ضرورت افزایش تاب‌آوری شهرها نسبت به گرما
تابستان امسال با موج گرمای کم‌سابقه‌ای همراه شد که خسارات جانی و مالی زیادی به جا گذاشت.
در ایران نیز گرمای هوا در بسیاری از استان‌ها از جمله خوزستان و لرستان، نسبت به چند دهه گذشته، رکوردهای به جا گذشت. هفته گذشته مدیرکل هواشناسی استان خوزستان اعلام کرد دمای ۸ منطقه در این استان از ۵۱ درجه سانتی‌گراد هم عبور کرده است. هشدارهای اقلیمی در حال وقوع است و گرمایش جهانی سال‌به‌سال نمود بارزتری پیدا می‌کند. ایران به‌دلیل اینکه در کمربند خشک کره زمین واقع شده، تاثیر بسیار زیادی از تغییر اقلیم می‌بیند. مقابله با تغییر اقلیم با دو وجه؛ کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای و ایجاد سازگاری انجام می‌شود. سیاست‌های کلان ایران در بخش انرژی تمایل خاصی به کاهش انتشار ندارد و با وجود اینکه هر ساله کشور خسارت‌های زیادی به دلیل گرمای بیش از اندازه می‌بیند، اقدامی هم در جهت ایجاد سازگاری شهرها با گرما انجام نمی‌شود. در این میان، یکی از اصلی‌ترین روش‌های مقابله با گرما در شهرها، ایجاد فضای سبز شهری است.
تاثیر طراحی شهری در تاب‌آوری
بهلول علیجانی، استاد اقلیم‌شناسی دانشگاه خوارزمی تهران در گفت‌وگو با صمت در پاسخ به این پرسش که طراحی شهری در ایران چگونه می‌تواند میزان تاب‌آوری را در مقابل افزایش دمای هوا افزایش دهد، گفت: پاسخ به این سوال در گام نخست ساده است و می‌توانیم بگوییم باید به معماری قدیم ایران برگردیم. معماری از جنوب تا استان‌هایی مانند اصفهان و یزد و تا شمال کشور خود را نسبت به شرایط اقلیمی سازگار کرده بود. اما اجرای این کار به همین سادگی و در بعضی موارد، دیگر عملی نیست، چراکه امروز جمعیت شهرها بسیار افزایش پیدا کرده و در طراحی شهری باید به‌دنبال راه‌های دیگر و تازه‌تری بود.
ایجاد فضای سبز
علیجانی گفت: مهم‌ترین راهکار برای مقابله با گرما در شهرها، ایجاد فضای سبز است. باید تا جایی که می‌توانیم در مناطق مسکونی و شهری، فضای سبز را توسعه دهیم. نکته بعدی استفاده از نور خورشید است. نور خورشید حتی در فصل زمستان هم به‌اندازه کافی داریم و این امکان وجود دارد که معماری شهرها را به سمت سازگاری و بهره‌مندی از نور خورشید هدایت کنیم. با استفاده از نور خورشید دیگر نه به شوفاژ نیاز زیادی داریم و نه کولر. باید به سمتی برویم که بتوانیم از انرژی باد در فضاهای شهری و خانه‌ها بیشتر بهره‌مند شویم. اگر بتوانیم در سطح گسترده‌ای از انرژی تجدیدپذیر خورشید و باد استفاده کنیم، نه‌تنها شهرها خنک‌تر می‌شوند، بلکه با کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی می‌توانیم نقش موثری در مقابله با گرمایش جهانی داشته باشیم. البته این اقدام دشواری‌های خود را دارد، اما در بلندمدت ممکن است.
این اقلیم‌شناس در ادامه افزود: مصالح ساختمانی، جنس دیوار، موقعیت پنجره نسبت به آفتاب و... در جذب گرمای خورشید تاثیرگذار است. مشکل ما در تابستان انرژی اضافه‌ای است که وارد خانه‌ها می‌شود و در زمستان نیز مشکل کمبود انرژی است. برای جلوگیری از هدررفت انرژی باید خانه‌های خود را به شکلی طراحی کنیم که در تابستان جلوی ورود انرژی اضافه گرفته شود و در زمستان بیشترین انرژی را وارد ساختمان کند و مانع خروج آن شود. وی اظهار کرد: استفاده از کولر، خود عامل افزایش دمای شهرهاست، چراکه گرمای تولید شده آن در شهر آزاد می‌شود. ما باید بیشتر به سمت راه‌های سنتی و قدیمی مانند سازگاری پوشش با دمای خانه، خوردن مدام آب و غذاهای خنک برویم.
فضای سبز یعنی...
