یکی از مهم‌ترین آثار شوک ویروس کرونا بر بازار کار ایران، توقف مسیر رشد جمعیت است که از زمستان ۹۸ شروع شده و تا زمستان سال گذشته، ادامه و استمرار داشته است به ‌طوری که نتایج طرح آمارگیری نیروی کار زمستان ۹۹ گویاست در آن فصل نسبت به زمستان ۹۸، جمعیت شاغل، بیکار و جمعیت فعال به ‌ترتیب ۳۰۰ هزار نفر، ۳۱۱ هزار نفر و ۶۱۱ هزار نفر کاهش داشته است.

با این حال، بررسی آمارها نشان می‌دهد در پایان سال ۹۹ نسبت به آغاز آن درصد کمتری از بیکاران و شاغلان غیرفعال شده از بازار کار خارج شده‌اند. همچنین درصد تغییرات جریان نیروی کار در زمستان ۹۹ نسبت به زمستان ۹۸ که بازار کار به لحاظ حفظ شغل در وضعیت بهتری قرار داشت، برابری می‌کند و در زمستان ۹۹ نسبت به جریان از شاغل به غیرفعال در شاغلان دارای بیمه و فاقد بیمه تقریبا با زمستان سال گذشته برابری می‌کند.

به گزارش صمت بازار کار ایران در سال گذشته بیش از هر چیز متاثر از شیوع ویروس کرونا قرار گرفته است؛ به ‌طوری که تعداد شاغلان کشور در فصل‌های بهار، تابستان و پاییز سال گذشته به ترتیب یک میلیون و ۴۹۹ هزار نفر، یک میلیون و ۲۰۹ هزار نفر و یک میلیون و ۳۳ هزار نفر در مقایسه با فصول مشابه در سال ۹۸ کاهش یافت. این روند با شدتی کمتر در فصل زمستان تداوم داشته و تعداد شاغلان کشور نزدیک به ۳۰۰ هزار نفر در مقایسه با زمستان ۹۸ کاهش یافت. با این حال، بررسی‌ها حاکی از برخی نشانه‌های مثبت در وضعیت بازار کار است.

بررسی روند جمعیت در سن کار نشان می‌دهد این رقم در زمستان سال گذشته حدود ۶۹۶ هزار نفر افزایش داشته که ۴۸ درصد آن مربوط به مردان و ۵۲ درصد نیز به زنان تعلق گرفت. تغییرات نرخ مشارکت از ۳.۷ درصد کاهش در بهار ۹۹ نسبت به بهار ۹۸ حدود ۱.۵ درصد کاهش در زمستان ۹۹ نسبت به زمستان ۹۸ رسید. به همین نسبت، شاهد کند شدن روند افزایشی جمعیت غیرفعال از حدود ۲ میلیون و ۷۶۰ هزار نفر در مقایسه بهار ۹۹ به بهار ۹۸ به یک میلیون و ۳۰۸ هزار نفر در مقایسه زمستان ۹۹ به زمستان ۹۸ هستیم.

کند شدن روند کاهشی نرخ مشارکت می‌تواند ناشی از کاهش ترس و افزایش امید به پیدا شدن راه‌های معالجه و نیز پیشرفته‌تر شدن امکانات کار به صورت غیرحضوری و سازگاری بیشتر زیرساخت‌های فناوریکی با دور کاری باشد.

یکی از مهم‌ترین آثار شوک ویروس کرونا بر بازار کار ایران، توقف مسیر رشد جمعیت فعال، به‌ویژه در جمعیت شاغل است. آمارها نشان می‌دهد از پاییز ۹۳ به این سو و به مدت ۲۱ فصل، به‌طور متوسط حدود ۷۶۰ هزار نفر به جمعیت فعال در هر فصل نسبت به مشابه سال پیش از آن اضافه شده است.

اما از بهار ۹۵ روند کاهشی رشد جمعیت فعال آغاز شده است؛ به این معنا که به‌تدریج میزان افزایش جمعیت کم و کمتر می‌شود تا اینکه در زمستان ۹۸، با شوک کرونا این افزایش متوقف می‌شود. در زمستان ۹۸ نسبت به فصل مشابه سال گذشته، جمعیت فعال ۲۴۳ هزار نفر و در فصول بهار، تابستان و پاییز ۹۹ نسبت به فصلا مشابه سال پیش به ترتیب یک میلیون و ۹۳۰ هزار نفر، یک میلیون و ۴۹۰ هزار نفر و یک میلیون و ۶۲۶ هزار نفر کاهش داشته است. این روند در زمستان سال گذشته نیز تداوم یافته و ۶۱۱ هزار نفر کاهش در جمعیت فعال را نشان می‌دهد. ۹۳ درصد از این کاهش که جمعیت ۵۶۷ هزار نفری را در‌بر‌می‌گیرد، مربوط به کاهش جمعیت فعال زنان و مابقی آن مربوط به جمعیت فعال مردان است.

