ایران در قحطی آب دست‌وپا می‌زند
عبارت بحران آب، سال‌ها است در رابطه با منابع آبی ایران عنوان می‌شود؛ شاید به‌دلیل تکرار کلمه بحران، امروز باوجود وخامت بیشتر شرایط، آن‌طور که باید و شاید به احوالات منابع آبی کشور توجه نمی‌شود.
عبارت بحران آب، سال ها است در رابطه با منابع آبی ایران عنوان می شود؛ شاید به دلیل تکرار کلمه بحران، امروز باوجود وخامت بیشتر شرایط، آن طور که باید و شاید به احوالات منابع آبی کشور توجه نمی شود. این بی توجهی را نمی توان تنها مختص به مردم دانست و مدیران دولتی که وظیفه صیانت از منابع آبی را دارند، بیشتر در بدتر شدن شرایط منابع آبی کشور مقصر هستند. مدیران رده های بالا طی دهه های گذشته وظیفه داشتند تا با اتخاذ تصمیمات کارشناسی شده، منابع آبی اعم از آب های زیرزمینی، آب های حاصل از بارش باران، دریاچه ها و سایر ذخایر آبی کشور را حفظ کنند، اما با احداث سدهای غیراصولی در بستر رودها، تغییر غیراصولی مسیر رودخانه ها برای منافع گاه شخصی، اجرای پروژه های غیرکارشناسی مانند انتقال آب خلیج فارس به فلات مرکزی، ایجاد کارخانه ها و صنایع آب بر در مناطق خشک و کویری، تدوین نکردن برنامه مناسب برای صادرات محصولات کشاورزی آب بر و سایر بی کفایتی های این چنینی سبب شد تا بحران آب در ایران پا را فراتر گذاشته و به صراحت بتوان از آن به عنوان «ابربحران» یا حتی فاجعه یاد کرد. خشکسالی و کاهش چشمگیر بارش ها در چند مدت اخیر نیز به سیاهی روزگار ذخایر آبی ایران دامن زده است و باید فکری به حال این وضعیت نابسامان کرد. صمت در این گزارش، به بررسی شرایط فعلی ذخایر آبی کشور و راهکارهای بهبود فاجعه آبی که در حال رخ دادن، پرداخته و با کارشناسان گفت وگو کرده است.
خشکسالی مهمی در پیش داریم
وزیر نیرو چندی پیش اعلام کرد: ذخایر آب سدهای کشور، کاهش چشمگیری داشته و تنها ۳۷ درصد ظرفیت آنها آبگیری شده است. به گزارش ایرنا، علی اکبر محرابیان گفت: امسال شرایط خشکسالی بیشتر نمود دارد و در حال حاضر شاهد پاییزی هستیم که نسبت به سال های قبل در خشکسالی رکورد زده است. امیدواریم در روزها و ماه های آینده شاهد بارش هایی مناسب برای جبران بخش محدودی از نیازهای کشور باشیم.در ماه مهر امسال که پشت سر گذاشته شد، نسبت به شرایط طبیعی، ۸۰ درصد کاهش بارش داشتیم که در نوع خود بی نظیر است. موضوع مهم اکنون، مدیریت مصرف آب توسط مردم کشورمان باتوجه به شرایط بارشی است. وزیر نیرو گفت: با نظر به ذخایر سدها و آب های زیرزمینی باید طوری برنامه ریزی شود که بتوان میزان تاب آوری شهرها را افزایش داد و با بارش های آینده، شرایط فعلی جبران شود.
همچنین رئیس سازمان مدیریت بحران کشور با تاکید بر ضرورت احداث سدهای زیرزمینی گفت: سدهای زیرزمینی هزینه کمتری برای احداث دارند و درصد تبخیر آب در آنها قابل مقایسه با سدهای رایج و روسطحی نیست. به گزارش ایرنا، محمدحسن نامی، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور بااشاره به وضعیت بحرانی بسیاری از سدهای تامین آب تهران، اظهار کرد: مسئله آب یکی از مباحث و موضوعات اساسی کشور است؛ یک سوم از سدهای تهران را گل ولای گرفته و در شرایط بحرانی قرار داریم. حفر چاه راهکار اساسی در تامین آب نیست. حفر چاه با فرونشست بیشتر زمین رابطه مستقیم دارد و بخش زیادی از این چاه ها در حال حاضر به نحوی آلوده هستند. وی تاکید کرد: پشتیبانی منطقه ای و تقویت راه های کمک رسانی و معین استانی بودن از مباحث مهم در مدیریت مطلوب بحران درکشور است. بنابراین باید هماهنگی و همراهی مناسبی میان نهادها و دستگاه های مختلف دولتی برای مدیریت بحران در کشور وجود داشته باشد.
