فن‌سالاری یا جامعه‌سالاری؛ مسئله این است
کارشناسان معتقدند بحران آب معضلی است که دارای ابعاد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است که در کنار بهره‌گیری از فناوری‌ها نظیر آب‌شیرین‌کن‌ها برای برون‌رفت از آن باید از سرمایه‌های اجتماعی کمک گرفت. در حقیقت اگر ابعاد علوم انسانی آب نادیده گرفته شود، حل بحران آب به رویای دست‌نیافتنی تبدیل می‌شود.
نهادهای متولی علم و جریان‌سازی آن در جامعه بهتر است با تغییر نگرش خودرویکردهایی جز فن‌سالارانه را در بحث آب پیگیری کند، چرا که هر ابزاری در هر مکانی که از تنش آبی رنج می‌برد، کارآیی ندارد. به‌عبارت روشن‌تر، حل بحران آب وابسته به پیگیری روش‌های برخاسته از توان سرمایه‌های اجتماعی و ابزارهای فناورانه است. صمت در این گزارش درصدد پاسخ به این پرسش برآمده است که آیا فناوری می‌تواند کشور را از بحران آب عبور دهد؟
کابوسی به نام کم‌آبی
حل معضلات بشر به کمک علم و بعد فناوری، دلیل اصلی دانشمندان و فناوران برای کسب دانش بوده است، بنابراین می‌توان به این گزاره که پیشرفت علم از مشکلات بشر حاصل می‌شود، اتکای بیشتری کنیم. در کشورمان نهادی نظیر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نزدیک به 2 دهه می‌شود که سرآمد پیگیری حل معضلات کشور با کمک فناوری به‌دست شرکت‌های دانش‌بنیان است و کارنامه درخشانی هم در این عرصه دارد. این نهاد دستاوردهای متنوع و رو به پیشرفتی در حوزه نانو فناوری یا تجهیزات صنعتی و کشاورزی داشته است که شاهد خوبی برای ذکر این گزاره است. در تشریح این نهاد آمده است؛ بنا بر ضرورت و با هدف ارتقای اقتدار ملی، تولید ثروت و افزایش کیفیت زندگی مردم از طریق افزایش توانمندی‌های فناوری و نوآوری در کشور و ارتقای «نظام ملی نوآوری» و تکمیل مولفه‌ها و حلقه‌های آن ایجاد شده است. در ایجاد این نهاد، اهداف دیگری همچون توسعه «اقتصاد دانش‌بنیان» از طریق هماهنگی و هم‌افزایی بین‌بخشی و بین‌دستگاهی، ارتقای ارتباط «دانش» با «صنعت» و «جامعه»، تسهیل تبادلات بین بخش‌های عرضه و تقاضای فناوری و نوآوری و تجاری‌سازی دستاوردهای فناوری و نوآوری و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان نیز مدنظر بوده است.
با این توصیف شاید بتوان فعالیت‌های این نهاد را در کشور همان کورسوی امید برای رفع بحران‌ها به کمک علم و فناوری دانست. حال اینکه چقدر می‌توان از حل تمامی بحران‌ها حرف زد، بستگی به نگرش موجود در ادامه حیات این نهاد دولتی دارد. یکی از این بحران‌ها، مشکلات مربوط به آب است که چند سالی می‌شود گریبان کشور و مردم را گرفته و رنگ کابوس به خود گرفته است.
امروزه کمتر کسی در کشور پیدا می‌شود که با واژه‌ای نظیر بحران آب یا خشکسالی ناآشنا باشد و کمتر قومی در کشور با آن مانوس نباشند.
هنوز نمی‌دانیم مسئله آب چیست
حجت میان‌آبادی، عضو هیات‌علمی دانشگاه تربیت‌مدرس و کارشناس در زمینه سیاست‌های کلان آب در گفت‌وگو با صمت درباره اینکه آیا رویکرد دانش‌بنیان‌ها و نهادهای متولی نظیر معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری چقدر می‌تواند برای برون‌رفت از بحران آب موثر واقع شود، گفت: ابتدا باید به این پرسش پاسخ بدهیم که آیا مسئله و بحران آب در کشور با فناوری قابل‌حل است یا خیر؟ برای مثال فردی پرخور را در نظر بگیرید که به‌صورت مداوم از غذاهای چرب و مضر مصرف می‌کند و خود از بیماری‌های وابسته به این عادت غذایی رنج می‌برد، حال سوال این است کدام دارو یا تزریق و کدام عمل برای حل بحران سلامتی این فرد موثر است. به‌عبارت روشن‌تر، وقتی فردی دارای سبک غلط زندگی است و روزانه از مواد غذایی مضر و دخانیات استفاده می‌کند، آیا می‌توان با تجویز دارو یا رویکردهای درمانی سلامتی او را تضمین کرد؛ واضح است که خیر.
