با این وجود، در سال‌های گذشته این ناترازی ابعاد وسیعی به خود گرفته که می‌توان گفت شباهتی با ناترازی‌های پیشین کشور ندارد و آنچه امروز روی می‌دهد، پدیده «کمبود برق» است. به‌گزارش صمت و به‌نقل از مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی، در سال‌های گذشته تاخیر در بهره‌برداری از واحدهای نیروگاهی جدید موجب شده که محدودیت‌های تامین برق به‌شدت متاثر از میزان بارش باران و شرایط جوی کشور در ماه‌های گرم شود. نگاهی به قراردادهای جدید بسته‌شده در سال‌های گذشته بیم محدودیت بسیار جدی کشور در ظرفیت تولید برق را بیشتر کرده و همین نگرانی موجب شده است که برای مواجهه با شرایط اضطراری، ضرورت تدوین راهبردهای اثربخش و با تحمیل کمترین هزینه برای اقتصاد موردتوجه قرار بگیرد. در پی کمبود برق در سال ۱۴۰۰، وزارت نیرو برنامه عملیاتی برای احداث واحدهای نیروگاهی جدید و افزایش توان عملی واحدهای گازی را برای یک‌سال منتهی به شهریور ۱۴۰۱ در دستور کارش گذاشت. براساس این برنامه، حدود ۶ هزار مگاوات نیروگاه حرارتی و تجدیدپذیر با سرمایه‌گذاری‌های دولتی، بخش خصوصی و احداث بخش بخار به‌عنوان هدف، مشخص شدند. این اقدامات موجب شد که در نیمه دوم ۱۴۰۱ حدود ۷۶۰ مگاوات و در ۶ ماهه نخست آن نیز ۲هزار و۵۶۰ مگاوات ظرفیت اسمی نیروگاهی افزایش پیدا کرد. علاوه بر این، حدود هزار مگاوات افزایش ظرفیت عملی نیروگاه‌ها از طریق ارتقای واحدها محقق شد.

رشد سهم نیروگاه‌های برقابی

در سال گذشته، تولید برق از نیروگاه‌های برقابی با مدیریت موثرتری برای تامین برق در زمان اوج مصرف همراه بود. تولید همزمان شبکه سراسری در زمان پیک مصرف سال گذشته به ۵۹.۴ هزار مگاوات رسید که نسبت به تابستان ۱۴۰۰ افزایش ۸.۵ درصدی داشته است. به‌علاوه، در زمان پیک مصرف معادل ۳۷۱ مگاوات برق هم از کشورهای همسایه وارد شد. به این ترتیب، مجموع قدرت تامین‌شده در زمان پیک مصرف برق در سال ۱۴۰۱ حدود ۵۹.۸ مگاوات برق بود.از سوی دیگر، رشد پیک تقاضای برق در سال گذشته کمتر از رشد حداکثر تولید همزمان برق در شبکه سراسری بوده است. در سال ۱۴۰۱ پیک مصرف به‌میزان ۶۹.۵ هزار مگاوات بالغ شد که افزایش ۳.۶ درصدی را نسبت به گذشته ثبت کرده است. مقایسه حداکثر قدرت تامین شده همزمان و پیک مصرف برق نشان می‌دهد که میزان جابه‌جایی بار، در سال گذشته بالغ بر ۹.۷ هزار مگاوات بوده است. جدا از تعهد وزارت نیرو به تامین برق کشور، بنا بر اصل ۴۴ قانون‌اساسی، جمهوری‌اسلامی ایران باید تعهدات خود را در زمینه صادرات برق به کشورهای همسایه نیز ایفا کند. در تابستان ۹۹ تراز تبادل برق برابر هزارو۹۲۵ مگاوات‌ساعت بوده است. در سال ۱۴۰۰ کشور با تراز انرژی منفی در تبادل انرژی برق با کشورهای همجوار مواجه شد؛ به‌گونه‌ای که در این سال، واردات حدود ۷۴۶ مگاوات‌ساعت از صادرات پیشی گرفت. این تراز در تابستان پارسال مثبت شده و به ۷۲۰ مگاوات‌ساعت رسیده است.