این در حالی است که از پاییز ۹۳ تا بهار ۹۷ جمعیت غیرفعال هر فصل نسبت به فصل گذشته، همواره روندی کاهشی داشته است اما از تابستان ۹۷ به بعد روند افزایش جمعیت غیرفعال شروع شده و از زمستان ۹۸ به‌دلیل شیوع بیماری کرونا این روند افزایش شدت یافته و در بهار ۹۹ به اوج خود می‌رسد و در تابستان و پاییز سال گذشته به ترتیب ۲ میلیون و ۳۱۲ هزار نفر و ۲ میلیون و ۱۸۱ هزار نفر افزایش نسبت به فصل مشابه سال گذشته را نشان می‌دهد. با تداوم این روند در زمستان سال گذشته، جمعیت غیرفعال یک میلیون و ۳۰۸هزار نفر افزایش نسبت به فصل مشابه سال گذشته را نشان می‌دهد.

روند شتابان افزایش اشتغال در میانه دهه ۹۰

جزییات نشانگر آن است که در ۵ سال و نیم منتهی به زمستان سال ۹۸ همواره جمعیت شاغل افزایش یافته است. به طور متوسط در هر فصل نسبت به فصل مشابه سال پیش از آن، ۶۲۱ هزار نفر به جمعیت شاغل اشافه شده است. نتایج بررسی‌هایی که محمدرضا عبدالهی و دوستانش انجام داده‌اند، نشان می‌دهد افزایش اشتغال در این دوره بیشتر در بخش خدمات و بنگاه‌های بسیار کوچک با تعداد ۴ کارکن و کمتر و با وضعیت شغلی «کارکن مستقل» و فاقد قرارداد به معنای متعارف بوده که سهم کمتری از این اشتغال ایجادشده دارای پوشش بیمه به واسطه شغل خود بوده‌اند و جمعیت دارای اشتغال ناقص هم رشد کردند در حالی که تمایل آنها به داشتن شغل تمام‌وقت است.

به این ترتیب، اشتغالی که در این دوره ایجاد شده، تفاوت‌های قابل‌ملاحظه‌ای با ترکیب اشتغال کشور در دوره‌های پیش دارد زیرا از یک سو شاهد حضور پررنگ‌تر زنان و افراد دارای تحصیلات دانشگاهی در بازار کار هستیم و از سوی دیگر اشتغال ایجاد شده اشتغال است که نه توسط بخش دولتی یا شرکتی و کارخانه‌ای، بلکه توسط بخش غیرشرکتی و با تمرکز برخدماتی چون خرده‌فروشی و حمل‌و نقل، واسطه‌گری و... ایجاد شده است.

به نظر می‌رسد جوانان کشور به واسطه نیاز برای تامین معیشت و در دوره‌ای که تقاضای نیروی کار توسط شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی متوسط و بزرگ بسیار محدود بوده، خود اقدام به ایجاد مشاغل و ارائه خدماتی برای گذران زندگی خود بوده‌اند. با این حال، با شیوع ویروس کرونا در زمستان ۹۸، همین روند نیز متوقف شد به ‌طوری که جمعیت شاغل در بهار ۹۹ حدود یک میلیون و ۴۹۹ هزار نفر کاهش یافته است.

در ادامه با گذر از شوک اولیه شیوع ویروس کرونا و پذیرش زندگی و کار با وجود کرونا به‌تدریج از میزان کاهش اشتغال کاسته شد تا اینکه در زمستان ۹۹ این رقم به ۳۰۰ هزار نفر رسید. همچنین از ۳۰۰ هزار نفر کاهش اشتغال در زمستان گذشته نسبت به زمستان ۹۸، جمعیت زنان شاغل ۴۴۰ هزار نفر کاهش و جمعیت شاغلان مرد ۱۴۰ هزار نفر افزایش داشته است.

