بررسی حقابه هیرمند در دستور کار
به‌دلیل عدم پایبندی کشور همسایه به تخصیص حقابه رودخانه هیرمند، خشکی سیستان و بلوچستان هر روز بیشتر از دیروز نمایان می‌شود.
به دلیل عدم پایبندی کشور همسایه به تخصیص حقابه رودخانه هیرمند، خشکی سیستان و بلوچستان هر روز بیشتر از دیروز نمایان می شود. در واقع عملکردهای ضعیف و بدعهدی دولت های افغانستان برای تحقق حقابه ایران از هیرمند، مشکلات عدیده ای را برای مردم نه تنها در سیستان و بلوچستان، بلکه برای چند استان همجوار و حتی خود کشور افغانستان نیز به وجود آورده که مهاجرت، ریزگردها، بیماری های ریوی و تنفسی، بیکاری، افزایش بدهکاری و... از نمونه های بارز آن است. بیش از ۲ دهه است که مردم سیستان و بلوچستان با خشکسالی دست و پنجه نرم می کنند، عدم پایبندی دولت افغانستان برای حقابه رودخانه هیرمند و مدیریت ضعیف در برخی از دستگاه های مرتبط، عامل خشکی تالاب بین المللی و بزرگ ترین دریاچه آب شیرین ایران، «هامون» شده و در عمل باید گفت که همه مرگ تالاب بین المللی هامون را پذیرفته اند.
مرگ تالاب هامون
مرگ تالاب هامون به عنوان یک تالاب بین المللی خود اثرات بدی را در سطح منطقه برجای گذاشته و می گذارد. هر روز شرایط بدتر از دیروز است، مسئولان در این مدت تنها به فکر اقدامات زودبازده و موقتی اکتفا کرده اند و برخی از اقدامات نیز خود بر مشکلات منطقه افزوده که بهره گیری از آب های ژرف برای تأمین آب شرب مناطقی از ساکنان سیستان و بلوچستان نمونه ای از آن است که براساس نظر کارشناسان خود عامل بروز مشکلاتی در کوتاه و بلند مدت می شود. با وجود این مشکلات، نمایندگان مردم سیستان و بلوچستان در مجلس شورای اسلامی نیز حقابه را جدی نگرفته اند و عملاً بابد گفت صدای مردم به هیچ جا نمی رسد. تاکنون بیش از 4 تجمع و یک زنجیره انسانی چند کیلومتری در نقاط مختلف سیستان و بلوچستان با هدف مطالبه گری پیرامون تخصیص حقابه هیرمند و هامون تشکیل شده است، افزون بر آن از مسئولانی هم که به این منطقه سفر دارند تنها درخواست آب می شود.
یکی از کم بارش ترین استان های کشور
خشکی های پی در پی، سیستان و بلوچستان را به یکی از کم بارش ترین استان های کشور تبدیل کرده به نحوی که براساس گفته مدیر کل هواشناسی سیستان و بلوچستان، این خطه پهناور از کشور ایران اسلامی، کم بارش ترین استان کشور است. محسن حیدری در گفت وگو با مهر، افزود: استان سیستان و بلوچستان با دریافت ۳۹ و ۹ میلیمتر، از ابتدای سال زراعی جاری تاکنون کمترین میزان بارش را در میان استان های کشور از آن خود کرده و استان کرمان با اختلاف بیش از ۳۳ میلیمتری در جایگاه دوم کم بارش ترین ها قرار دارد.
وی اظهار کرد: میزان بارش استان در دوره بلند مدت مشابه ۸۲ میلیمتر بوده که کاهش ۴۲ درصدی را نسبت به بلند مدت نشان می دهد. حیدری با اشاره به اینکه همچنان استان درگیر خشکسالی بوده و جریانات بارشی کمبود بارش را در استان جبران نمی کند اما اثرات خشکسالی را قدری کاهش می دهد، تاکید کرد: پیش بینی های انجام شده نشان می دهد بارش های تابستانه مونسون، کمتر از حد نرمال خواهد بود. با وجود کمبود بارش ها، نبود سد و بندهای مناسب در مناطق مختلف استان خصوصا در جنوب که براساس نوع خاک آن مناطق، به به داخل زمین نفوذ نمی کند، باعث ورود آب های سطحی و باران به داخل دریا می شود و عملا هیچ بهره ای از بخش زیاد بارش ها نداریم.
