با ولتاژ برق است. در واقع، اگر ولتاژ به هر دلیلی از درجه اندازه گیری شده بالا رود، نیمه هادی عمل می کند. گفتنی است، این محصول ارزش افزوده بالایی در واردات این محصول برای کشور دارد. همچنین، ساخت و تولید این قطعه موجب شد که در اکوسیستم دانش بنیانی فعالیت کنیم.
به گفته این فعال دانش بنیان، در کشورهای همجوار، ترکیه از قابلیت چنین دستگاهی برخوردار بود و بعد ما توانستیم تولید صنعتی آن را از سال ۱۳۸۶ آغاز کنیم. شاید این دستگاه نتواند به طورمستقیم منجر به کاهش هزینه شود، اما چون حفاظتی است، قاعدتا ارزش آن در حفظ سیستم های برق و ترانس غیرقابل انکار است.
سخن پایانی
باتوجه به وضعیت انرژی موجود، نمی توانیم به سوخت های فسیلی برای نیازهای انرژی خود متکی باشیم و راهی جز بکارگیری فناوری در تولید برق نداریم. تجارب جهانی ثابت کرده است که دانش بنیان ها توان کافی برای تولید برق دارند و می توانند در تولید ذخیره سازی برق تحول آفرین باشند و آغازگر عصر انرژی پاک و سبز نام بگیرند. اگرچه صنعت برق به عنوان صنعتی ذاتا دانش بنیان شناخته می شود، اما کمتر شاهد تلاش شرکت ها برای دریافت مجوزهای دانش بنیان بوده ایم و ممکن است این عدم استقبال به خاطر ناامیدی از برنامه های اجرایی دولت باشد؛ بهره گیری از فناوری به کمک توان دانش بنیان ها یک راهکار جدی در حل معضل قطعی برق کشور خواهد بود.
