عبارت بحران آب، سال‌ها است در رابطه با منابع آبی ایران عنوان می‌شود؛ شاید به‌دلیل تکرار کلمه بحران، امروز باوجود وخامت بیشتر شرایط، آن‌طور که باید و شاید به احوالات منابع آبی کشور توجه نمی‌شود. این بی‌توجهی را نمی‌توان تنها مختص به مردم دانست و مدیران دولتی که وظیفه صیانت از منابع آبی را دارند، بیشتر در بدتر شدن شرایط منابع آبی کشور مقصر هستند. مدیران رده‌های بالا طی دهه‌های گذشته وظیفه داشتند تا با اتخاذ تصمیمات کارشناسی‌شده، منابع آبی اعم از آب‌های زیرزمینی، آب‌های حاصل از بارش باران، دریاچه‌ها و سایر ذخایر آبی کشور را حفظ کنند، اما با احداث سدهای غیراصولی در بستر رودها، تغییر غیراصولی مسیر رودخانه‌ها برای منافع گاه شخصی، اجرای پروژه‌های غیرکارشناسی مانند انتقال آب خلیج‌فارس به فلات مرکزی، ایجاد کارخانه‌ها و صنایع آب‌بر در مناطق خشک و کویری، تدوین نکردن برنامه مناسب برای صادرات محصولات کشاورزی آب‌بر و سایر بی‌کفایتی‌های این‌چنینی سبب شد تا بحران آب در ایران پا را فراتر گذاشته و به‌صراحت بتوان از آن به‌عنوان «ابربحران» یا حتی فاجعه یاد کرد. خشکسالی و کاهش چشمگیر بارش‌ها در چند مدت اخیر نیز به سیاهی روزگار ذخایر آبی ایران دامن زده است و باید فکری به حال این وضعیت نابسامان کرد. صمت در این گزارش، به بررسی شرایط فعلی ذخایر آبی کشور و راهکارهای بهبود فاجعه آبی که در حال رخ دادن، پرداخته و با کارشناسان گفت‌وگو کرده است.

خشکسالی مهمی در پیش داریم

وزیر نیرو چندی پیش اعلام کرد: ذخایر آب سدهای کشور، کاهش چشمگیری داشته و تنها ۳۷ درصد ظرفیت آنها آبگیری شده است. به‌گزارش ایرنا، علی‌اکبر محرابیان گفت: امسال شرایط خشکسالی بیشتر نمود دارد و در حال ‌حاضر شاهد پاییزی هستیم که نسبت به سال‌های قبل در خشکسالی رکورد زده است. امیدواریم در روزها و ماه‌های آینده شاهد بارش‌هایی مناسب برای جبران بخش محدودی از نیازهای کشور باشیم.در ماه مهر امسال که پشت‌سر گذاشته شد، نسبت به شرایط طبیعی، ۸۰ درصد کاهش بارش داشتیم که در نوع خود بی‌نظیر است. موضوع مهم اکنون، مدیریت مصرف آب توسط مردم کشورمان باتوجه به شرایط بارشی است. وزیر نیرو گفت: با نظر به ذخایر سدها و آب‌های زیرزمینی باید طوری برنامه‌ریزی شود که بتوان میزان تاب‌آوری شهرها را افزایش داد و با بارش‌های آینده، شرایط فعلی جبران شود.

همچنین رئیس سازمان مدیریت بحران کشور با تاکید بر ضرورت احداث سدهای زیرزمینی گفت: سدهای زیرزمینی هزینه کمتری برای احداث دارند و درصد تبخیر آب در آنها قابل‌مقایسه با سدهای رایج و روسطحی نیست. به‌گزارش ایرنا، محمدحسن نامی، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور بااشاره به وضعیت بحرانی بسیاری از سدهای تامین آب تهران، اظهار کرد: مسئله آب یکی از مباحث و موضوعات اساسی کشور است؛ یک‌سوم از سدهای تهران را گل‌ولای گرفته و در شرایط بحرانی قرار داریم. حفر چاه راهکار اساسی در تامین آب نیست. حفر چاه با فرونشست بیشتر زمین رابطه مستقیم دارد و بخش زیادی از این چاه‌ها در حال‌ حاضر به‌نحوی آلوده‌ هستند. وی تاکید کرد: پشتیبانی منطقه‌ای و تقویت راه‌های کمک‌رسانی و معین استانی بودن از مباحث مهم در مدیریت مطلوب بحران درکشور است. بنابراین باید هماهنگی و همراهی مناسبی میان نهادها و دستگاه‌های مختلف دولتی برای مدیریت بحران در کشور وجود داشته باشد.