افزایش اشتغال مردان در زمستان سال گذشته نسبت به زمستان ۹۸، در سنین ۳۵ سال به بالا و اغلب در حدود ۳۵ تا ۴۴ سالگی، دارای تحصیلات متوسط به بالا، شاغل در بخش خصوصی و اغلب با وضعیت مزدبگیر و بیشتر در کسب‌و‌کارهای خرد بوده است.

صنعت سریع‌تر از دیگر بخش‌ها احیا شد

در زمستان سال گذشته بخش‌های کشاورزی و صنعت که تا پیش از آن تحت تاثیر ویروس کرونا قرار گرفته بودند، به‌ترتیب ثبات تقریبی و افزایشی اشتغال را تجربه کردند اما بخش خدمات همچنان کاهش اشتغال را نسبت به فصل مشابه در سال گذشته تجربه کرده و تحت تاثیر شیوع ویروس قرار دارد.

با شیوع کرونا، سیاست فاصله‌گذاری اجتماعی و منع فعالیت برخی از اصناف و غیرفعال کردن بنگاه‌های اقتصادی، بیشترین تاثیر را در عملکرد اشتغال بخش خدمات به‌ویژه در رشته فعالیت‌های گروه «عمده و خرده‌فروشی/‌تعمیرات»، «حمل‌ونقل/‌انبارداری» و «هتل/‌رستوران» داشته است. در بهار ۹۹ در نتیجه شیوع کرونا تعداد قابل‌توجهی از شاغلان بخش صنعتی که به ۴۰۲ هزار نفر می‌رسیدند، شغل خود را از دست دادند. با این حال، با گذر از شوک اولیه شیوع این بیماری و همچنین رونق ساخت‌وساز در نیمه دوم سال ۹۹ روند اشتغالزایی این بخش تغییر کرد؛ به ‌طوری ‌که بخش صنعت در زمستان گذشته، ۳۸۴ هزار نفر افزایش اشتغال داشته است.

اما بررسی‌ها نشان می‌دهد زیربخش‌های صنعت و معدن کماکان با کاهش اشتغال مواجه هستند و در حدود ۹۸ درصد از افزایش اشتغال بخش صنایع و معادن مربوط به بخش ساختمان است.در این میان ۴۹ درصد افزایش اشتغال بخش ساختمان، مربوط به زیربخش ساخت بنا و ۴۰ درصد مربوط به فعالیت‌های ساخت‌وساز تخصصی ساختمانی و مابقی مربوط به بخش‌ مهندسی عمران است. براساس اعلام بانک مرکزی رشد بخش ساختمان در فصل زمستان سال ۹۹ حدود ۲۲ درصد بوده که این موضوع موید رشد قابل‌توجه اشتغال در این بخش است.

همچنین بیش از ۹۹ درصد اشتغال در بخش ساختمان مربوط به کسب‌و‌‌کارهای خرد با تعداد کارکن یک تا ۴ نفر و ۴۱ درصد آن هم مربوط به سنین ۳۵ تا ۴۴ سال بوده است. باوجود رشد مثبت اشتغال در بخش ساختمان ذکر این نکته ضروری است که حدود ۷۴ درصد از این رشد مربوط به شاغلان فاقد بیمه در این بخش بوده که نشان از ناپایداری افزایش اشتغال یادشده است. از سوی دیگر، آمار و اطلاعات نشان می‌دهد با شیوع کرونا، ۹۲.۶ درصد از کاهش اشتغال رخ داده در بهار ۹۹ بود.

این کاهش اشتغال معادل یک میلیون و ۳۸۹ هزار شغل بوده که مربوط به اشتغال غیررسمی و بدون پوشش بیمه بوده است. با گذر از شوک اولیه بیماری از شدت کاهش اشتغال غیررسمی تاحدودی کاسته شده به‌ طوری ‌که در زمستان ۹۹ نسبت به زمستان ۹۸ حدود ۵۵۲ هزار نفر از شاغلان رسمی شغل خود را از دست داده‌اند.

با این حال، وضع شاغلان رسمی (دارای پوشش بیمه) کاملا متفاوت بوده است‌ به‌ طوری که با وجود سهم تقریبا ۴۰درصدی از شاغلان کشور، درنتیجه شیوع ویروس کرونا میزان بسیار کمتری بیکار شدند و در زمستان سال گذشته نیز نسبت به زمستان ۹۸ این شاغلان ۲۶۲ هزار نفر بیشتر شده‌اند.