این‌کارشناس گفت: به‌نظر می‌رسد در سیاست‌گذاری مدیریت منابع آبی کشور، توسعه مقدم بر همه‌چیز از جمله عدالت و در مراحل بعدی محیط‌زیست بوده است، به‌طوری که فدا شدن محیط‌زیست برای نیل به توسعه امری اجتناب‌ناپذیر است. در چنین دیدگاهی طرح‌های کلان آبی از جمله طرح‌های کلان انتقال آب بین‌حوضه‌ای برای صنعتی کردن جامعه و رسیدن به توسعه و توسعه‌یافتگی در برخی مناطق دیگر امری طبیعی و ضروری است.
وی افزود: در بحث حل معضلات آبی دکترین‌ها یا رویکردهای زیادی داریم. برای مثال برای رفع یک معضل اقتصادی باید از یک رویکرد مشخص به‌نام دولت‌محور یا بازارمحور بهره بگیریم؛ در تمامی حوزه‌ها از جمله صنعت و بازار هم این روال صادق است، اما هنوز نمی‌دانیم که رویکرد ما به مسائل آبی کشور چیست. برای مثال هنوز مشخص نکرده‌ایم که رویکرد انسان‌مدارانه را باید در پیش بگیریم یا تکنوکراتیک؛ این رویکرد به این معنا است که هر مشکلی را با فناور و ابزارهای فناورانه باید حل کنیم. این گزاره به‌معنای نفی فناوری نیست. بدون‌شک برای برون‌رفت از معضلات آبی کشور، ما به فناوری هم نیاز داریم، اما با نگاه فقط فن‌سالارانه نمی‌توان به جنگ معضلات آبی رفت.
فناوری متناسب با مشکلات به‌کار گرفته شود
میان‌آبادی گفت: هیدروکرات‌ها تمام مشکلات آبی را می‌خواهند با یک ابزار حل کنند که آن هم فناوری است. این گزاره به‌معنای مخالفت یا ضدیت با فناوری نیست بلکه باید با یک جعبه ابزاری مواجه باشیم که متناسب با هر شرایطی مورداستفاده قرار گیرد. برای مثال آیا می‌توان با یک آچار شلاقی بزرگ، یک مهتابی را تعمیر کرد. بی‌شک اگر هم بشود، رویکرد تخریبی دارد. به‌عبارت دیگر، تعمیر مهتابی‌ای که با یک آچار ساده امکان‌پذیر است، با یک آچار نامتعارف برای آن شرایط، تخریب را به‌دنبال دارد. نمی‌توان منکر کارآیی ابزارها برای حل یک معضل شد، اما هرکدام مکان و زمان مشخصی دارند. در واقع باتوجه به نوع مسئله باید ابزار انتخاب شود. همان‌گونه هم که پیش‌تر گفته شد، مسئله آب در کشور ما برای مسئولان به‌خوبی تعریف نشده است. نگاهی که مجموعه‌های علم‌محور در کشور نظیر معاونت علمی به علم داشته است، حاصل یک نگرش ابزارگونه بوده یعنی علم را زمانی علم می‌دانسته است که منجر به خلق یک ابزار فناورانه شود و میزان سرمایه‌گذاری این نهاد دولتی در سایر علوم انسانی و مدیریت نزدیک به صفر بوده است، چرا که نمی‌توان از این علوم کارآمد و فن‌محور برای رفع بحران‌های اجتماعی نظیر کم آبی بهره گرفت؛ چراکه معضلات این‌چنینی تنها با علومی که ماهیت ابزارگونه دارند، حل نمی‌شوند.
کارنامه مردود یک نهاد دولتی
وی افزود: بزرگ‌ترین نقدی که چند سال اخیر به این نهادها در رفع بحران آب می‌شود، این است که این نهادها نگرش فن‌سالارانه داشته‌اند و ابزارمحور بوده‌اند نه مسئله‌محور؛ در حالی که اساس شکل‌گیری این نهاد، برون‌رفت از مسائل و مشکلات با کمک از ابزارهای فناورانه است و برای حل بسیاری از مشکلات و بحران‌ها باید علاوه بر ابزار فناورانه از رویکردهای علوم انسانی و سرمایه‌های اجتماعی بهره گرفت. بنابراین می‌توان گفت عملکرد معاونت علمی در موارد صددرصد فن‌سالاری به‌شدت قابل‌دفاع بوده است، نظیر زیست‌فناوری و نانو، اما کارنامه این معاونت در حوزه منابع آب درخشان نیست، چرا که از سرمایه‌های اجتماعی و مردم بهره نگرفته است و تنها به حمایت برخی شرکت‌هایی که صاحب فناوری هستند، پرداخته است نظیر شرکت‌هایی که دستگاه‌های پیشرفته آب شیرین‌کن می‌سازند.