صنایع، بزرگ‌ترین قربانی کمبود برق

باتوجه به الگوی مصرف برق در ساعات مختلف روز، میزان محدودیت برق‌رسانی و اجرای طرح‌های مدیریت مصرف هم متفاوت است. طرح‌های مدیریت بار مصرفی مشترکان در سال گذشته از حدود ۵هزارمگاوات تا ۱۰هزارمگاوات متغیر بوده که توزیع میزان جابه‌جایی بار مشترکان در زمان پیک مصرف، نشان‌دهنده سهم بالای صنایع است. نکته مهم این است که نیاز بالقوه صنایع به برق می‌تواند بیش از سال گذشته رشد کند، زیرا باوجود صدور ۶هزار و۴۰۰ پروانه بهره‌برداری در سال گذشته، تعداد انشعابات فروخته‌شده به این مشترکان، ۲هزار انشعاب بوده؛ بنابراین یکی از اقدامات وزارت نیرو برای جلوگیری از نیاز تقاضای برق در تابستان، از طریق عدم‌واگذاری انشعاب جدید برق بوده که یکی دیگر از مصادیق آسیب‌های کمبود برق در کشور است. باوجود همه این مشکلات، پایش بخش حقیقی اقتصاد در بخش صنعت و معدن نشان می‌دهد که علاوه بر مسائلی مانند تاثیر نوسانات نرخ ارز و آثار سوء آن بر نرخ مواد اولیه در کنار افزایش نهاده‌های تولید، بعضی صنایع دچار زیان هم شده‌اند. تامین نکردن برق پایدار و گاه قطعی برق به یکی از دغدغه‌های صنعتگران تبدیل شده است، به‌نحوی‌که روند شامخ صنعت نشان می‌دهد، شاخص آن را ۵۹.۶۵ محاسبه کرده‌اند. این روند تا مرداد ادامه یافت و به ۴۸.۴۵ در میانه تابستان امسال رسید. همچنین، بررسی شاخص تولید شرکت‌های صنعتی بورس هم نشان می‌دهد که شاخص تولید این شرکت‌ها در تیر سال گذشته نسبت به زمان مشابه در ۱۴۰۰ رشدی ۸.۵ درصدی داشته است.

افزایش حداکثر نیاز مصرف

وضعیت حداکثر نیاز مصرف اصلاح‌شده در دهه ۹۰ از روندی افزایشی خبر می‌دهد. در سال ۹۲ بیشینه مصرف به‌تنهایی ۶.۹ درصد رشد کرد. گفتنی است، افزایش قابل‌ملاحظه مصرف در سال ۱۴۰۱ و تغییرات نرخ رشد پیک مصرف سال ۱۴۰۰ نسبت به ۹۹، به‌دلیل درج نکردن میزان مدیریت بار اعمال‌شده به مشترکان بوده و آمار اعلام معادل اوج مصرف واقعی مشترکان نبوده است. یکی از سناریوهای آینده کوتاه‌مدت مصرف برق، ادامه رفتار گذشته مصرف‌کنندگان است. در این شرایط، روند متغیرهای مستقل تعیین‌کننده تابع مصرف همچون سال گذشته فرض گرفته می‌شود. بنا بر پیش‌بینی‌های انجام‌گرفته، رشد اقتصادی بخش صنعت بین ۳ تا ۵ درصد، خدمات یک تا ۲ درصد و بخش کشاورزی ۲ تا ۳درصد خواهد بود. حال اگر از حداکثر مصرف سال ۱۴۰۱، میزان توان صادراتی همزمانی با اوج کسری و میزان مصرف معادل ۱۰هزار مگاوات به آن افزوده شود، رشد مصرف داخلی در دوره پیک، برای سناریوهای پایین، میانی و بالا به‌ترتیب ۱.۷، ۴.۷ و ۷.۴ درصد خواهد بود. از سوی دیگر، مجموع توان تولیدی داخلی در تابستان امسال در بهترین حالت ۶۳هزار و۶۹۵ مگاوات محاسبه شده بود و در حالت بدبینانه آن را ۵۹هزار و۳۱۵ مگاوات اعلام کرده‌اند. در حالی که حداکثر نیاز مصرف داخلی هم میان ۷۰هزار و۵۱۶ تا ۷۴هزار و۵۰۷ مگاوات ارزیابی شده است. با احتساب ذخیره و توان وارداتی، میزان عرضه کل شبکه برق در اوج مصرف میان ۵۸هزار و۶۲۵ تا ۶۳هزار و۵ مگاوات بوده است. از سوی دیگر، میزان تقاضای کل برای امسال که مجموع اوج مصرف داخلی و توان صادراتی به کشورهای همجوار را هم از آن خود کرده، بین ۷۱هزار و۹۱۶ تا ۷۵هزار و ۹۰۷ مگاوات بوده است. به این ترتیب و باتوجه به سناریوهای مصرف می‌توانیم بگوییم کمبود برق بین ۸هزار و۹۱۱ تا ۱۷هزار و۲۸۲ مگاوات بوده است. به تعبیری، در بدترین سناریو کمبود برق شبکه معادل ۲۳.۲ درصد از کل نیاز شبکه مصرف خواهد بود و در بهترین حالت ۱۲.۶ درصد آن.