تحلیل ترکیب بخشی شاغلان رسمی و غیررسمی در زمستان سال گذشته نشان می‌دهد حدود ۹۰ درصد کاهش اشتغال بخش خدمات در زمستان ۹۹ مربوط به اشتغال غیررسمی است و این شواهد، استمرار آسیب‌پذیری شاغلان غیررسمی بخش خدمات را از شیوع کرونا نشان می‌دهد در حالی که در سایر بخش‌ها این آسیب‌پذیری نسبت به خدمات کمتر است.

بغرنج شدن نرخ بیکاری جوانان

آمار و ارقام نشان می‌دهد در بهار سال گذشته نسبت به فصل مشابه سال ۹۸ حدود یک میلیون و ۲۹۴ هزار نفر از افراد شاغل در گروه سنی جوانان ۱۵ تا ۳۴ سال، شغل خود را از دست داده‌اند، حال آنکه این میزان در زمستان ۹۹ به عدد تقریبی ۵۹۱ هزار نفر رسیده است. در این میان بیشترین کاهش اشتغال مربوط به گروه سنی ۲۵ تا ۳۴ ساله بوده و اشتغال این افراد سهم بالایی در رشته فعالیت‌هایی آسیب‌دیده از کرونا دارد. اما طی فصل‌های مختلف سال ۹۹ شدت آسیب و کاهش اشتغال این گروه سنی کم شده است.

از سوی دیگر، افراد دارای اشتغال ناقص شامل تمام شاغلانی است که در هفته مرجع، حاضر در سرکار یا غایب موقت از محل کار بوده و به ‌دلیل اقتصادی چون رکود، نیافتن شغل و... کمتر از ۴۴ ساعت کار کرده‌اند اما خواهان و آماده انجام کار اضافی بوده‌اند.

براساس آمار مرکز آمار در زمستان ۹۹ حدود ۲ میلیون و ۴۹۵ هزار نفر از شاغلان دارای وضعیت اشتغال ناقص بوده‌اند. نرخ اشتغال ناقص در زمستان ۹۹ نسبت به زمستان ۹۸ افزایش ۰.۴ درصدی داشت و از ۱۰.۴ به ۱۰.۸ درصد رسیده است.گزارش سازمان جهانی کار نشان می‌دهد اجرای اقدامات سختگیرانه درباره کنترل ویروس کرونا در جهان سبب شد کاهش ساعات کاری در ۳ ماه دوم سال ۲۰۲۰ به اوج خود برسد و کاهش ۱۸.۲ درصدی در ساعات کاری، معادل از دست رفتن ۵۲۵ میلیون شغل تمام‌وقت اتفاق بیفتد.

آمارها نشان می‌دهد از پاییز ۹۳ تا بهار ۹۶ به‌‌طور متوسط ۳۱۵ هزار نفر در هر فصل بر جمعیت بیکاری اضافه شده اما از بهار ۹۸ تا زمستان ۹۹جمعیت بیکاری به‌طور متوسط ۳۹۰ هزار کاهش داشته است.براساس نتایج فصلی طرح آمارگیری نیروی کار، در فاصله زمستان ۹۸ تا زمستان ۹۹ تعداد بیکاران از ۲ میلیون و ۷۸۹ هزار نفر به ۲ میلیون و ۴۷۸ هزار نفر کاهش پیدا کرده است. در این میان جمعیت بیکار مردان از یک میلیون و ۹۷۶ هزار نفر به یک میلیون و ۷۹۲ هزار نفر رسیده است. جمعیت زنان بیکار هم از ۸۱۳ هزار نفر به ۶۸۶ هزار نفر رسید. نرخ بیکاری در زمستان ۹۹ را ۹.۶ درصد اعلام کردند که نسبت به فصل مشابه در سال ۹۸ کاهش ۰.۹ واحد درصد داشته است.