رکورددار فرسایش آبی و بادی در کشور
نکته دیگر اینکه سیستان و بلوچستان بالاترین فرسایش بادی و خاکی را دارا است و بنا به گفته یک کارشناس منابع طبیعی و آبخیزداری، ما رکوردار فرسایش آبی و بادی در کشور هستیم. حسین سرگزی در این باره افزود: سیستان و بلوچستان، با توجه به شرایط و اقلیمی که دارد، رکورددار دو فرسایش آبی و بادی در بین سایر استان های کشور است.
وی ادامه داد: در دنیا دو فرسایش آبی و بادی از مهم ترین عوامل تخریب خاک محسوب می شوند و متأسفانه هر دوی این موارد با شدت تمام در حال وقوع است. وی اظهار کرد: عمده اراضی جنوب سیستان و بلوچستان شیب دار بوده و فصل بارندگی نیز همزمان با فصل خشک است که زمین فاقد پوشش لازم بوده و براین اساس، میزان فرسایش آبی در این مناطق بالاست، از طرفی خاک های موجود در منطقه ما جوان و تکامل نیافته و کم عمق هست و قطرات باران در بارندگی های عمدتا سیل آسا، اندک خاک تولید شده سالانه موجود در اراضی شیب دار و عناصر غذایی آن را به سمت پایین دست انتقال می دهند.
سرگزی با اشاره به بخش فرسایش بادی در سیستان و بلوچستان نیز گفت: قبلا خشک شدن آمودریا در روسیه باعث وقوع بیشترین میزان فرسایش بادی در دنیا بود اما متاسفانه در سال های اخیر قطع ورود آب به ایران و اقدامات مهار و انحراف آب در افغانستان باعث شده تا منطقه سیستان رکورد دار فرسایش بادی در جنوب غرب آسیا باشد، این موضوع با توجه به آثار اقتصادی، بهداشتی، روانی ناشی از طوفان های گرد و غبار اهمیتی فوق العاده می یابد. سرگزی با بیان اینکه ما در سیستان و بلوچستان، رکوردار فرسایش آبی و بادی در کشور هستیم، در خصوص دلایل فرسایش ها گفت: یک سری از دلایل اقلیمی و طبیعی هستند که از جمله آنها می توان به واقع شدن در منطقه تحت تأثیر جریانات جوی شدید، گاهی شیب دار بودن اراضی، کمبود پوشش گیاهی، خشکی هوا، وجود خاک های جوان، وابسته بودن اشتغال به منابع خاک، بارش باران های سیل آسا و وزش بادهای تند اشاره کرد. وی با اشاره به این نکته که فرسایش ها، طبیعی و یا انسان ساز هستند، تصریح کرد: در بخش انسان ساز، دلایل اجتماعی و فرهنگی از جمله چرای دام ها در مناطق فرسایش پذیر، شخم زدن زمین، آشفته کردن خاک در فصل بادهای فرساینده وجود دارد.
وی افزود: بخشی از این دلایل فرسایش ها نیز مدیریتی است که از جمله آنها می توان به برنامه جامع نداشتن، ندیدن کل یک حوزه آبخیز و منابع آبی یک منطقه، موازی کاری دستگاه ها، عدم هماهنگی، کمبود اعتبارات، عدم وجود شناخت بین تصمیم گیران و تصمیم سازان، ضعف دانش، عدم بهره گیری از تکنولوژی های جدید، عدم توجه به مسائل زیست محیطی در پروژه های عمرانی و غیره اشاره کرد. این مدرس دانشگاه گفت: درحال حاضر وضعیت خاک های استان اصلا خوب نیست، در شمال استان میزان شوری و قلیائیت خاک بسیار بالا بوده و میزان مواد آلی و عناصر غذایی خاک بسیار پایین هست و به همین دلیل خاک ها بسیار فقیرند. خشکسالی و فرسایش نیز اندک عناصر موجود در خاک را از بین برده است، مسئولان و مدیران مرتبط با بخش خاک نیز متأسفانه این دید را ندارند که مشکل ما در مناطق خشک تنها آب نیست بلکه تقویت خاک ضعیف و تحلیل رفته هم مهم است. وی خاطر نشان کرد: در جنوب استان هم مشکل فرسایش آبی داریم و هم میزان دام و بوته کنی در عرصه های فرسایش پذیر بسیار زیاد بوده و در چند سال اخیر خشکسالی، عامل بسیار وحشتناکی در منطقه برای فرسایش خاک در استان شده است. سرگزی با اشاره به اقدامات دستگاه ها اجرایی و تاثیرگذاری آنها بر حفاظت از خاک، گفت: بخشی از اقدامات انجام شده دستگاه ها تاثیرگذار بوده اما اعتبارات دائمی نیست و وسعت عملیات انجام شده با توجه به کمبود اعتبارات این بخش، بسیار محدود است و اولویت بندی مناسبی برای اجرای پروژه ها نداریم و بر همین اساس اقدامات تاثیر گذاری مطلوب و محسوس ندارند.
