سال‌ها است که زنگ خطر بحران آب در کشور به‌صدا درآمده است و در یک قدمی بحران آبی قرار گرفته‌ایم. آمارهای منتشرشده نیز نشان می‌دهد که حال منابع آبی در کشور خوش نیست و تا دیر نشده باید فکری برای آنها کرد.

 باتوجه به پیش‌بینی سازمان هواشناسی که پاییزی کم‌بارش در پیش داریم، این مسئله شدت خواهد گرفت، طی صدها و هزاران سال میانگین بارش در کشور ۲۵۰ میلیمتر در سال بود که اکنون به حدود ۲۰۰ میلیمتر در سال کاهش یافته و همچنان نیز در حال کمتر شدن است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که بارش‌ها تا سال ۲۰۵۰ همچنان رو به کاهش خواهد بود.

هشداری برای تهران صادر شده که آب سدها رو به اتمام است و تهران تنها فقط برای ۱۰۰ روز آب دارد. این خبر موجب نگرانی بسیاری از شهروندان شده و شاید هم تغییری در میزان مصرف به‌وجود آورده است. به‌تازگی مهدی پیرهادی بااشاره به این خبر، در صحن شورای شهر اعلام کرده است در صورتی که بارش‌ها کاهش پیدا کند و در تهران هیچ بارانی نبارد، این خبر صحت دارد. می‌توان با نظر به کمبود بارش‌ها، متوجه شد که وضعیت ذخایر آبی با مشکل اساسی مواجه است.

بحران کم‌آبی جدی شد

در حال‌ حاضر، کمبود آب در کل قاره‌های جهان وجود دارد. استفاده از آب در قرن اخیر جهان به‌دلیل افزایش بیش از 2برابری جمعیت در حال افزونی است و باتوجه به شرایط اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها و دسترسی به منابع آب‌ شیرین، کل کشورهای جهان با معضل کم‌آبی روبه‌رو هستند.

بحران کم‌آبی در کشورهایی با جمعیت بالا و شرایط آب‌وهوایی خشک جدی‌تر و این امر ممکن است در آینده سبب مهاجرت اجباری میلیون‌ها نفر شود. در کشورهای پیشرفته با مدیریت صحیح منابع آبی و وضع قوانین و مقررات و ارائه راهکارهای مدیریتی، گام‌های موثری در این‌باره برداشته‌اند.

یکی از چالش‌های مهم زیست‌محیطی در خاورمیانه و کشور ایران بحران کم‌آبی است. باتوجه به کمبود منابع آبی و کاهش بارندگی‌ها و شرایط آب وهوایی کشور ایران و نداشتن مدیریت صحیح در حوزه آب، امروزه شاهد مشکلات عدیده‌ای در این حوزه هستیم.

بعد از عامل جمعیت، آب دومین چالش جدی بشر است. امروزه کل جهان با مشکل کمبود آب مواجه هستند و کشورهایی مثل ایران به‌دلیل شرایط اقلیمی با سرعت بیشتری به‌سوی کم‌آبی پیش می‌روند. در ایران ریزش‌های جوی منبع اصلی تامین منابع آبی است که این میزان بیش از ۱۴۳ میلیارد مترمکعب است. از این میزان، حدود ۷۱درصد به‌شکل تبخیر از دسترس خارج شده و تنها بخش کوچکی از آن معادل ۸۸.۵ میلیارد مترمکعب آن برای مصارف کشاورزی، صنعت و شرب استفاده می‌شود.

منابع آبی در ایران محدود و بارندگی به‌طورتقریبی یک‌سوم تا یک‌چهارم متوسط بارندگی در جهان است و وجود خشکسالی‌های مکرر در کشور و استفاده نکردن صحیح از منابع آبی در بخش‌های کشاورزی و صنعت از دلایل ایجاد بحران کم‌آبی است. صمت در این گزارش بحران بی‌آبی در کشور را بررسی کرده است.

کم‌آبی خود را در گذر زمان نمایان می‌کند

علی بیت الهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی در رابطه با مشکل کمبود آب به صمت گفت: وضعیت فعلی سدها در شرایط بحرانی نیست، بلکه فوق‌بحرانی است و به‌حدی رسیده که موجب واگرایی شهری و قومی شده که این موضوع چالش‌های زیادی را برای عموم مردم به‌وجود آورده است.

