چرمشهر آب ندارد
کمبود آب در بیشتر کشورهای جهان، از مرز هشدار گذشته و امروز با کمبود و خشکسالی گسترده روبه‌رو هستیم. فرونشست زمین در ایران که به داخل شهرها رسیده، استفاده از روش‌های بهینه‌سازی مصرف آب را در کشاورزی، صنعت و... ضروری‌تر کرده است. اگرچه به‌گفته کارشناسان، امروز هم دیر است اما باید هرچه زودتر جلوی فاجعه در کمین حیات انسانی و غیرانسانی را گرفت.
استفاده از مواد شیمیایی چرم‌سازی، ۳ برابر استاندارد جهانی
براساس آمار منتشر شده ۹۰ درصد آب در بخش کشاورزی، ۳ درصد در صنعت و ۷ درصد نیز به‌عنوان آب شرب مصرف می‌شود. خلأ الگوی مصرف درست سبب شده آب زیادی در کشور هدر برود. در کنار صنایع آب‌بر مانند فولادسازی، چرم‌سازی نیز آب زیادی مصرف می‌کند. براساس نظر کارشناسان، بیشترین مصرف آب در این صنعت در بخش تبدیل پوست به سالامبور است اما متاسفانه پس از گذر از این مرحله آب‌بر، محصول (سالامبور چرم سبک) صادر می‌شود. در ادامه این سالامبور صادراتی در قالب کالای چرمی با ارزش‌افزوده از ترکیه وارد ایران می‌شود. این مسئله آسیب زیادی به این صنعت و سایر صنایع وابسته به چرم وارد کرده است. حال باید دید فعالان صنعت چرم برای استفاده بهینه از آب چه کرده‌اند و کارشناسان این حوزه چه راهکاری برای کاهش مصرف آب دارند؟
صادراتی که ارزش‌افزوده ندارد
تبدیل پوست به چرم دارای ۴ مرحله از پوست به سالامبور، وت‌بلو، کراست و فینیشینگ (چرم) است. کارشناسان و فعالان صنعت چرم عنوان می‌کنند بیشترین آب‌بری و آسیب به محیط‌زیست در مرحله تبدیل پوست به سالامبور است. در این زمینه باید گفت چرمشهر تهران ۸۰ درصد در زمینه تولید سالامبور فعالیت دارد که بخشی از این تولیدات صادر شده و فقط ۲۰ درصد سالامبور در این شهرک صنعتی تبدیل به چرم می‌شود؛ البته این موضوع در بخش چرم سبک و گوسفندی است.
در چرمشهر تبریز که در حوزه چرم سنگین فعالیت دارد، تمام مراحل از پوست تا چرم انجام شده و بخشی از این چرم در بازار داخل مصرف و قسمتی هم صادر می‌شود که در این‌باره گلایه‌هایی از سوی فعالان محصولات چرمی از جمله تولیدکنندگان کفش مطرح است. بررسی این موضوع فرصت دیگری نیاز دارد. البته وزارت صنعت، معدن و تجارت برای صادرات سالامبور عوارض گمرکی تعیین کرده که می‌تواند راهکار خوبی برای کاهش صادرات سالامبور از کشور باشد.
خلأ استفاده از فناوری
اما راهکار کاهش مصرف آب در صنایع آب‌بر از جمله چرم‌سازی چیست؟ کشورهای صنعتی برای کاهش مصرف آب در صنعت چرم به‌لحاظ نرم‌افزاری و سخت‌افزاری پیشرفت‌های زیادی کرده‌اند. به‌عنوان مثال، درام میکسچر، ابزاری است که این کشورها برای تبدیل پوست به چرم و در مرحله دباغی مورداستفاده قرار می‌دهند که تا حدود ۵۰ درصد مصرف آب را کاهش می‌دهد. در ایران تعداد محدودی از فعالان این صنعت در حال استفاده از این فناوری هستند. البته هنوز استفاده از آن برای صرفه‌جویی در مصرف آب بین برخی صنعتگران نهادینه نشده و علاوه‌بر این، این قطعه (درام میکسچر) هزینه بالایی دارد و شاید بودجه و سرمایه فعلی صنعتگران پاسخگوی تامین آن نباشد. به‌طور قطع، کاهش مصرف آب در صنایع از جمله صنعت چرم، شدنی است اما نیاز به سرمایه‌گذاری دارد. همان‌گونه که عنوان می‌شود با بهسازی و نوسازی ماشین‌آلات و تجهیزات صنعتی بهره‌وری در تولید افزایش چشمگیری خواهد داشت، استفاده از تکنولوژی‌های جدید برای بهره‌ور کردن چرم‌سازی نیز مفید خواهد بود.