اسراف در ایران زیاد است

بهروز بهزاد، کارشناس محیط‌زیست در گفت‌وگو با صمت، بحران آب را دغدغه جدی جهانی توصیف کرد و در این‌باره گفت: کمبود آب، بحرانی جهانی است و تنها مسئله‌ای نیست که ایران درگیر آن باشد. از دهه‌های گذشته کارشناسان محیط‌زیست به تغییرات اقلیمی و تحولاتی که در حال وقوع بود، به تمام دنیا هشدار داده بودند، اما متاسفانه کشورها نسبت به این موضوع بی‌تفاوت هستند و اکنون اتفاقات ناگوار محیط‌زیستی گریبان همه را گرفته است، بنابراین بحران آب تنها متعلق به ایران نیست و کل جهان با تهدید بی‌آبی مواجه است، بنابراین افزایش هرگونه تنش در آینده بین کشورها بر سر منابع آبی، دور از ذهن نیست. وی ادامه داد: در شرایط فعلی مسئله حائزاهمیت، اصلاح شیوه‌های استفاده از منابع آب است. متاسفانه باوجود تمام هشدارهای اعلام‌شده در کشور، هنوز میزان اسراف آب در ایران بالا است و بهینه نبودن مصرف آب را در تمامی بخش‌های صنعتی، کشاورزی و خانگی شاهد هستیم. برای هر بخش، نیاز به اصلاح الگوی مصرف داریم تا کمترین هدررفت آب را شاهد باشیم. بهزاد در ادامه تصریح کرد: زنگ خطر آب خیلی وقت است، به‌صدا درآمده، اما همچنان نسبت به مدیریت منابع آبی بی‌توجه هستیم. گفته شده شرکت مدیریت منابع آب ایران در نظر دارد تا با بهره‌گیری از نظر کارشناسان خود، الگویی را برای مصرف بهینه آب در هر بخش تدوین کند. این برنامه چشم‌انداز امیدبخشی را برای کشور ترسیم کرده تا بتوانیم با بحران کمبود فعلی مقابله کنیم.

اهمیت مدیریت منابع آبی در کشور

این کارشناس محیط‌زیست در ادامه صحبت‌های خود به اهمیت کنترل کردن بارش‌ها برای بهره‌برداری از آنها تاکید کرد و گفت: بیشتر از آنکه بخواهیم به بارش‌ها برای تامین منابع آبی خود امیدوار باشیم، باید زیرساخت و مدیریت صحیح برای کنترل و هدایت آب‌های حاصل از بارش باران داشته باشیم. در شرایط فعلی حتی یک قطره نیز از اهمیت زیادی برخوردار است، اما به‌دلیل ضعف‌های جدی ساختاری در بدنه مدیریت و برنامه‌ریزی‌های شهری، تا این مدت در هدایت و جمع‌آوری کردن آب‌های حاصل از بارش باران تا حدی ناموفق بوده‌ایم. بهزاد خاطرنشان کرد: باید با روش‌های تخصصی به پخش سیلاب، کنترل و هدایت آب‌های ناشی از بارندگی در سطح شهرها و بیابان‌ها توجه داشته باشیم. با این کار می‌توانیم به بحران آب که تبدیل به دغدغه اصلی کشور شده، سامان دهیم. همچنین با تدوین و راهکارهای این‌چنینی، نشان می‌دهیم که تا چه میزان نسبت به مسائل محیط‌زیستی و حفاظت از منابع آبی، مسئولیت‌پذیر هستیم. بهزاد بخشی از وظیفه توجه و رسیدگی حفظ منابع آبی را برعهده دولت دانست. او معتقد است: وجود مدیریت واحد می‌تواند بخشی از بحران آب را التیام بخشد. این فعال محیط‌زیست ادامه داد: در گام نخست باید مرکز رسمی و اصلی تصمیم‌گیری برای مدیریت منابع آبی کشور وجود داشته باشد. باوجود آنکه سازمان‌های مختلفی در حال‌ حاضر در بحث مدیریت آب کشور فعال هستند، اما به‌دلیل این تعدد و تناقض در فرآیندهای مدیریتی، شاهد بی‌برنامگی در این زمینه هستیم، از این‌رو باید مرکز و سازمانی به‌طور مشخص مسئول حفظ و صیانت از منابع آبی کشور را برعهده داشته‌ باشد؛ به‌طوری‌ که مراکز دیگر نتوانند تصمیمات این سازمان را زیرسوال ببرند، بنابراین می‌توان رکن مهم بهبود شرایط فعلی را مدیریت واحد عنوان کرد.