وی ادامه می‌دهد: برای تخصیص آب بین مناطق مشکلاتی وجود دارد که نمایندگان مجلس را هم با چالش‌هایی روبه‌رو کرده، از این‌رو نمایندگان مردم در شهرهای مختلف بر سر رهاسازی آب سدها تفاوت‌نظر دارند؛ از یک‌سو می‌گویند آب سدها باید رها شود تا شاهد کمبود آب در برخی از نقاط کشور نباشیم و از سوی دیگر، مسئولان استانی این مسئله را قبول نمی‌کنند، چرا که باعث لطمه خوردن به وضعیت شهرستان‌هایی که محل گذر آب هستند،می‌شود.

بیت الهی بااشاره به اینکه در سال‌های اخیر بارش برف در زمستان کم بوده و همین امر موجب کاهش ذخیره آبی کشور شده، در این زمینه به صمت توضیح داد: در سال‌های اخیر نزولات جوی به‌صورت باران و رگبار و موجب به‌وجود آمدن سیلاب‌ها بوده که باعث کاهش ماندگاری آب سدها و افزایش آب‌های سطحی شده، به‌همین دلیل با کمبود آب شدید روبه‌رو شده‌ایم که این موضوع خود را در سال‌های آینده نمایان می‌کند.

سال سختی پیش‌رو داریم

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی اضافه می‌کند: 30 سال اخیر، دمای هوا 5/1درجه افزایش پیدا کرده که بر کاهش ذخیره آبی نیز دامن زده، چرا که به‌طور متوسط، نزدیک به ۱۵ تا ۲۰ درصد کاهش سطح نزولات جوی را داشته‌ایم. از جمله عواملی که بر کاهش آب سدها دامن زده‌، می‌توان به افزایش جمعیت، کشاورزی نادرست و... اشاره کرد. متاسفانه در کشور ما تبخیر آب ۳ برابر استاندارد جهانی است و به‌همین دلیل سال سختی را پیش‌رو خواهیم داشت.

بیت الهی اضافه کرد: در حال حاضر همه متوجه این موضوع شده باشند که کیفیت آب تهران تغییر کرده است، در صورتی که زمانی آب آشامیدنی تهران یکی از گواراترین آب‌های جهان بود. شاید باورپذیر نباشد، اما استان مازندران هم در جایگاه یکی از پرآب‌ترین استان‌های ایران، با مشکل کم‌آبی دست و پنجه نرم می‌کند، قنات و چشمه‌هایش خشک و کم‌آب و سطح آب چاه‌ها کم شده است، به‌همین دلیل کیفیت آب روز به روز کاهش پیدا می‌کند و بخشی از املاح وارد آب شرب
می‌شوند.

آب در ایران رایگان است

 وی بااشاره به رایگان بودن آب در کشور ما توضیح داد: نباید از این نکته غافل شد که آب در کشور ما رایگان است و تنها پول کنتور دریافت می‌شود. زمان ثابت کرده در کشور ما هر چیزی رایگان باشد، از اقبال خوبی برخوردار نیست و درباره آن زیاده‌روی می‌شود، ضمن آنکه در کشور نزدیک به یک میلیون حلقه چاه در کشور وجود دارد که ۳۰۰ هزار حلقه آن به‌صورت غیرمجاز است. البته موضوع حائزاهمیت این است که چاه‌های مجوزدار هم محدودیتی ندارند که تدابیری در این زمینه باید در نظر گرفته شود.

بیت الهی در خاتمه اضافه کرد: از راه‌های برون‌رفت از این وضعیت، اعمال آبیاری قطره‌ای در بخش کشاورزی، هوشمندسازی کنتور آب در راستای کنترل مصرف و همچنین تخصیص اعتبار به‌عنوان مشکل ملی، می‌توانند به بهبود وضعیت فعلی کمک کنند.

آغاز سال آبی جدید

نادر جلالی، کارشناس انرژی، در ارتباط با بحران بی‌آبی به صمت گفت: سال آبی جدید چند ماهی می‌شود که شروع شده و متاسفانه در بیشتر نقاط کشور بارش به‌میزان لازم نبوده و ما با کمبود بارش نسبت به میانگین سال گذشته، مواجهیم.

این کارشناس انرژی ادامه داد: در این یک سال هم، آب مصرفی از ذخایر سال گذشته بوده که در مخازن وجود داشته است. واقعیت این است که ما با کمبود آب و همچنین کمبود بارش‌ها مواجهیم. در چنین شرایطی، چاره‌ای جز صرفه‌جویی در مصرف آب نداریم، البته این سخنان به این معنی نیست که آب جیره‌بندی شود یا سهمیه‌بندی انجام گیرد، بلکه نحوه صحیح استفاده از منابع آبی است که اهمیت دارد.