اسراف در ایران زیاد است
بهروز بهزاد، کارشناس محیط زیست در گفت وگو با صمت، بحران آب را دغدغه جدی جهانی توصیف کرد و در این باره گفت: کمبود آب، بحرانی جهانی است و تنها مسئله ای نیست که ایران درگیر آن باشد. از دهه های گذشته کارشناسان محیط زیست به تغییرات اقلیمی و تحولاتی که در حال وقوع بود، به تمام دنیا هشدار داده بودند، اما متاسفانه کشورها نسبت به این موضوع بی تفاوت هستند و اکنون اتفاقات ناگوار محیط زیستی گریبان همه را گرفته است، بنابراین بحران آب تنها متعلق به ایران نیست و کل جهان با تهدید بی آبی مواجه است، بنابراین افزایش هرگونه تنش در آینده بین کشورها بر سر منابع آبی، دور از ذهن نیست. وی ادامه داد: در شرایط فعلی مسئله حائزاهمیت، اصلاح شیوه های استفاده از منابع آب است. متاسفانه باوجود تمام هشدارهای اعلام شده در کشور، هنوز میزان اسراف آب در ایران بالا است و بهینه نبودن مصرف آب را در تمامی بخش های صنعتی، کشاورزی و خانگی شاهد هستیم. برای هر بخش، نیاز به اصلاح الگوی مصرف داریم تا کمترین هدررفت آب را شاهد باشیم. بهزاد در ادامه تصریح کرد: زنگ خطر آب خیلی وقت است، به صدا درآمده، اما همچنان نسبت به مدیریت منابع آبی بی توجه هستیم. گفته شده شرکت مدیریت منابع آب ایران در نظر دارد تا با بهره گیری از نظر کارشناسان خود، الگویی را برای مصرف بهینه آب در هر بخش تدوین کند. این برنامه چشم انداز امیدبخشی را برای کشور ترسیم کرده تا بتوانیم با بحران کمبود فعلی مقابله کنیم.
اهمیت مدیریت منابع آبی در کشور
این کارشناس محیط زیست در ادامه صحبت های خود به اهمیت کنترل کردن بارش ها برای بهره برداری از آنها تاکید کرد و گفت: بیشتر از آنکه بخواهیم به بارش ها برای تامین منابع آبی خود امیدوار باشیم، باید زیرساخت و مدیریت صحیح برای کنترل و هدایت آب های حاصل از بارش باران داشته باشیم. در شرایط فعلی حتی یک قطره نیز از اهمیت زیادی برخوردار است، اما به دلیل ضعف های جدی ساختاری در بدنه مدیریت و برنامه ریزی های شهری، تا این مدت در هدایت و جمع آوری کردن آب های حاصل از بارش باران تا حدی ناموفق بوده ایم. بهزاد خاطرنشان کرد: باید با روش های تخصصی به پخش سیلاب، کنترل و هدایت آب های ناشی از بارندگی در سطح شهرها و بیابان ها توجه داشته باشیم. با این کار می توانیم به بحران آب که تبدیل به دغدغه اصلی کشور شده، سامان دهیم. همچنین با تدوین و راهکارهای این چنینی، نشان می دهیم که تا چه میزان نسبت به مسائل محیط زیستی و حفاظت از منابع آبی، مسئولیت پذیر هستیم. بهزاد بخشی از وظیفه توجه و رسیدگی حفظ منابع آبی را برعهده دولت دانست. او معتقد است: وجود مدیریت واحد می تواند بخشی از بحران آب را التیام بخشد. این فعال محیط زیست ادامه داد: در گام نخست باید مرکز رسمی و اصلی تصمیم گیری برای مدیریت منابع آبی کشور وجود داشته باشد. باوجود آنکه سازمان های مختلفی در حال حاضر در بحث مدیریت آب کشور فعال هستند، اما به دلیل این تعدد و تناقض در فرآیندهای مدیریتی، شاهد بی برنامگی در این زمینه هستیم، از این رو باید مرکز و سازمانی به طور مشخص مسئول حفظ و صیانت از منابع آبی کشور را برعهده داشته باشد؛ به طوری که مراکز دیگر نتوانند تصمیمات این سازمان را زیرسوال ببرند، بنابراین می توان رکن مهم بهبود شرایط فعلی را مدیریت واحد عنوان کرد.
اصلاح الگوی کشت در گرو فرهنگ سازی
بخش مهمی از صادرات محصولات کشاورزی ایران را تولیدات آب بری مانند هندوانه تشکیل می دهند. بهزاد در ادامه صحبت های خود به لزوم تدوین برنامه مناسب برای کشت و تجارت محصولات کشاورزی تاکید کرد و در این باره گفت: صادرات گسترده محصولات آب بر کشاورزی مانند هندوانه، نشان دهنده آن است که هنوز کمبود آب برای کشور تبدیل به یک مسئله جدی نشده و بدون برنامه مشخص و مناسب در حال کشاورزی و تجارت هستیم. هنوز ارزش آب برای مردم و بخش های بالادستی کشور به طورصحیح جا نیفتاده و سودهای مالی موقت از جایگاه بالاتری برخوردار است. وی تصریح کرد: دولت در زمینه کشت و صادرات محصولات کشاورزی، دنباله رو خواست مردم است؛ زمانی که مردم خواهان کشت هندوانه، محصولات جالیزی و آب بر هستند، دولت از این روند جلوگیری نمی کند. دولت می تواند برای این امور برنامه های جدی و موثر تدوین کند تا ضمن حفظ منابع محیط زیستی کشور، درآمد کشاورزان نیز به نحو مناسبی تامین شود. بهزاد افزود: بهبود شرایط فعلی در مصرف آب، به میزان مسئولیت پذیری افراد بازمی گردد. باید دانش و آگاهی مردم در رابطه با وظایفی که در برابر حفاظت از منابع محیط زیستی و آب دارند، روشن شود، بنابراین به نظر من به جای تمرکز بر تدوین قوانین سختگیرانه از بالادست، باید در رابطه با مصرف آب فرهنگ سازی عمیق و موثر انجام شود، چرا که افزایش آگاهی و فرهنگ سازی همواره تاثیرات مثبت بیشتری دارد. مناسب به نظر می رسد تا کارشناسان و متخصصان با مطالعه دقیق شرایط و مختصات جغرافیایی هر منطقه، برنامه ریزی برای کشت محصولات مناسب داشته باشند. در این شرایط ضمن صرفه جویی در مصرف آب، معیشت کشاورزان نیز دچار آسیب نخواهد شد.