خروج اثر کرونا در امسال

مهم‌ترین تحولات بازار کار کشور در زمستان سال گذشته ادامه و استمرار آثار شیوع کرونا، تصویب قانون بودجه ۱۴۰۰ و تعیین و ابلاغ دستمزد برای امسال است. شواهد نشان می‌دهد بازار کار ایران در زمستان ۹۹ نیز همچنان متاثر از آثار مخرب شیوع ویروس کروناست به ‌گونه‌ای که می‌توان آثار این بیماری را در ادامه روند کاهشی جمعیت شاغل و افزایش جمعیت غیرفعال مشاهده کرد. نرخ مشارکت از ۳.۷ درصد کاهش در بهار ۹۹ نسبت به بهار ۹۸، به حدود ۱.۵ درصد کاهش در زمستان ۹۹ نسبت به زمستان ۹۸ رسید. به همین نسبت، شاهد کاهش تغییرات جمعیت غیرفعال از حدود ۲ میلیون و ۷۶۰ هزار نفر به یک میلیون و ۳۰۸ هزار نفر هستیم.

این پدیده می‌تواند ناشی از کاهش ترس و افزایش امید به پیدا شدن راه‌های معالجه و نیز پیشرفته‌تر شدن امکانات کار به صورت غیرحضوری و سازگاری بیشتر زیرساخت‌های فناوریکی با دور‌کاری باشد. نتایج طرح آمارگیری نیروی کار زمستان ۹۹ نشان می‌دهد در زمستان سال ۹۹ نسبت به فصل مشابه سال گذشته، جمعیت شاغل ۳۰۰ هزار نفر کاهش داشته است. با این حال، بررسی آمارهای جریان نشان می‌دهد در گام نخست، در زمستان سال گذشته نسبت به بهار آن، درصد کمتری از شاغلان غیرفعال شده و از بازار کار خارج شده‌اند.

همچنین درصد تغییرات جریان نیروی کار در زمستان گذشته تا حدودی با زمستان ۹۸ که بازار کار به لحاظ حفظ شغل در وضعیت بهتری قرار داشت، برابری می‌کند و در زمستان ۹۹ نسبت جریان از شاغل به غیرفعال در شاغلان دارای بیمه و فاقد بیمه تقریبا با زمستان سال پیش برابری می‌کند. علاوه‌بر این، در حالی که در زمستان ۹۹ نسبت به فصل مشابه سال ۹۸ جمعیت زنان شاغل ۴۴۰ هزار نفر کاهش یافته، جمعیت شاغلان مرد در این دوره ۱۴۰ هزار نفر افزایش داشته است.

شواهد نشان می‌دهد در تمامی بخش‌های اقتصادی، اشتغال زنان به مراتب بیش از مردان از شیوع کرونا در سال گذشته آسیب دیده است. با این حال، نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد نسبت افزایش جریان جمعیت زنان شاغل و بیکاری به جمعیت غیرفعال در زمستان ۹۹ در مقایسه با ابتدای همان سال کاهش یافته و این امر نشان‌دهنده کاهش آثار کرونا بر بازار کار زنان و شرایط رو به بهبود زنان در بازار کار کشور است. به‌ طور کلی آسیب‌پذیری شاغلان زن در دو بخش صنعت و کشاورزی در زمستان ۹۹ به بهار همان سال کاهش یافته اما در بخش خدمات بهبودی از این نظر مشاهده نمی‌شود.

سخن پایانی

با توجه به شرایط بازار کار کشور و شدت اثرگذاری کرونا بر این بازار، جا دارد که سیاست‌ها و اقداماتی از سوی دولت و مجلس در جهت بهبود آن اتخاذ شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد دو سیاست اثرگذار اتخاذ شده در حوزه بازار کار در زمستان سال گذشته، تصویب قانون بودجه و تعیین حداقل مزد امسال است.

گرچه تصویب قانون بودجه ۱۴۰۰ و تعیین دستمزد، می‌تواند فاکتورهای اثرگذار بر روند شاخص‌های بازار کار باشد‌ اما بررسی محتوای قانون بودجه امسال نشان می‌دهد بودجه متشکل از تصمیمات کوتاه‌مدت و مقطعی است و تناسبی با مشکلات و بیماری‌های مزمن بازار ندارد و طبق تجربه سال‌های پیش نمی‌توان به رفع این چالش‌ها از کانال بودجه امید بست‌ زیرا محوریت اصلی قانون بودجه امسال نسبت به اشتغالزایی، رفع محرومیت و توجه به مناطق با نرخ بالای بیکاری از راه پرداخت وام و تسهیلات بانکی است اما از آنجا که برای ایجاد رشد و توسعه اقتصادی این مناطق جهت‌گیری مشخصی ندارد و با توجه به عملکرد این بند در سال‌های گذشته، نمی‌توان به ایجاد اشتغال پایدار از این راه امیدوار بود.