بنا بر آمار ارائه‌شده ازسوی سازمان صنایع کوچک ۹۲ درصد صنایع ایران در دسته صنایع کوچک جای می‌گیرند؛ از این ‌رو فراهم کردن زمینه‌های رشد آنها باید در اولویت قرار بگیرد. تورم حاکم بر اقتصاد ایران، میزان نقدینگی واحدهای صنعتی کوچک را کاهش داد و به‌نظر می‌رسد بانک‌ها چندان به حمایت‌ مالی از این واحدها متمایل نیستند، این در حالی است که واحدهای کوچک مانند صنایع بزرگ امکان تامین مالی از طریق بورس را ندارند و تکیه‌گاه آنها برای تامین نقدینگی فقط بانک‌هاست. صمت به بهانه روز حمایت از صنایع کوچک، چالش‌های پیش روی دریافت تسهیلات ازسوی واحدهای صنعتی کوچک و متوسط را بررسی کرده است.

گلایه همیشگی

یکی از گلایه‌های همیشگی سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران، توجه کمتر بانک‌های کشور به صنایع کوچک در پرداخت تسهیلات بوده است. ۹۳ درصد شهرک‌های صنفی کشور دارای واحدهای خرد با اشتغال کمتر از ۵۰ نفر هستند و در مقابل ۴۳ درصد اشتغال کشور متعلق به واحدهای صنعتی کوچک و متوسط است. در صنعت بانکداری ما طیف متنوعی از فعالیت‌ها تحت عنوان اقدامات بانکداری اجتماعی معرفی شده است. بانک‌ های اجتماعی تلاش می‌کنند در فعالیت‌هایی سرمایه‌گذاری کنند که موجب بهبود شرایط کل جامعه می‌شود. سرمایه‌گذاری‌های باثبات و روش‌های وام‌دهی از جمله مواردی هستند که این بانک‌ها به کار می‌گیرند تا کیفیت زندگی اجتماعی را افزایش داده و در تامین مالی صنایع کوچک نقش مهمی را ایفا کنند. گرچه طی سالیان اخیر بانک‌ها در این زمینه مشارکت کرده‌اند، اما بانکداری اجتماعی رویکردی نوین در رشد صنایع کوچک است که باتوجه به سهم صنایع کوچک از منابع بانکی به‌نظر می‌رسد بانک‌ها موفقیت چندانی در این بخش ندارند.

صنایع کوچک حمایت مالی نمی‌شوند

طهمورث لاهوتی اشکوری، معاون صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران در گفت‌وگو با صمت، با اشاره به برنامه‌های وزارت صمت در زمینه احیای واحدهای صنعتی راکد، گفت: احیای واحدهای راکد یکی از اصلی‌ترین پروژه‌های وزارت صمت است و در سال‌های اخیر با پرداختن بیشتر به مشکلات واحدهای صنعتی، تلاش کردیم آمار تعطیلی واحدهای صنعتی کوچک را کم کنیم.

وی توانایی بازفعال‌سازی شهرک‌های صنعتی‌ در سال را حدود ۲ هزار واحد دانست و تصریح کرد: در ۳ سال گذشته بنا به آمار سازمان صنایع کوچک رکود و تعطیلی واحدهای صنعتی نسبت به گذشته حدود ۱۶ درصد کاهش پیدا کرده است.

این مقام مسئول با تاکید بر اینکه صنایع کوچک بیش از صنایع بزرگ نیازمند حمایت‌های بانکی هستند، اضافه کرد: بسیاری از صنایع بزرگ امکان تامین مالی از طریق بازار سرمایه را دارند و به‌راحتی می‌توانند از طریق بازار سرمایه منابع مالی خود را تهیه کنند؛ این در حالی است که امکان ورود به بورس و فرابورس برای صنایع کوچک و متوسط وجود ندارد.

وی با بیان اینکه صنایع کوچک از طریق سیستم بانکی تامین مالی می‌شوند، تصریح کرد: نظام بانکی ایران، چندان راغب به پرداخت تسهیلات به صنایع کوچک نیست، چراکه ریسک بازپرداخت تسهیلات پرداختی به این صنایع به نسبت صنایع بزرگ بیشتر است؛ از این‌رو ترجیح می‌دهد تسهیلات را به حوزه بازرگانی یا صنایع بزرگ بدهد تا دیگر دغدغه برگشت پول را نداشته باشد.

به‌گفته معاون صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی، بسیاری از واحدها برای اخذ تسهیلات به بانک‌ها مراجعه می‌کنند اما ازآنجایی‌که فرآیند اخذ وام پیچیده، دشوار و زمان‌بر است، از دریافت وام پشیمان می‌شوند. متاسفانه همکاری‌های لازم برای پرداخت تسهیلات به بنگاه‌های کوچک ازسوی بانک‌ها دیده نشده است.