بهینه‌سازی مصرف و مشقت‌های آن
مسعود بنابیان، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان چرم آذربایجان‌شرقی درباره بهینه‌سازی مصرف آب در چرم‌سازی‌های کشور به گفت: برخی شرکت‌های فعال در چرم‌سازی در قالب مسئولیت اجتماعی به‌دنبال کاهش مصرف آب در واحدهای خود هستند.
به‌عنوان مثال برای تبدیل هر تن پوست خام به چرم (فقط برای پوست خام) حدود ۲۵۰ مترمکعب آب در کشور استفاده می‌شود اما بعضی تولیدکنندگان سعی دارند مصرف آب را به ۱۵۰ مترمکعب برسانند که در کشورهای دیگر هم تقریبا همین میزان است.
وی افزود: در برخی چرمشهرهای کشور، آب مصرفی برای چرم‌سازی بسیار بی‌کیفیت است که هم ماشین‌آلات را فرسوده می‌کند و عمر مفید آنها را کاهش می‌دهد و هم کیفیت محصولات را پایین می‌آورد. مثلا در چرمشهر تبریز آب مورداستفاده، از عمق ۱۰ تا ۱۲ متری استخراج می‌شود که برای شرب و حتی کشاورزی و صنعت مناسب نیست.
وی ادامه داد: برای بهینه‌سازی مصرف آب در صنایع، نیاز به سخت‌افزار فناورانه است که نیاز به سرمایه‌گذاری سنگینی دارد؛ بنابراین بعضی صنعتگران به‌دنبال این هستند که جزو شرکت‌های صنعتی و به‌اصطلاح سبز باشند. در حوزه محیط‌زیست، مسئولان این بخش به‌جای اینکه بیشتر به فکر بهینه‌سازی مصرف آب باشند، به‌دنبال اصلاح فاضلاب در چرمشهرها هستند.
رئیس کمیسیون صنعت و معدن اتاق بازرگانی تبریز در ادامه سخنان خود تصریح کرد: دولت برای کاهش مصرف آب باید مشوق‌هایی را درنظر بگیرد و مثلا مالیات شرکت‌های سبز و واحدهای صنعتی که به‌سوی استفاده بهینه از انرژی به‌ویژه آب حرکت کرده‌اند را به‌عنوان نمونه، ۲ درصد کاهش دهد تا صنعتگر همین مبلغ را برای توسعه تجهیزات فناورانه سرمایه‌گذاری کند.
او عنوان کرد: از سوی دیگر، مسئولان و مدیران دولتی در بخش محیط‌زیست باید همراه صنعتگر باشند، نه اینکه واحدهای چرم‌ساز را به‌عنوان شرکت‌های آلاینده معرفی کنند و تمام تلاش آنها را برای بهینه‌سازی مصرف آب نادیده بگیرند و فقط متمرکز بر مثلا فاضلاب این شرکت‌ها شوند.
این فعال صنعت چرم اضافه کرد: اگر شرکتی که در مصرف آب رعایت کرده و سالانه حدود ۱۲۰ میلیون تومان هزینه این امر می‌کند، با واحد صنعتی که در این راستا هزینه نمی‌کند، به‌دلیل فاضلاب یک مبلغ جریمه شوند، فرد انگیزه خود را برای بهبود تولیدات صنعتی از دست می‌دهد. البته آب مصرفی و فاضلاب صنایع هر دو موضوع مهمی است و به‌طور قطع، شرکت‌هایی که به‌دنبال بهینه‌سازی مصرف آب هستند برای فاضلاب محصولاتشان هم برنامه دارند اما باید از سوی مدیران بالادستی این مسائل دیده شود.
وی گفت: از صنعتگرانی که در حوزه مسئولیت اجتماعی فعالیت دارند انتظار می‌رود به‌طور عملی موردحمایت قرار بگیرند، نه‌فقط روی کاغذ، زیرا شعار از سوی تمام نهادها داده می‌شود اما اجرای آن مهم است. از سوی دیگر، وقتی قانون دربرگیرنده همه یا هیچ است، افراد را بی‌انگیزه می‌کند.