فرونشست، ثمره خشکی آب های زیرزمینی
رضا اسلامی، مدیرکل سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان در گفت وگو با صمت از ضعف های مدیریتی در حفظ منابع آبی گلایه کرد. او معتقد است: نبود مدیریت اصولی منابع آب یکی از مشکلات اساسی فعلی کشور است و در این باره توضیح داد: تمام مشکلاتی که امروز در بحث منابع آبی داریم، از نبود مدیریت اصولی در رده های بالای کشور سرمنشأ می گیرد. روش فعلی مدیریت آب در کشور، توجه به سدسازی و ذخیره آب پشت سدها برای تولید برق است که این اقدام نه تنها درست نیست بلکه در برخی شرایط و با افزایش دمای محیط، شاهد هدررفت و تبخیر آب پشت سد هستیم. منابع آبی کشور امروزه به شیوه نامناسبی اداره می شود و مدیران این منابع را به طور مداوم از حوزه ای به حوزه دیگر منتقل می کنند که امر بسیار نادرستی است، همچنین استفاده بی رویه و بدون برنامه ای از منابع آبی زیرزمینی داریم که اقدامی بسیار اشتباه است. اسلامی ادامه داد: به دلیل برداشت بی رویه و غیراصولی از آب های زیرزمینی به روش های مختلف، از میان دشت های متعدد موجود در کشور، بیش از ۴۰۰ دشت دچار فرونشست شده اند. ایران در منطقه ای خشک قرار گرفته و باید براساس
اقلیم مختص به آن برنامه ریزی و مدیریت منابع آب داشته باشیم، اما رویکرد فعلی ما، بی توجهی محض به منابع آبی و نحوه مصرف آن
است.
ضعف در بهره گیری از آب های بارشی
اسلامی در ادامه به لزوم اصلاح رویکردها در مدیریت منابع آبی تاکید و صرفه جویی را یکی از راهکارهای برون رفت از شرایط فعلی و استفاده بهینه از منابع آب موجود عنوان کرده و در این باره توضیح داد: کشورهای اروپایی روند صحیح مدیریت منابع آبی خود را در پیش گرفته اند. آنها تنها به بارش ها و موقعیت اقلیمی خود بسنده نکرده اند و در مصرف بهینه و جمع آوری آب های حاصل از بارش، مدیریت صحیحی دارند. این اتفاق از ارزش مناسب آب برای افراد این مناطق سرچشمه می گیرد. فرهنگ سازی مناسبی در کشورهای اروپایی در زمینه انواع مصارف منابع آبی انجام شده است.
وی ادامه داد: همچنین سیاست های بالادستی کشورها نیز به مدیریت و مهندسی استفاده از آب های حاصل باران بستگی دارد.
در کشورهای توسعه یافته در قاره اروپا و آسیا به ویژه ژاپن، مخازن عمیقی در زیر سطح زمین حفر شده که در زمان بارش، آب باران وارد مخازن و در آنها ذخیره می شود، بدین صورت بارش ها سبب آب گرفتگی شهرها نمی شود و از آنها به بهترین شکل ممکن استفاده می شود، اما متاسفانه در ایران چنین مخازنی برای ذخیره کردن آب بارش ها وجود ندارد و با کمی بارش، شاهد آب گرفتگی گسترده در تمامی استان ها و در نتیجه خسارت و زیان مردم می شویم. این اتفاق یکی دیگر از نمونه های وجود ضعف در بحث مدیریت منابع آبی است.
سخن پایانی
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران چندی پیش اعلام کرد که تهران تنها اندازه ۱۰۰ روز آب دارد و خشکسالی، از آنچه فکر می کنیم به ما نزدیک تر است. در این شرایط باید از مدیران رده بالای کشور پرسید که برای چنین روزی چه برنامه ای اتخاذ کرده اند؟ چه راهکارها و طرح هایی را طی سال های اخیر برای جلوگیری از وقوع فاجعه خشکسالی انجام داده اند؟ به نظر می رسد پیش و بیش از آنکه مردم را مقصر وضعیت فعلی بدانیم، وقت پاسخگویی مسئولان است.
