شمارش معکوس وقوع بحران
یزدان عامریان، رئیس دانشکده مهندسی نقشهبرداری دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی
باتوجه به الگوی مصرف کنونی، این انتظار وجود دارد که تا سال ۲۰۲۵، تقاضای جهانی آب برای فعالیتهایی که به آب بیشتری نیاز دارند مانند کشاورزی و تولید انرژی، افزایش پیدا کند. علاوه بر این، کیفیت آبهای سطحی در برخی شهرها نیز بهخاطر آزاد شدن مداوم مواد شیمیایی ناشی از تولید محصولات کشاورزی مانند آفتکشها، به محیطزیست نیز صدمات زیادی زده است. برهمیناساس، دولت ناچار به بهرهبرداری بیشتر از منابع آب زیرزمینی بهمنظور تامین آب کشاورزی و آب آشامیدنی شده است. علاوه بر این، گروهی از آلایندههای نوظهور شامل محصولات دارویی، سیانوتوکسینها، استروئیدها و هورمونها، پلاستیکسازها، کافئین، مواد شوینده و عطرها در دهههای اخیر در غلظتهای کم در جریان آب شناسایی و البته منجر به بروز خطراتی برای سلامتی انسان و محیطزیست و همچنین ایجاد اثرات منفی بر فعالیتهای اقتصادی شدهاند. متاسفانه همه این آلایندهها به روشهای مختلف نظیر دفع صنایع، پسابهای بیمارستانی، فاضلابهای خانگی، تصفیهخانههای فاضلاب و آب وارد محیطزیست میشوند. بنابراین، تصفیه کارآمد فاضلابها و آبهای آلوده و حذف آلایندههای آن، یک راهکار موثر برای جلوگیری از کاهش شدید منابع آب و بحرانهای ناشی از آن است. امروزه دانشمندان برای پایش تغییرات زیستمحیطی که یکی از دغدغههای پژوهشگران و پژوهشگران محسوب میشود، از دادههای هواشناسی و ماهوارهای کمک میگیرند. خوشبختانه این نوع از طرحها همواره در اولویتهای پژوهشگران بوده است و صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران در کشور حامی مالی این طرحها از سوی دولت بهشمار میرود که نقش جدی در پیشبرد این طرحها و معرفی آن به شرکتهای دانشبنیان در راستای عملیاتیسازی دارد. «بررسی اثرات تغییر اقلیم بر منابع آب با استفاده از مشاهدات زمینی، ماهوارهای و روشهای تکاملی بهینهسازی» عنوان طرحی است که در سامانه این نهاد از سوی یک تیم تحقیقاتی بهثبت رسیده و توانستیم از حمایتهای صندوق حمایت از پژوهشگران و فناوران در کشور برای پیشبرد این طرح استفاده کرده است.بیشک مسئلهای که بیشتر مناطق جهان را در آیندهای نهچندان دور وارد ابعاد تازهای از چالش میکند، رقابت برای دسترسی به منابع آب است. از آنجایی که یکی از دلایل مهم کاهش منابع آب در دنیا، مسئله تغییر اقلیم جهانی است، لزوم بررسی و پایش آثار تغییرات اقلیمی با استفاده از دادههای ماهوارهای بهمنظور حل بحران آب در کشور احساس میشد.
وی بااشاره به نقش تغییر اقلیم و اثرات احتمالی آن بر بخشهای مختلف اقتصادی و اجتماعی گفت: تغییر اقلیم عبارت است از هرگونه تغییر مشخص در الگوهای موردانتظار برای وضعیت میانگین آبوهوایی که در طولانیمدت در یک منطقه خاص یا برای کل اقلیم جهانی رخ میدهد. این تغییرات منجر به دگرگونی در وضع آبوهوا، تغییر توزیع مکانی و زمانی بارش، جریانات سطحی، تبخیر، تغذیه سفره آبهای زیرزمینی و در نهایت، تاثیر منفی بر منابع آب در سطح جهان میشود. چند دههای میشود که آسیبهای تغییرات اقلیمی بر محیطزیست بهعنوان یکی از چالشهای همیشگی در سطح جهان مطرح بوده، بهطوریکه سازمانهای مهم بینالمللی مختلفی مانند کنوانسیون تغییر اقلیم سازمان ملل متحد، سازمان جهانی هواشناسی و برنامه محیطزیست سازمان ملل متحد و شورای بینالمللی تغییر اقلیم برای بررسی این موضوع تشکیل شده است.
کشور ایران در حال حاضر در بخش آب با چالشهای جدی نظیر افزایش تقاضای آب و کمبود آن، کاهش تراز آبهای زیرزمینی، کاهش کیفیت آب و افزایش صدمات به اکوسیستمها مواجه است. بنابراین، اگر اقدامات فوری در این زمینه انجام نگیرد، شرایط در آینده نزدیک بحرانیتر نیز خواهد شد و آسیب جدی به امنیت غذایی کشور وارد میشود.بیشک آب در ایران تنها به آبهای سطحی محدود نمیشود. ایران در حال حاضر جزو کشورهایی است که بیشترین بهرهبرداری را از منابع آبهای زیرزمینی خود دارد و در برخی از بخشهای کشور، وضعیت آبهای زیرزمینی بسیار بحرانی گزارش شده است.متاسفانه پیشبینیها نشان میدهد که نسل آینده با فاجعه کمآبی یا اختلال در منابع آب مواجه میشوند. بههمیندلیل نیز در این پژوهش ارزیابی جامعی در زمینه تاثیرات اقلیم روی منابع آبی کشور انجام شد.
حفاظت و بهرهبرداری بهینه و پایدار از منابع آبی مانند هر نوع توسعه دیگری، نیازمند برنامه مدیریتی است و این برنامه مدیریتی نیازمند مطالعهای دقیق و جامع درباره نحوه تغییرات منابع آبی و روند آن است. هدف اصلی از انجام این پژوهش، مدیریت کیفیت، تضمین پایداری کمیت و کیفیت منابع آب بهمنظور تامین مصارف مختلف است.بهطورکلی اجزای اصلی مدیریت کیفیت منابع آب را میتوان در ۳ محور اصلی پیشگیری، پایش و کنترل تقسیمبندی کرد که پیشنیاز هرکدام از این محورها مطالعه جامع و دستیابی به الگوی تغییرات دقیق از منابع منطقه است. خروجیهای این مطالعه میتواند بهعنوان مبنای روند اقدامات سازمان حفاظت محیطزیست و منابعطبیعی و همچنین جهاد کشاورزی بهمنظور کنترل مشکل کمیت و کیفیت منابع آبی قرار گیرد و اگر هرکدام از این نهادها به این خروجیها احتیاج داشته باشند، میتوانند خروجیهای این تحقیق را در قالب نرمافزار یا هر قالبی که تمایل دارند، دریافت کنند.باوجود چالشهایی نظیر دسترسی به اطلاعات و دادهها، اما هدف از این مطالعه این بود که تغییرات اقلیمی مثل دادههای هواشناسی کالیبره شوند و مشخص شود که وضعیت آبهای زیرزمینی چگونه است. بهطورقطع، نهادهایی نظیر شرکت مدیریت منابع آب ایران میتوانند از نتایج این طرح برای مدیریت بهتر آب استفاده کنند.