لاهوتی اشکوری میانگین عدد سرمایه در گردش صنایع کوچک و متوسط را حدود ۵ میلیارد تومان اعلام کرد و افزود: تسهیلات قابل‌پرداخت به صنایع کوچک حدود ۳ تا ۱۰ میلیارد تومان است که بی‌تردید پرداخت این میزان از تسهیلات به بنگاه‌ها ازسوی بانک‌ها سخت و دشوار نیست، اما همان‌گونه که اشاره کردم بانک‌ها در صورت داشتن منابع ترجیح می‌دهند با واحد صنعتی بزرگ طرف حساب شوند.

فرآیند کوتاه‌مدت اشتغال‌آفرینی در صنایع کوچک

معاون صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران با اشاره به میانگین عدد سرمایه‌گذاری برای واحدهای کوچک، افزود: یک واحد صنعتی کوچک با حدود ۱۵ میلیارد تومان سرمایه راه‌اندازی می‌شود و با سرمایه در گردش سالانه ۵ میلیارد تومان می‌تواند حداقل برای ۲۱ تا ۲۲ نفر اشتغال ایجاد کند.

این مقام مسئول با بیان اینکه عدد درخواست وام ازسوی صنایع کوچک کم است، تصریح کرد: به‌نظر می‌رسد چارچوب‌هایی که بانک مرکزی برای پرداخت تسهیلات به صنایع کوچک تعریف کرده باید تغییر کند و بخشی از منابع مالی بانک‌ها در قالبی الزام‌آور به واحدهای خرد، کوچک و متوسط تخصیص داده شود.

وی با تاکید بر اینکه اشتغال‌آفرینی در واحدهای کوچک و متوسط در یک فرآیند زمانی کوتاه‌مدت محقق می‌شود، افزود: دوره بازگشت سرمایه در صنایع کوچک کوتاه‌ است؛ در نتیجه در زمان کمتری می‌توان به هدف‌های مطلوب دست پیدا کرد. درست است که در سال‌های اخیر با هدف مهار تورم سیاست‌های انقباضی در سیستم پولی و بانکی دنبال می‌شود، اما پرداخت تسهیلات به واحدهای صنعتی کوچک نه‌تنها موجب تورم نخواهد شد، بلکه زمینه‌های رشد تولید را نیز فراهم خواهد کرد.

لاهوتی اشکوری تعداد واحدهای صنعتی بزرگ در کشور را حدود ۳ هزار واحد دانست و گفت: اگر تعداد اشتغال در یک واحد تولیدی بالای ۱۰۰ نفر باشد، آن واحد جزو صنایع بزرگ محسوب می‌شود. حمایت از واحدهای صنعتی کوچک و متوسط در نهایت به رشد تولید، توسعه اقتصاد و ایجاد اشتغال کمک خواهد کرد.

این مقام مسئول در پاسخ به این پرسش که آیا بانک‌ها شرایط ویژه‌ای در زمان بازپرداخت تسهیلات برای واحدهای کوچک و متوسط در نظر می‌گیرند؟ بیان کرد: نظام بانکی باید برای صنایع کوچک ساختار مستقلی تعریف کند. بانک صنایع کوچک در بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته ایجاد شده که کارویژه اصلی آن سرویس دادن به SME هاست، اما در ساختار پولی و بانکی ایران حمایتی برای این صنایع دیده نشده است.

وی در ادامه افزود: بانک‌ها در زمان دریافت وثیقه‌ از صنایع کوچک نیز سختگیری‌های زیادی انجام می‌دهند؛ از این‌ رو بخشی از نیاز وثیقه‌ای آنها از طریق صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری صنایع کوچک تامین می‌شود تا از این طریق واحدهای صنعتی بتوانند با شرایط آسان‌تر وثیقه را تهیه و تسهیلات را دریافت کنند. البته باید میزان سرمایه صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری صنایع کوچک افزایش پیدا کند تا بتوان در شرایط تورمی حمایت بیشتری از صنایع کوچک کرد.

نقش کمرنگ صنایع کوچک در ناترازی بانک‌ها

محمدمهدی شکورزاده، رئیس انجمن قطعه‌سازان خراسان رضوی در گفت‌وگو با صمت، با بیان اینکه واحدهای صنعتی کوچک برای ادامه روند تولید به نقدینگی نیاز دارند، گفت: از سال گذشته تا امروز نرخ مواد اولیه حدود ۱۰۰ درصد افزایش یافت؛ بنابراین اگر تولیدکنندگان بخواهند نرخ تولید را ثابت نگه دارند باید منابع مالی را ۱۰۰ درصد افزایش بدهند.

وی با اشاره به ابزارهای دیگر بانک مرکزی برای تامین منابع مالی صنایع، افزود: بورس از جمله ابزارهای مهم تامین مالی واحدهای صنعتی شناخته شده، اما از آنجایی‌که سرعت استفاده از ابزارها برای واحدهای صنعتی کوچک کم است، همچنین معضل عدم تامین نقدینگی پیش روی استفاده‌کنندگان از این ابزارهاست، راهی جز سیستم بانکی برای تامین منابع واحدهای تولیدی کوچک وجود ندارد.

