صادرات غیرنفتی و مزایای آن، طی سال ‌ های اخیر بیشتر موردتوجه عموم به ‌ ویژه دولتمردان قرار گرفته است. درآمدهای نفتی در ادوار گذشته پاسخگوی نیازهای کشور بود، اما پس از وضع تحریم ‌ های نفتی علیه ایران، نگاه ‌ ها به ‌ سمت ظرفیت ‌ های ایران برای درآمدهای غیرنفتی چرخید. با این حال، چیزی که در این مدت مشاهده شد، اتکا به شعار و کم ‌ توجهی به فرصت ‌ های صادرات غیرنفتی بود، چرا که توسعه صادرات غیرنفتی، وابسته به مولفه ‌ ها و موارد مهمی است که تا به امروز شاهد بهبود یا ارتقای این مولفه ‌ ها نبودیم. به ‌ عنوان مثال، مهم ‌ ترین نکته برای دستیابی به مقاصد صادراتی مختلف و افزایش درآمدهای صادراتی، دارا بودن کالاهای مناسب و صادرات ‌ محور است که در این زمینه با ضعف ‌ های جدی روبه ‌ رو هستیم. کارشناسان و فعالان تجاری معتقدند توسعه صادرات، با دست خالی امکان ‌ پذیر نیست و به وجود کالای صادرات ‌ محور و قابل ‌ رقابت وابسته است. بدون دارا بودن کالایی با مزیت رقابتی، فرصت ‌ های صادراتی را از دست می ‌ دهیم و این اتفاق طی چند سال گذشته به ‌ کرات رخ داده است؛ طی سال ‌ های گذشته به ‌ دلیل کمبود کالای صادرات ‌ محور و غفلت از نیاز کشورها به ‌ ویژه کشورهای همسایه، نتوانستیم به ‌ عنوان شریکی همیشگی و قابل ‌ اطمینان برای کشورهای منطقه و همسایه شناخته شویم. در نتیجه، سایر کشورها جایگزین ایران شده و از ظرفیت ‌ های موجود نهایت بهره ‌ برداری را کردند. نمونه بارز این اتفاق، کوتاهی دست ایران از بازار محصولات کشاورزی کشورهای همسایه است؛ کشورهای همسایه و منطقه، فرصت خوبی برای صادرات صنایع غذایی و محصولات کشاورزی ایران شمرده می ‌ شدند، اما بنا به وجود چالش ‌ ها و مشکلات متعدد، تا به امروز نتوانستیم در جایگاه صادرکننده اصلی و رسمی محصولات کشاورزی در منطقه شناخته شویم.

غیر از بحث تولید کالای صادرات ‌ محور، نقایص دیگری در حال ‌ حاضر وجود دارند که ایران را از حضور مستمر در بازارهای صادراتی باز می ‌ دارد. ایران حتی اگر بتواند کالاهای باکیفیتی را تولید کند، به ‌ دلیل کمبود تجهیزات حمل ‌ ونقل و ترابری، نمی ‌ تواند صادرات این دست از محصولات فسادپذیر را به ‌ صورت گسترده انجام دهد. این خلأ تجهیزاتی سبب شده تا در سال ‌ های گذشته باوجود ظرفیت ‌ های مناسب کشورهای همسایه، ایران نتواند صادرات غیرنفتی موثری داشته باشد. به ‌ بیان دیگر، به ‌ دلیل وجود نقایص جدی در بسترهای لجستیکی و همچنین نبود برنامه ‌ ریزی برای کسب سهم از بازارهای منطقه، فرصت ‌ های متعدد و مهمی را در این ‌ باره از دست داده ‌ ایم. مهم ‌ ترین و واضح ‌ ترین فرصت اخیر برای توسعه تجارت ایران، شکل ‌ گیری تنش ‌ های سیاسی میان روسیه و اوکراین بود. ایران در این مدت می ‌ توانست سهمی جدی را از بازارهای روسیه کسب کند و به ‌ عنوان شریک اصلی تجارت این کشور محسوب شود. در صورت دارا بودن برنامه صحیح برای صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی به روسیه، می ‌ توانستیم سهمی جدی در بازارهای این کشور داشته باشیم، اما به ‌ سبب نبود بسترها و ظرفیت ‌ های تجاری مناسب و همچنین برخی بی ‌ توجهی ‌ ها به لوازم توسعه تجارت، از منافع اقتصادی افزایش روابط تجاری با روسیه عقب ماندیم. اگر خواهان بهبود روند تجارت خارجی به ‌ ویژه صادرات غیرنفتی هستیم، باید با نگاهی فراخ ‌ تر و تخصصی ‌ تر به فرصت ‌ های حاضر در منطقه بنگریم. تا زمانی که نتوانیم برنامه ‌ ای کارآمد برای باز شدن راه صادرات محصولات ایران به کشورهای همسایه و حضور مستمر در این کشورها تدوین کنیم، بدیهی است که دستیابی به بازار کشورهای دورتر امکان ‌ پذیر نیست، از این ‌ رو یکی از مهم ‌ ترین وظایف دولت برای ساماندهی به وضعیت فعلی تجارت، تغییر رویه ‌ های گذشته است. دولت باید ضمن اعمال اصلاحات ساختاری در رویکردهای مربوط به فعالیت ‌ های تجاری، زمینه توسعه صادرات و کسب سهم از بازارهای مختلف تجاری را هموار کند.