برپایی و اداره گرمخانه‌ها
الهام فخاری عضو سابق شورای شهر تهران
یکی از وظایف شهرداری ها که در قانون به روشنی آمده، برپایی و اداره نوانخانه (گرمخانه یا مددسرا) است. گرمخانه ها سرپناه امن، خدمات مددکاری و خوراک گرم برای افراد بی سرپناه، در راه مانده و دچار مشکل فراهم می کنند و به ویژه در فصل هایی از سال که شرایط جوی ناپایدارتر است، ضرورت چشمگیرتری دارند.
در کشورهایی با نظام اقتصادی سرمایه داری که نظام های تامین اجتماعی قوی تعریف نشده یا در مواردی که چالش های اقتصادی بزرگ، موجی از سقوط اجتماعی طبقه متوسط و نابرخوردار را رقم می زنند، بی خانمانی پدیده مشخص تری است. ابرشهرها از ساختارهای اجتماعی محلی و بومی فاصله دارند و نظام خویشاوندی و همسایگی سنتی برای پشتیبانی آسیب دیدگان وجود ندارد؛ از این رو تدبیر و تدارک خدمات نهادهای عمومی از جمله شهرداری ها برای پوشش اجتماعی افراد آسیب دیده اهمیت دوچندانی می یابد.
خوشبختانه تهران از جمله پایتخت هایی است که فرهنگ همیاری و بافت محله ای در بخش هایی از آن پویا و زنده جریان دارد. خیریه ها از جمله نهادهای مدنی دیرین و اثرگذار بوده و مردم نسبت به شرایط افراد آسیب دیده حساس هستند. با این همه، جمعیت حدود ۱۰ میلیونی تهران، چالش های اقتصادی چندعاملی، بالابودن نرخ مسکن، روند مهاجرت و کمبود مسکن اجتماعی موجب شده حاشیه نشینی در تهران هم یکی از مسئله های اصلی تلقی شود. برخی عامل ها از جمله از دست دادن کار، نداشتن مالکیت یا فرصت اجاره بلندمدت مسکن، در برخی موارد فقدان خانواده و خویشاوندی پشتیبان و گاهی اوقات اختلالات روانشناختی، برخی افراد را در کوچه و خیابان سرگردان می کند. از سویی، آمار جهانی و منطقه ای نشان می دهد زنان در مقایسه با مردان کمتر به مالکیت زمین و مسکن در ابرشهرها دسترسی دارند، در شغل های ناپایدارتر و با نرخ دستمزد پایین تر فعالیت می کنند، از سامانه های بیمه یا پس انداز مؤثر تر بهره مند نیستند و در کلانشهرها اگر بی خانمان یا دچار مشکل شوند، بیشتر در معرض آسیب های بزهکاران قرار می گیرند.
یکی از برجسته ترین مسئله های اجتماعی که با مسئولیت قانونی و پایه ای شهرداری ارتباط دارد، برپایی و اداره گرمخانه ها و فراهم سازی زنجیره یاری رسانی بسامان و سنجش پذیر و عادلانه برای همکاری مردم و نهادها در بازتوانی روانی اجتماعی و مهارتی افراد دچار یا درگیر آسیب های شهری است. گرمخانه ها و به ویژه خدمات گرمخانه ای برای زنان در ابرکلانشهر تهران، به مثابه پایتخت بزرگ ترین و پرجمعیت ترین کشور منطقه و البته یکی از برجسته ترین پایتخت های اسلامی اهمیت ویژه ای می یابد. زنان تنها و زنان سرپرست خانوار در کلانشهرها اگر درگیر بیماری یا چالش چندگانه شوند، بیشتر با خطر بی خانمانی روبه رو هستند. در دهه اخیر، تعریف بیمه هایی مانند زنان خانه دار از سوی شرکت های خصوصی بیمه ای کار ارزنده ای بوده، اما هنوز برای پشتیبانی حقوقی کار و سکونت زنان در شهرهای بزرگ سازکار پایداری نداریم. برخلاف تصور عموم، بسیاری از بی خانمان ها دچار اعتیاد نیستند و با دسترسی به گرمخانه های استاندارد می توان آنها را در فرآیند بازتوانی اجتماعی پشتیبانی کرد.
خدمات گرمخانه ای به ویژه برای زنان نقش پیشگیری کننده از گرفتارشدن در بزه و بدرفتاری جنسی و سوءمصرف دارو و مواد دارد. بر پایه ضرورت های اجتماعی و فرهنگی ایرانی-اسلامی گرمخانه های ویژه زنان در ۲ سال گذشته، یکی از اولویت های کاری کمیته اجتماعی شورای شهر تهران بوده است. برپایه ارزیابی انجام شده در سال ۱۳۹۶ تنها یک مددسرا با خدمات نارسا و در فضای محوطه های کارخانه ها و دور از دسترس وجود
داشت.
سال ۱۳۹۷ با برنامه ریزی ها و پیگیری ها، با تجهیز و مناسب سازی تاسیسات موجود گرمخانه ویژه زنان در محدوده پارک هرندی آغاز به کار کرد که پناه و یاری ارزشمندی برای زنان در شرایط پرخطر فراهم کرد.
سازمان های مردم نهاد دارای پروانه و پیشینه مرتبط، اداره این مرکز را بردوش داشتند و برخی فعالان اقتصادی بازار بزرگ تهران در پشتیبانی مالی مرکز همراه شدند. بیشتر مراجعان این مرکز به صورت خودمعرف مراجعه کردند و از خدمات مددکاری اجتماعی و بهداشتی برخوردار بودند. ضرورت پرداختن به گرمخانه ها در احکام برنامه سوم توسعه شهر تهران هم موردتوجه ویژه قرار گرفت و شهرداری موظف به برپایی دو گونه گرمخانه های فرامنطقه ای و محلی با تاکید بر مرکزهای ویژه زنان شده است. بازدیدهای نظارتی غیررسمی شبانه از گرمخانه ها که از شهریور آغاز شده، نشان می دهد به ویژه درباره زنان، گرمخانه می تواند نقش انکوباتور بازتوانی اجتماعی داشته باشد و به استحمام، شب خوابی و ۲ وعده خوراک گرم بسنده نشود. برای این کار لازم است به ویژه در فصل سرما، مرکزهای گرمخانه ای خدمات ۲۴ ساعته ارائه کنند.
کارکرد ۲۴ ساعته مرکز کمک می کند برخی کاستی ها ازجمله پرسه زنی در کوچه ها و خیابان های همجوار کاهش یابد و از سویی زنان و مردان سرپناه جو بتوانند از قلاب گروه های بزهکار در امان بمانند.