اصلاح الگوی کشت در گرو فرهنگ‌سازی

بخش مهمی از صادرات محصولات کشاورزی ایران را تولیدات آب‌بری مانند هندوانه تشکیل می‌دهند. بهزاد در ادامه صحبت‌های خود به لزوم تدوین برنامه مناسب برای کشت و تجارت محصولات کشاورزی تاکید کرد و در این‌باره گفت: صادرات گسترده محصولات آب‌بر کشاورزی مانند هندوانه، نشان‌دهنده آن است که هنوز کمبود آب برای کشور تبدیل به یک مسئله جدی نشده و بدون برنامه مشخص و مناسب در حال کشاورزی و تجارت هستیم. هنوز ارزش آب برای مردم و بخش‌های بالادستی کشور به‌طورصحیح جا نیفتاده و سودهای مالی موقت از جایگاه بالاتری برخوردار است. وی تصریح کرد: دولت در زمینه کشت و صادرات محصولات کشاورزی، دنباله‌رو خواست مردم است؛ زمانی که مردم خواهان کشت هندوانه، محصولات جالیزی و آب‌بر هستند، دولت از این روند جلوگیری نمی‌کند. دولت می‌تواند برای این امور برنامه‌های جدی و موثر تدوین کند تا ضمن حفظ منابع محیط‌زیستی کشور، درآمد کشاورزان نیز به‌نحو مناسبی تامین شود. بهزاد افزود: بهبود شرایط فعلی در مصرف آب، به‌میزان مسئولیت‌پذیری افراد بازمی‌گردد. باید دانش و آگاهی مردم در رابطه با وظایفی که در برابر حفاظت از منابع محیط‌زیستی و آب دارند، روشن شود، بنابراین به‌نظر من به‌جای تمرکز بر تدوین قوانین سختگیرانه از بالادست، باید در رابطه با مصرف آب فرهنگ‌سازی عمیق و موثر انجام شود، چرا که افزایش آگاهی و فرهنگ‌سازی همواره تاثیرات مثبت بیشتری دارد. مناسب به‌نظر می‌رسد تا کارشناسان و متخصصان با مطالعه دقیق شرایط و مختصات جغرافیایی هر منطقه، برنامه‌ریزی برای کشت محصولات مناسب داشته باشند. در این شرایط ضمن صرفه‌جویی در مصرف آب، معیشت کشاورزان نیز دچار آسیب نخواهد شد.