باید توجه کرد که میزان کمبود برق به اندازه‌ای رسیده که قطع مبادلات برون‌مرزی برق، تاثیر قابل‌توجه در ناترازی برق برای امسال نداشته است و باید برای برون‌رفت از این شرایط، رفع موانع در دستور کار قرار گرفته شوند. پرواضح است که این اقدامات در میان‌مدت نتایج خود را نمایان می‌کنند. این روزها آمارهای رسمی از پایان رکود اقتصادی خبر و تحولات هم نشان می‌دهند رشد منفی که در پایان دهه ۹۰ تجربه شده بود، به پایان رسیده است. این امر بیانگر نیاز بیشتر صنایع به برق است و توقف تولید به‌دلیل کمبود برق اثر منفی خود را بر رشد تولید خواهد داشت. با این حال، به‌دلیل تعمیق رکود سرمایه‌گذاری در صنعت برق در یک دهه گذشته، ظرفیت ساخت نیروگاهی به‌طورچشمگیر کاهش یافته و رسیدن به حداکثر ظرفیت تولید در سال‌های گذشته و تامین نیازهای کشور به‌شکل فوری ناممکن شده است. جدا از بی‌پاسخ ماندن نیاز به ساخت زیرساخت تولید برق، لااقل باید ۳هزار و۵۰۰ مگاوات نیروگاه فرسوده با راندمان پایین در برنامه‌ریزی‌های توسعه ظرفیت نیروگاهی دیده شوند. این میزان نیروگاه فرسوده یکی از پاشنه‌آشیل‌های تامین پایدار برق به‌دلیل نرخ خروج اضطراری زیاد است.جایگزینی تجهیزات پربازده به‌جای کم‌بازده و نوسازی شبکه‌های فرسوده توزیع برق، مانع از هدررفت توان تولید نیروگاه‌ها در شبکه برق‌رسانی خواهد شد. نیاز این مهم، جذب سرمایه‌گذاری و بروزرسانی فناوری‌های مورداستفاده در شبکه‌های انتقال و توزیع است. اجرای این طرح‌ها را می‌توان با افزایش نرخ برق و شکل‌گیری عملی سازکارهایی چون بازار صرفه‌جویی، پی گرفت تا به‌تدریج شدت مصرف انرژی در کشور کاهش یابد.