وی در ادامه گفت: درست مصرف کردن به‌معنی کم مصرف کردن نیست. درست مصرف کردن باید در فرهنگ عمومی گنجانده شود. آب مایع حیات است و باید توجه ویژه‌ای به درست مصرف کردن آن شود، چرا که زندگی بشر به آب بستگی
 دارد. جلالی در ارتباط با پیامدهای کمبود آب در جامعه گفت: کمبود آب بر سلامت عمومی، بهداشت، اعصاب و روان جامعه و ایجاد تنش‌های اجتماعی تاثیرگذار است، از این‌رو، برای حل مشکلات چاره‌ای جز مدیریت مصرف وجود
 ندارد.

وی افزود: لازم است، باور کنیم که در یک منطقه خشک در حال زندگی هستیم. رسانه‌ها  کمک کنند که چنین باوری به‌صورت فرهنگ در جامعه جا بیفتد. وقتی چنین باوری در ذهن مردم وجود داشته باشد، مصرف آب کنترل و مدیریت می‌شود. همچنین ورودی‌های آب کشور به‌صورت سالانه در حال کم شدن است و بارش‌ها هم بسیار کم شده،البته در همه جای دنیا، چنین مشکل مشابهی وجود دارد.

این کارشناس انرژی ادامه داد: بپذیریم که در کشور ما خشکسالی یک پدیده طبیعی است. بدانیم حجم آب در دسترس ما همین میزان است. اولویت مصرف در آب شرب باید با جدیت موردتوجه قرار گیرد. سرانه مصرف خانگی در تهران روزانه ۱۸۰ لیتر است و این مصرف باید کمابیش به نصف برسد.

وی ادامه داد: باتوجه به وضعیت آبی که ایران در آن قرار دارد، باید دیپلماسی قوی را در راستای کنترل مصرف آب در پیش بگیرد. متاسفانه تا جایی که بنده اطلاع دارم، حوضه‌ آبخیز بخشی از آب‌های داخل کشور، در خارج ایران قرار دارد.

جلالی ادامه داد: مشابه این بحث هم در سرشاخه‌های دجله و فرات رخ داده است که ما سکوت کردیم و از کنارش گذشتیم و هیچ اعتراضی از جانب ایران انجام نگرفت. در بحث چشمه ثریا و سرچشمه آب ارس هم اتفاقاتی مشابه آن رخ داد که فقط رسانه‌ها واکنش نشان دادند و همین واکنش موجب شد تا مسئولان هم اندکی اعتراض کنند. بنابراین در بحث دیپلماسی بین‌المللی آب، ایران بسیار ضعیف عمل کرده است.

این کارشناس انرژی گفت: در بحث آب‌های داخلی و منابع آبی که در داخل کشور وجود دارد، به‌تازگی دولت سیزدهم یک‌سری اقدامات را در بحث رعایت الگوی کشت و همچنین توصیه به کشاورزان و مدیریت آب‌های کشاورزی انجام داده است که این امر می‌تواند خیلی بیشتر از اینها ادامه پیدا کند.

جلالی در پایان صحبت‌هایش تاکید کرد: سیاست‌گذاری‌ها درباره منابع آبی کشور باتوجه به حساسیتی که در حوزه آب وجود دارد، باید خیلی قوی‌تر باشد و برای هر قطره آب برنامه داشته باشیم و به‌صورتی مصرف آب مدیریت شود که دچار بحران نشویم. در این زمینه می‌توانیم خیلی فعال‌تر عمل کنیم و امید است دولت سیزدهم با برنامه‌هایی که در این زمینه دارد، بتواند بسیار موفق عمل کند.

سخن پایانی

رشد جمعیت، گسترش شهرنشینی، افزایش سطح رفاه و فرهنگ زندگی مردم، توسعه کشاورزی و صنایع، سبب افزایش تقاضای آب شده است. باتوجه به اهمیت موضوع کم‌آبی در سطح ملی و بین‌المللی، توجه به فاکتورهای موثر بر میزان مصرف بهینه آب در بخش‌های مختلف از جمله مصرف خانگی و کشاورزی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

متاسفانه در کشور ما هنوز استفاده مطلوب از آب به‌شکل یک فرهنگ، جایگاه خود را پیدا نکرده و مجموعه اقداماتی که تاکنون در کشور در ارتباط با تامین آب انجام شده، بیشتر در زمینه مدیریت تولید و عرضه آب بوده و کمتر به مصرف توجه شده است.

در راستای اصلاح الگوی مصرف لازم است آموزش‌هایی توسط رسانه‌ها، آموزش و پرورش و نهادهای اجتماعی در قالب کلیپ‌های آموزشی و توزیع بروشورهای آموزشی انجام شود و ضرورت صرفه‌جویی در مصرف آب و حفظ منابع آبی و خطرات و بحران‌های مربوط به کمبود به‌صورت شفاف آموزش داده شود.