علیجانی در پاسخ به این سوال که در شرایط کنونی با توجه به کمبود آب، چقدر امکان افزایش فضاهای سبز شهری در ایران وجود دارد، گفت: فضای سبز یعنی پوشش گیاهی سبز، اما به این معنا نیست که هر گیاهی را در فضاهای شهری بکاریم. بسیاری از گیاهان آب‌بر هستند و با توجه به شرایط موجود اصلا از عهده تامین آب برنمی‌آییم. برای افزایش فضای سبز شهری باید به سراغ گیاهانی رفت که خشکی‌پسند بوده و بتوانند با آب کم زندگی کنند.
تبخیر آب در کشاورزی
علیجانی افزود: میزان آب تجدیدپذیر در کشور در شرایط عادی ۱۳۰ میلیارد مترمکعب بوده، که در حال حاضر به ۸۰ تا ۹۰ میلیارد مترمکعب رسیده است. با این حال، من می‌گویم با همین مقدار آب هم می‌توان زندگی کرد، به شرط اینکه راه چاره آن را پیدا کنیم. ۸۰ درصد آب کشور در بخش کشاورزی تبخیر می‌شود. اگر بتوانیم جلوی تبخیر و تعرق کشاورزی را بگیریم با همین آبی که داریم زندگی خیلی خوب و مطلوبی خواهیم داشت.
تغییرات اقلیمی و تراکم شهری
عقیل گنخکی، کارشناس خدمات شهری و فضای سبز در گفت‌وگو با صمت اظهار کرد: وقوع تغییرات اقلیمی و افزایش تراکم‌های شهری باعث ایجاد جزایر گرمایی در سطح شهرها شده است. نقاطی از شهرها وجود دارد که به‌دلیل نبود جریان هوا یا سطوح بازتاب‌دهنده گرما دمای آن نسبت به محیط اطراف شهرها بیشتر است. به‌طور مثال، تا ۵ درجه اختلاف دمای محیط شهری با نواحی کم تراکم اطراف شهرها یا نواحی روستایی وجود دارد.
گنخکی در ادامه اظهار کرد: عوامل متعددی بر افزایش دمای شهرها تاثیر داشته که از آن جمله می‌توان به تغییرات اقلیمی اشاره کرد. تغییرات اقلیمی در مقیاس جهانی تاثیرگذار است. اما ما در طراحی شهری نیز با یک‌سری مشکلاتی روبه‌رو هستیم که این وضعیت افزایش گرما را رقم زده است.
به‌عنوان مثال، کاهش سطح فضای سبز شهری باعث شده مقدار گرمایی که به سطح شهرها می‌رسد، به مراتب بیشتر شود. تراکم‌های ساختمانی و تغییر کاربری اراضی شهرها باعث کاهش فضای سبز شده است.
تقدم توسعه شهرنشینی بر شهرسازی
گنخکی افزود: از سویی به‌دلیل اینکه توسعه شهرنشینی بر شهرسازی مقدم شده، فضای سبز ایده‌آلی هم برای شهرها شکل نگرفته است. در بسیاری از شهرها به‌ویژه در نواحی گرمسیری به‌دلیل محدودیت‌های اقلیمی مانند دمای بالا یا محدودیت دسترسی به منابع آب فضای سبزی متناسب با سرانه استاندارد برای شهرها فراهم نشده است.
بحث حمل‌ونقل شهری نیز در افزایش دمای هوا تاثیرگذار است. شهرهای ما به‌شدت خودرومحور است و نتوانسته‌ایم به خوبی رفت‌وآمدهای خود را به صورت پیاده‌روی یا از طریق حمل‌ونقل عمومی انجام دهیم. افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی توسط خودروهای شخصی در شهرها باعث‌شده دمای شهر نسبت به دمای محیط اطراف بیشتر باشد.
تاثیر سیستم‌های سرمایشی
وی تصریح کرد: سیستم‌های سرمایشی به‌ویژه در شهرهای گرمسیری مانند شهرهای جنوبی کشور باعث افزایش دمای شهرها شده است. سیستم‌های سرمایشی یک بخش سردکننده و یک بخش گرم‌کننده دارند و این بخش گرم‌کننده گرما را در محیط‌های شهری رها می‌کند. از سوی دیگر، شهرها را از لحاظ طراحی شهری بدون در نظر گرفتن محدودیت‌های اقلیمی و بحث جریان هوا و باد غالب، توسعه و گسترش داده‌ایم. گرمای هوا توسط باد در کریدورهای شهری منتقل می‌شود، اما متراکم‌سازی و ساخت خانه‌های چندطبقه این کریدورها را محدود کرده و درنتیجه جریان بادی در شهرها به وجود نمی‌آید و گرما در سطح شهرها باقی
می‌ماند.
راه‌حل‌های متفاوت برای کاهش دما
این کارشناس خدمات شهری و فضای سبز گفت: راه‌حل‌هایی که برای کاهش دمای شهرها در فصل گرما در نظر گرفته می‌شود، متفاوت است. یک‌سری راه‌حل‌ها مانند همین افزایش فضای سبز داخل شهرها طبیعت‌محور هستند.