ضرورت ارائه مشوق‌های زیست‌محیطی
بنابیان در ادامه سخنان خود با گلایه بیان کرد: در حال‌حاضر تولیدکننده با تامین اجتماعی، گمرک، بانک، اداره کار، باربری و... دچار مشکل است که محیط‌زیست هم جزو آنها می‌شود. تمام انرژی صنعتگر در رفت‌وآمد به این نهادها برای رفع چالش‌های موجود از بین می‌رود و اگر دولت برای کارهایی که برخی صنعتگر در حوزه بهبود تولید در حال انجام هستند، مشوقی ارائه ندهد، نمی‌توان انتظار بیش از این از آنها داشت.
وی ادامه داد: در کشورهای دیگر، صنعتگر هر گامی که برای بهبود تولید و کمک به سلامت محیط‌زیست بردارد، دولت‌های آنها مشوق درنظر می‌گیرند. به‌عنوان مثال، ترکیه تمام هزینه‌ای که صنعتگر برای سلامت محیط‌زیست در واحد تولیدی خود هزینه می‌کند را به‌عنوان مالیات درنظر می‌گیرد.
آب بی‌کیفیت و مصرف بالای مواد شیمیایی
عنوان شد آب مورداستفاده در برخی شهرک‌های صنعتی، مناسب تولید نبوده و ماشین‌آلات را فرسوده می‌کند. بنابیان درباره تاثیر مصرف این آب روی کیفیت چرم‌های تولیدی گفت: آب مصرفی در تولید چرم چرمشهر تبریز بی‌کیفیت بوده و در کنار بهره‌وری، روی کیفیت محصولات نهایی از جمله چرم موردنیاز کیف، کفش، مبل و... تاثیر منفی می‌گذارد. حتی این آب، استاندارد آب خروجی صنایع (فاضلاب‌ها) را هم ندارد.
او گفت: در حال‌حاضر در چرمشهر تبریز، فقط به‌دلیل آب مورداستفاده این صنعت، مصرف مواد شیمیایی ۳ برابر بالاتر از استاندارد است.
وی افزود: این آب دارای یون بالایی بوده و مواد شیمیایی که استفاده می‌شود پیش از اینکه داخل چرم شود، جذب یون‌های داخل آب می‌شود. همین امر سبب‌شده مصرف مواد شیمیایی افزایش زیادی داشته باشد.
رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان چرم آذربایجان‌شرقی درباره این معضل عنوان کرد: چرمشهر تبریز حدود سال ۶۲ ساخته شده، از این‌رو آب مصرفی آن از عمق چاه‌ها تامین می‌شود که آب مناسبی نیست اما آب مورداستفاده چرمشهر تهران از آب لوله‌کشی است.
گام نخست را نهادهای دولتی بردارند
در ادامه فرزان مهاجر از دیگر فعالان صنعت چرم کشور درباره وضعیت تولید چرم و بهینه‌سازی مصرف آب در این صنعت به گفت: نخستین گام باید از سوی شرکت شهرک‌های صنعتی برداشته شود. نهادهای بالادستی باید گام‌های درستی بردارند تا تولیدکنندگان نیز ملزم به ادامه آن شوند. امروز صادرات هندوانه به ترکیه که به منزله صادرات آب از کشور است، صنعتگر را تشویق به هزینه‌کرد اضافه برای صرفه‌جویی در مصرف آب در واحد صنعتی نمی‌کند. از سوی دیگر، کاشت محصولاتی مانند هندوانه برای صادرات منجر به کاهش منابع زیرزمینی شده و ادامه فعالیت برای صنایع را سخت‌تر می‌کند. این در حالی است که با یک محاسبه ساده، ارزش‌افزوده‌ای که از محل صادرات هندوانه و چرم نصیب کشور می‌شود، کاملا مشخص است.
وی افزود: تمام کشورهای فعال در حوزه نساجی به‌دلیل ارزش‌افزوده‌ای که صنعت چرم به همراه دارد، به‌دنبال رشد و توسعه این صنعت هستند. در ایران اما شرکتی با مجوز وزارت صنعت، معدن و تجارت چندمیلیون یورو سرمایه‌گذاری می‌کند و حال که قرار است به بهره‌برداری برسد باید دربه‌در دنبال تامین آب موردنیازش در یک شهرک صنعتی تخصصی باشد، چون پشت این عملکرد سیاست‌گذاری درستی وجود ندارد.