فرونشست، ثمره خشکی آب‌های زیرزمینی

رضا اسلامی، مدیرکل سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی اصفهان در گفت‌وگو با صمت از ضعف‌های مدیریتی در حفظ منابع آبی گلایه کرد. او معتقد است: نبود مدیریت اصولی منابع آب یکی از مشکلات اساسی فعلی کشور است و در این‌باره توضیح داد: تمام مشکلاتی که امروز در بحث منابع آبی داریم، از نبود مدیریت اصولی در رده‌های بالای کشور سرمنشأ می‌گیرد. روش فعلی مدیریت آب در کشور، توجه به سدسازی و ذخیره آب پشت سدها برای تولید برق است که این اقدام نه‌تنها درست نیست بلکه در برخی شرایط و با افزایش دمای محیط، شاهد هدررفت و تبخیر آب پشت سد هستیم. منابع آبی کشور امروزه به‌شیوه نامناسبی اداره می‌شود و مدیران این منابع را به‌طور مداوم از حوزه‌ای به حوزه دیگر منتقل می‌کنند که امر بسیار نادرستی است، همچنین استفاده بی‌رویه و بدون برنامه‌ای از منابع آبی زیرزمینی داریم که اقدامی بسیار اشتباه است. اسلامی ادامه داد: به‌دلیل برداشت بی‌رویه و غیراصولی از آب‌های زیرزمینی به روش‌های مختلف، از میان دشت‌های متعدد موجود در کشور، بیش از ۴۰۰ دشت دچار فرونشست شده‌اند. ایران در منطقه‌ای خشک قرار گرفته و باید براساس اقلیم مختص به آن برنامه‌ریزی و مدیریت منابع آب داشته باشیم، اما رویکرد فعلی ما، بی‌توجهی محض به منابع آبی و نحوه مصرف آن
است.

ضعف در بهره‌گیری از آب‌های بارشی

اسلامی در ادامه به لزوم اصلاح رویکردها در مدیریت منابع آبی تاکید و صرفه‌جویی را یکی از راهکارهای برون‌رفت از شرایط فعلی و استفاده بهینه از منابع آب موجود عنوان کرده و در این‌باره توضیح داد: کشورهای اروپایی روند صحیح مدیریت منابع آبی خود را در پیش گرفته‌اند. آنها تنها به بارش‌ها و موقعیت اقلیمی خود بسنده نکرده‌اند و در مصرف بهینه و جمع‌آوری آب‌های حاصل از بارش، مدیریت صحیحی دارند. این اتفاق از ارزش مناسب آب برای افراد این مناطق سرچشمه می‌گیرد. فرهنگ‌سازی مناسبی در کشورهای اروپایی در زمینه انواع مصارف منابع آبی انجام شده است.

 وی ادامه داد: همچنین سیاست‌های بالادستی کشورها نیز به مدیریت و مهندسی استفاده از آب‌های حاصل باران بستگی دارد.

در کشورهای توسعه‌یافته در قاره اروپا و آسیا به‌ویژه ژاپن، مخازن عمیقی در زیر سطح زمین حفر شده که در زمان بارش، آب باران وارد مخازن و در آنها ذخیره می‌شود، بدین‌صورت بارش‌ها سبب آب‌گرفتگی شهرها نمی‌شود و از آنها به بهترین شکل ممکن استفاده می‌شود، اما متاسفانه در ایران چنین مخازنی برای ذخیره کردن آب بارش‌ها وجود ندارد و با کمی بارش، شاهد آب‌گرفتگی گسترده در تمامی استان‌ها و در نتیجه خسارت و زیان مردم می‌شویم. این اتفاق یکی دیگر از نمونه‌های وجود ضعف در بحث مدیریت منابع آبی است.

سخن پایانی

مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران چندی پیش اعلام کرد که تهران تنها اندازه ۱۰۰ روز آب دارد و خشکسالی، از آنچه فکر می‌کنیم به ما نزدیک‌تر است. در این شرایط باید از مدیران رده بالای کشور پرسید که برای چنین روزی چه برنامه‌ای اتخاذ کرده‌اند؟ چه راهکارها و طرح‌هایی را طی سال‌های اخیر برای جلوگیری از وقوع فاجعه خشکسالی انجام داده‌اند؟ به‌نظر می‌رسد پیش و بیش از آنکه مردم را مقصر وضعیت فعلی بدانیم، وقت پاسخگویی مسئولان است.