شکورزاده ادامه داد: دولت حجم زیادی وام‌ و اعتبار تکلیفی را به بانک‌ها تحمیل کرده، این در حالی است که منابع مالی بانک‌ها کم است. سهم اعطای تسهیلات به واحدهای صنعتی کوچک در ناترازی بانک‌ها حدود ۳ تا ۴ درصد است و به‌نظر من صنایع بزرگ، ساختمان‌های شیشه‌ای و دولت در ناترازی بانک‌ها بیشتر نقش دارند.

رئیس انجمن قطعه‌سازان خراسان رضوی با بیان اینکه کاهش نقدینگی در واحدهای کوچک و متوسط، منجر به تقلیل تولید شده، گفت: بانک‌ها با همکاری بانک مرکزی به صنایع کوچک از طریق صندوق‌های سرمایه‌گذاری وام می‌دهند، این در حالی‌ است که سرمایه‌گذاران اصلی صندوق‌های سرمایه‌گذاری بانک‌ها هستند و این صندوق‌ها اوراق بانک مرکزی را منتشر و وام با سود ۳۲ درصد به واحدهای صنعتی کوچک پرداخت می‌کنند.

وی در پایان تاکید کرد: بانک‌ها موظفند با سود پایین اعتبار به تولیدکنندگان تخصیص بدهند. تسهیلات با سود ۳۲ درصدی دردی از تولید درمان نمی‌کند. به‌نظر می‌رسد می‌خواهند هزینه‌های بانکی را افزایش بدهند و این‌گونه واحد تولیدی به ناچار وام می‌گیرد، اما این دریافت وام جز افزایش تورم و ورشکستگی واحدهای تولیدی هیچ عایدی نخواهد داشت.

ضرورت اصلاح ساختار اقتصادی

ساختار اقتصاد ایران به‌گونه‌ای است که صنایع بزرگ حدود ۲۰ درصد ظرفیت‌‌های بالقوه صنعتی‌ـ‌تولیدی ایران را به‌خود اختصاص داده و ۸۰ درصد مابقی مربوط به صنایع کوچک و متوسط است، با این حال گرچه آماری از میزان تسهیلات صنایع بزرگ در دست نیست، اما بررسی آمارهای بانک مرکزی ایران نشان می‌دهد طی سال‌های گذشته از کل تسهیلات نظام بانکی کشور، کمتر از ۶ درصد آن در اختیار صنایع کوچک و متوسط قرار گرفته است. اهمیت صنایع کوچک و متوسط در کشور به‌دلیل این است که این بنگاه‌ها در مجموع به‌لحاظ تعدادی، بیش از ۸۰ درصد از بنگاه‌های موجود کشور را تشکیل می‌دهند و در بخش اشتغال نیز ۱۹.۳ میلیون نفر از ۲۴ میلیون شاغل کشور (سهم ۷۹ درصدی از کل اشتغال کشور) را در خود جای داده‌اند. این بنگاه‌ها که کلید عبور از شرایط‌های تحریمی و فشارهای خارجی بوده و همچون شرکت‌ها و بنگاه‌های بزرگ تحت‌تاثیر مسائل بیرونی و بحران‌های اقتصادی نبوده‌اند، درحال‌حاضر با بی‌مهری اعمال‌شده در کشور در وضعیت نامطلوبی قرار گرفته‌اند. یکی از موارد مهم مربوط به این بخش، تامین مالی و تسهیلات پرداختی به آنهاست که در مقایسه با بنگاه‌های بزرگ رقم خاصی محسوب نمی‌شود.فعالان اقتصادی معتقدند این بخش اقتصاد، نیازمند حمایت دولت و سیستم بانکی است؛ حمایت‌هایی که تا به حال به‌خوبی انجام نشده، چراکه با رونق در بازار سهام و همچنین بالا رفتن ذخایر بانکی، سیاست‌گذاران می‌توانستند در تامین مالی هر دو این بخش بزرگ از اقتصاد ایران کمک کنند که به هر روی تا به حال این اقدام صورت نگرفته است.

سخن پایانی

کاهش نقدینگی، نیاز واحدهای صنعتی به تسهیلات بانکی را افزایش داده است. با اینکه بانک‌ها، به‌عنوان تامین‌کنندگان منابع مالی واحدهای صنعتی شناخته شده‌اند، تمایل ندارند وام به واحدهای صنعتی کوچک پرداخت کنند. کارشناسان بر این باورند که بانک‌ها ترجیح می‌دهند تسهیلات را به واحدهای صنعتی بزرگ بدهند، چراکه این واحدها در بازپرداخت‌ وام مشکلی ندارند.