آب یک کالا نیست
این استاد دانشگاه گفت: در واقع این نهاد در مسیر حل معضل آب نه تنها به سرمایه‌های اجتماعی بی‌اعتنا بوده بلکه به ابعاد اجتماعی و انسانی آب هم بی‌توجه بوده است و آب را به‌مثابه یک کالا دیده است که با ابزاری نظیر فناوری، می‌توان آن را مدیریت کند. به‌همین‌دلیل معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری نتوانسته است ورود موفقی در مناقشه زاینده‌رود یا کرمان و مکان‌هایی داشته باشد که ابعاد اجتماعی معضل آب پررنگ بوده است؛ چرا که همواره نگرش فناوری‌گونه داشته است و تنها خواهان حل معضلات با ابزارهای فناوری است تا علم به ماهیت واقعی آن. در واقع آن مولفه‌ای که مهندسی شود و دارای ابزار باشد، از نگاه این نهاد علم و دارای خروجی است. در کل این نهاد دغدغه‌ای برای معضلات مدیریتی و علوم انسانی در کشور ندارد.
وی ادامه داد: اینجا است که چندین سال فعالیت معاونت علمی به‌دلیل تعریف نادرست از علم در حوزه آب و محیط‌زیست چندان موفق نبوده است. به اعتقاد من سیاست‌گذاری غیر فناورانه بر مبنای علم برای برون رفت‌از بحران آب و در معاونت علمی جایگاه قابل دفاعی ندارد؛ در واقع جامعه‌شناسی آب وجود ندارد.
فناوری همه‌جا به‌کار نمی‌آید
در ادامه، سراغ یکی از فناوران عرصه تولید دستگاه‌های تصفیه آب و آب‌شیرین‌کن رفتیم. علی‌اکبر بابالو، رئیس یک شرکت دانش‌بنیان در گفت‌وگو با صمت گفت: فناوری‌های آب‌شیرین‌کن را نمی‌توان در همه‌جای کشور به‌راه انداخت، در حالی که بیشتر مناطق ایران دارای تنش آبی هستند. آب‌شیرین‌کن‌ها به‌طورمعمول برای اقلیم‌هایی به‌کار می‌روند که آب آنها شور است، اما نیاز کل کشور در زمینه دستگاه‌های تصفیه آب است. نکته اساسی این است که در بسیاری از مواقع آبی که مصرف می‌کنیم، شور نیست، اما دارای یک‌سری آلودگی‌ها و مواد مضری است که می‌توان با یک فرآیند تصفیه ساده آن را رفع کرد. در نهایت در بیشتر مناطق مختلف کشور جز اهواز، قم و دیگر شهرهایی که آب شوری دارند، نیازی به تولید دستگاه‌های آب‌شیرین کن که نرخ بالایی هم دارند، نیست.
وی با اشاره به تولید دستگاه تصفیه آب با غشای سرامیکی گفت: در دستگاه‌های معمولی تصفیه‌آب روش اسمز معکوس انجام می‌شود که به هیچ املاح مضر و غیرمضری اجازه ورود به مخزن را نمی‌دهد و آنها را حذف می‌کند، بنابراین هیچ‌گونه املاح مفید و غیرمفیدی در آب حاصل از تصفیه این دستگاه‌ها وجود ندارد. حال اگر املاح مفیدی مانند کلسیم، منیزیم و آهن در آب وجود نداشته باشد، خوردن طولانی‌مدت آن که به تلخی هم می‌گراید و ساختار اسیدی دارد، باعث بروز انواع ناراحتی‌های قلبی و کلیوی می‌شود.
بابالو گفت: دستگاهی که تولید کردیم، املاح مفید آب را نگه می‌دارد و با غشای سرامیکی املا و مواد معلق مضر را حذف می‌کند.
به‌عبارت دیگر، کلسیم، منیزیم و آهن را حذف نمی‌کند، اما تمام ذرات معلق در ابعاد نانومتری را حذف می‌کند و اجازه عبور به این ذرات را نمی‌دهد. این دستگاه اندازه کوچکی دارد و می‌توان به استفاده عموم مردم در خانه‌ها بیاید. این سیستم بدون برق و فشار الکتریسیته و در واقع با فشار آب کار می‌کند و هدررفت آب بسیار پایینی دارد.
سخن پایانی
باتوجه به موارد یادشده، حل بحران آب در کشور بدون در نظر گرفتن ابعاد اجتماعی و سیاسی آن و با نادیده گرفتن سرمایه‌های اجتماعی تنها با اتکا به ابزارهای فناورانه، رویایی بیش نیست که رسیدن به آن تا حد زیادی محال است. در واقع حل بحران آب تنها با کمک فناوری در مقیاس‌های کوچک امکان‌پذیر است. معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری به‌عنوان متولی علم و فناوری در کشور تاکنون با نگرش فن‌سالارانه به حل بحران‌ها پرداخته است. این نگرش در حوزه‌هایی نظیر زیست‌فناوری و نانو پاسخگو بوده و کارنامه درخشانی برای این نهاد رقم زده است، در حالی که در مناقشات آبی کشور تا حد زیادی بی‌تاثیر بوده است. در کل عمده برنامه مدیریت سیل و خشکسالی در چند دهه اخیر در کشور، واکنش‌گرا و محدود به پرداخت خسارت بوده که این یک شکست بزرگ است.