او ادامه داد: اگر دچار کمبود آب هستیم و آب موردنیاز صنایع را نمی‌توان تامین کرد، باید از ابتدا مجوز راه‌اندازی و سرمایه‌گذاری داده نمی‌شد. نمی‌توان مجوز صادر کرد تا سرمایه‌گذار میلیاردها تومان هزینه کند اما در نهایت نتواند واحد صنعتی خود را به بهره‌برداری برساند.
کمبود آب و توسعه واحدهای صنعتی
مهاجر تصریح کرد: شهرک صنعتی چرمشهر در تهران بنا شد و ۳ دهه قبل چرم‌سازان را مجاب کردند تا در این شهرک مستقر شوند. آیا مسئولان و مدیران وقت، بررسی‌های اولیه را برای تکمیل تمام زیرساخت‌های موردنیاز کرده بودند؛ اینکه حجم آب زیرزمینی این منطقه چقدر و پاسخگوی چند واحد صنعتی است؟ از سوی دیگر در حال‌حاضر اگر آب نیست، چرا مجوز برای راه‌اندازی واحد تولیدی جدید در حوزه چرم صادر می‌شود؟ چرا افراد جدید برای راه‌اندازی خط تولید چرم دوباره به این شهرک هدایت می‌شوند؟
این فعال صنعت چرم در ادامه به گلایه گفت: واحدهای فعال در این شهرک و کسانی که سال‌هاست در این شهرک فعالیت دارند نمی‌توانند توسعه محصول داشته باشند، چون عنوان می‌شود آب نیست. در واقع سهمیه هر واحد صنعتی، عدد مشخصی است که بیش از آن، آب تامین نمی‌شود. اما از سوی دیگر، آب را برای تاسیس واحدهای جدید ذخیره می‌کنند. حال اگر کشور با کمبود آب مواجه است نباید اجازه سرمایه‌گذاری جدید داد و واحدهای تولیدی موجود که توان صادرات دارند و امروز به بهره‌وری رسیده‌اند باید برای توسعه حمایت شوند تا بخواهیم منتظر بهره‌برداری واحدهای جدید با سرمایه‌گذاری‌های هنگفت شویم.
مهاجر در ادامه گفت: وقتی صنعتگر برای توسعه فعالیتش به شرکت شهرک‌های صنعتی مراجعه می‌کند، مسئولان به او پاسخ می‌دهند هر کس مجوز داده از او هم طلب آب کنید. این برخورد درستی با صنعتگر نیست.
این فعال صنعت چرم با اشاره به مشکلات تامین آب موردنیاز چرم‌سازان در شهرک صنعتی چرمشهر تهران، عنوان کرد: بارها صنعتگران به ستاد تسهیل و رفع موانع تولید مراجعه و این مشکل را مطرح کرده‌اند. حتی با صدور مجوز از این ستاد، صنعتگران هنوز نتوانسته‌اند حجم آب موردنیاز خود را از شرکت شهرک‌های صنعتی استان تهران دریافت کنند. برخی چرم‌سازان برای توسعه فعالیت خود بیش از ۳ میلیون یورو هزینه کرده‌اند اما سرمایه آنها بدون استفاده باقیمانده، زیرا آب موردنیاز تامین نمی‌شود؛ به قول معروف «یک ده آباد به از ۱۰ ده خراب» چرا از این واحدهای موجود به‌جای راه‌اندازی واحد تولیدی جدید حمایت نمی‌شود.
مهاجر گفت: در حال‌حاضر در شهرک صنعتی چرمشهر، ۴۰ درصد زمین‌ها واگذار نشده است، از این‌رو آب سهمیه برای هر واحد صنعتی مشخص بوده و برای توسعه بیش از آن، آب اختصاص داده نمی‌شود. آیا قرار است شرکت شهرک‌های صنعتی فقط زمین به‌فروش برساند، بدون توجه به زیرساخت‌های موردنیاز؟ این را باید هنگام راه‌اندازی واحد صنعتی به صاحب صنعت اعلام کرد اینکه اجازه توسعه ندارد.
سخن پایانی
مشکل آب جدی‌تر از آن است که همچنان مجوز برای صنایع آب‌بر صادر شود. به‌گفته کارشناسان راه‌اندازی واحدهای صنعتی با تعداد زیاد بدون فراهم بودن زیرساخت‌ها از جمله آب موردنیازشان فقط منجر به هرزرفتن زمان و پول می‌شود و در چنین شرایطی نمی‌توان انتظار رشد اقتصادی و صنعتی داشت.