در رویکرد طبیعت‌محور می‌توان سقف ساختمان‌ها را تبدیل به باغ کرد، از دیواره‌های سبز استفاده کرد یا پیاده‌روها را به‌طور کامل درختکاری کرد تا سطح سایه داخل شهرها افزایش پیدا کند. همچنین می‌توان از عنصر آب استفاده کرد، چراکه تبخیر و تعرقی که آب دارد گرما را گرفته و منتقل می‌کند.
استفاده از رویکرد طبیعت‌محور
وی در پاسخ به این سؤال که در شرایط کمبود آب کشور، چگونه می‌توان از رویکرد طبیعت‌محور استفاده کرد، گفت: راه‌حل آن را باید در رویکرد سیستمی دنبال کنیم. در بیشتر شهرهای کشور به‌ویژه شهرهای جنوبی، سیستم فاضلاب کارآیی وجود
ندارد. اگر سیستم فاضلاب درستی وجود داشت می‌توانستیم از آب خاکستری برای توسعه فضای سبز استفاده کنیم. در حال حاضر نیز در شهر اصفهان از فاضلاب تصفیه‌شده شهری به صورت خیلی محدود برای توسعه فضای سبز استفاده می‌شود.
آب خاکستری در حقیقت آب بازیافتی یا فاضلاب‌های خانگی، به آب‌های ضایعاتی (پساب) ایجادشده توسط افراد در خانه‌ها یا ساختمان‌های اداری اطلاق می‌شود که دربرگیرنده تمام جریان‌ها به‌استثنای فاضلاب خروجی از سرویس‌های بهداشتی استحصال‌شده از فعالیت‌های معمول روزانه نظیر رخت‌شویی، شست‌وشوی ظروف و حمام کردن است. این آب پس از بازیافت می‌تواند برای آبیاری فضای سبز پارک‌ها استفاده شود.
وی ادامه داد: بنابراین برای افزایش سرانه فضای سبز شهری چند راهکار وجود دارد. یکی از این راهکارها، استفاده از آب خاکستری است. دوم استفاده از گونه‌های گیاهی بومی، مقاوم و سازگار با شرایط اقلیمی منطقه است. سومین راهکار، استفاده از فضای سبز شهری متناسب با یک رویکرد جامع و برنامه بلندمدت است.
گنخکی گفت: در کنار رویکرد طبیعت‌محور یک‌سری اصول مهندسی نیز برای کاهش دمای شهرها در فصل گرما مانند طراحی شهر متناسب با شرایط اقلیمی، به‌ویژه در بحث جابه‌جایی جریان هوا وجود دارد.
استفاده از مصالح ساختمانی متناسب با شرایط اقلیمی نیز یکی از مهم‌ترین موارد است. به‌طور مثال در شهرهای کویر برای نمای ساختمان‌ها بیشتر از خاک رس استفاده می‌شود تا مصالح ساختمانی سنگی یا شیشه.
در بعضی شهرهای پیشرفته دنیا برای مقابله با گرما از آسفالت سبز یا آسفالت روشن به‌جای آسفالت سیاه استفاده می‌شود. در کشور قطر، آسفالت خیابان عبدالله بن جاسم، یکی از خیابان‌های دوحه، به رنگ آبی درآمده و گفته می‌شود دمای آسفالت با این کار بین ۱۵ تا ۲۰ درجه کاهش پیدا می‌کند. همچنین می‌توان نقاشی ساختمان‌ها با رنگ سفید باشد. رنگ سفید بازتاب دهنده گرماست و با این کار، مقدار گرمایی که به ساختمان می‌رسد، کمتر خواهد شد.
کارشناس خدمات شهری و فضای سبز گفت: تاب‌آوری شهرها در برابر موج گرما و افزایش دمای کره زمین، نیازمند یک رویکرد جامع و یکپارچه است تا بتوانیم دمای شهرها را به میزانی که ایده‌آل زندگی و زیست‌پذیری انسان است، کاهش دهیم.
سخن پایانی
مقابله با گرما در فضاهای شهری نیازمند اقداماتی از جمله ایجاد فضای سبز شهری، استفاده از مصالح ساختمانی متناسب با اقلیم، سفید و روشن کردن رنگ ساختمان‌ها و آسفالت، کاهش عبورومرور خودروهای شخصی، بالا بردن راندمان انرژی در ساختمان‌ها و... است. افزایش فضاهای سبز شهری در شرایطی که کشور با کمبود آب روبه‌رو است در صورتی امکان‌پذیر است که از پوشش گیاهی کم‌آب‌بر استفاده شود و سیستم فاضلاب شهری برای بهره‌گیری از آب خاکستری فراهم باشد.