تولید برق وابسته به فشار گاز است

ظرفیت عملی نیروگاه لزوما بیانگر قدرت آماده تحویل آنها به شبکه توزیع برق نیست. این موضوع می‌تواند متاثر از عواملی چون عدم‌تامین نهاده‌های تولید نظیر سوخت، آب یا عدم‌انجام برنامه‌های تعمیرات و نگهداری باشد که در این وضعیت، قدرت تحویلی نیروگاه کاهش خواهد یافت. توصیه می‌شود که باتوجه به شدت مصرف در تابستان، از برنامه‌ریزی و تعمیرات در این زمان جلوگیری شود تا برق با حداکثر توان وارد شبکه توزیع شود. در زمستان پارسال، مانند زمستان سال ۹۹، به‌دلیل افزایش مصرف گاز در کشور، به‌ویژه در بخش خانگی، گاز تحویلی به نیروگاه‌ها دچار محدودیت شد که موجب طولانی شدن روند تعمیرات نیروگاهی پایان سال شد. بر این بستر، عملکرد تعمیرات نیروگاهی تا پایان فروردین امسال به ۷۵ درصد رسید.منظور از نیروگاه‌های حرارتی، نیروگاه‌های بزرگ و کوچکی هستند که برای تولید برق از سوخت فسیلی استفاده می‌کنند. ظرفیت اسمی نیروگاه‌های حرارتی در سال گذشته به ۹۰.۸ هزار مگاوات رسید. نیروگاه‌های حرارتی به ۳ دسته بخاری، گازی و چرخه ترکیبی تقسیم می‌شوند. میانگین ظرفیت عملی نیروگاه‌های حرارتی در تابستان پارسال ۵۵.۷ هزار مگاوات بوده که با در نظر گرفتن ضریب آمادگی ۹۰ درصدی برای نیروگاه‌های حرارتی بزرگ، حداکثر توان قابل‌استحصال را ۴۷هزار و۶۳۵ مگاوات در زمان اوج مصرف، محاسبه شده است.

توسعه نیروگاه‌های برقابی، نیازمند بارش بیشتر باران

نیروگاه‌های برقابی سهمی ۱۴.۳درصدی از کل ظرفیت تولید برق در کشور را دارند، هرچند سهم این بخش در مقایسه با ظرفیت نیروگاه‌های حرارتی بسیار کمتر است، اما ویژگی‌هایی چون اطمینان بالا، سرعت در خاموش و روشن شدن سیستم و تغییر سریع میزان بار تولیدی، موجب شده است که اهمیت و اثربخشی این نیروگاه‌ها به‌مراتب بیش از سهم ظرفیت تولیدی آنها باشد. از سوی دیگر، نیروگاه‌های برقابی که علاوه بر تولید برق وظایف دیگری دارند، در صورتی ‌در انجام تعهدات خود می‌توانند به موفقیت برسند که تولید برق آنها متناسب با برنامه پیشنهادی باشد. این نیروگاه‌ها روی سدهای مخزنی احداث می‌شوند، در حال بهره‌برداری هستند و به‌شدت تحت‌تاثیر محدودیت منابع آبی و مسئله تامین نیازهای آب مناطق هستند. در این سدها، رهاسازی آب از نیروگاه برای تولید برق، باید مطابق یک سیاست مشخص باشد. به این ترتیب، ایجاد ناترازی در این بخش می‌تواند منجر به مشکلات مصرف‌کنندگان آب هم شود. چنانچه آب کافی در مخزن سدها جمع نشود، تولید برق به اندازه کافی نخواهد بود. بررسی روند سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۱ نشان می‌دهد که ادامه کاهش بارندگی باران و افق قابل‌ملاحظه در سال آبی ۹۶-۹۷ سبب شده تا میزان توان تولید از این نیروگاه‌ها به‌شدت کاهش یابد و از ۹هزار و ۹۶مگاوات در سال ۹۶ به ۳هزار و۷۷۵ مگاوات در سال ۹۷ برسد.

با بهبود بارش باران در سال ۹۷-۹۸ نیروگاه‌های برقابی موفق به تولید ۹۵۳۳ مگاوات برق شدند. نیروگاه اتمی بوشهر هم توان تولید ۱۰۲۰ مگاوات برق را دارد. درحال‌حاضر نیروگاه بوشهر تامین‌کننده بار پایه در میان نیروگاه‌های تولید برق است. این نیروگاه‌ها به‌طوردائمی با خروجی نامی، کار می‌کنند و تنها زمانی تولید آنها متوقف می‌شود که نیاز به تعمیر اساسی داشته باشند که برای نیروگاه‌های اتمی تعویض سوخت سالانه مطرح است. در صورت آمادگی نیروگاه بوشهر در زمان اوج مصرف برق، می‌توان امیدوار بود که ۹۰۰ مگاوات برق تولیدی این نیروگاه وارد شبکه توزیع شود. احداث واحدهای نیروگاهی جدید مانند واحد گاز و بخار از طریق سرمایه‌گذاری، دولتی یا خصوصی، در حال اجرا در کشور است. بنابر برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده در سال ۱۴۰۰ بنا بود، ظرف یک سال ۶هزار و۷۴۹ مگاوات برق به مدار تولید کشور آورده شود.