کم توجهی به حقابه هیرمند
رئیس اداره حفاظت و احیای تالاب های اداره کل محیط زیست سیستان و بلوچستان، گفت: در دو دهه اخیر حقابه رودخانه هیرمند از افغانستان به درستی رعایت نشده است. حسین جان پرور، افزود: تالاب ها همواره نقش کلیدی در سیر تحول تمدن بشر داشته اند و امروزه این نقش، بیش از پیش به رسمیت شناخته شده و با وجود حس حاکمیتی که ما انسان ها نسبت به محیط زیست طبیعی روا داشته ایم، توسعه پایدار ما همچنان تا حد قابل توجهی به این زیست بوم های طبیعی وابسته است. این موضوع را می توان از مجموعه اثرات درهم آمیخته خشکسالی ها، تغییرات اقلیمی و عواقب مدیریت ناپایدار منابع آب که یکی از تالاب های ارزشمند ایران یعنی تالاب هامون را تا آستانه وقوع یک فاجعه محیط زیستی پیش برده اند دریافت کرد. وی تاکید کرد: بی شک این سرمایه های محیط زیستی روزی ارزش بسیاری برای کشور و جوامع محلی بهره بردار از آنها داشته اند اما اکنون این زیست بوم به منشأ گرد و غبار، فقر و مشکلات شدید بهداشتی بدل شده اند و تنوع زیستی آن نیز فاصله چندانی تا نابودی ندارد، از این رو اقدامات فوری را طلب می کند به ویژه از آن جهت که تمامی روندهای آب و هوایی آینده ای گرم تر و خشک تر را برای ایران متصور شده اند و همچنین فشار جمعیت رو به رشد کشور، تقاضا برای منابع آبی رو به کاهش ما را افزایش می دهد. رئیس اداره حفاظت و احیای تالاب های اداره کل محیط زیست سیستان و بلوچستان تاکید کرد: قوانین و معاهدات بین المللی، پایه اجرا و به عمل درآوردن اصول و قواعد زیست محیطی در سطح جهان هستند، آنها نه تنها استانداردهای جهانی را تعیین می کنند بلکه وجود آنها در صحنه جهانی، اغلب دولت ها را به امضای معاهدات و یا تدوین قوانین داخلی خود ترغیب می کنند و بر این اساس مسئولان خصوصا دستگاه دیپلماسی برای دریافت حقابه از کشور افغانستان باید با جدیت موضوع را پیگیری کنند.
سخن پایانی
پس از سال ها سکوت پیرامون خشکسالی پی درپی رودخانه هیرمند، شماری از مردم سیستان و بلوچستان در حضور مدیرکل دفتر رودخانه های مرزی و منابع آب مشترک وزارت نیرو در مصلای زابل، سکوت خود را شکستند و صدای آنان از طریق رسانه ها انعکاس داده شد و این موضوع به محور صحبت های رئیس جمهوری در جلسه هیات دولت تبدیل شد، به طوری که رئیس جمهوری در این جلسه به وزرای امورخارجه و نیرو و نماینده ویژه رئیس جمهوری در امور افغانستان، ماموریت داد با توجه به اهمیت حقابه ایران از رود هیرمند، این مسئله را به طور ویژه و با جدیت پیگیری کنند. حال باید منتظر بود و دید دستورات و پیگیری مسئولان به کجا خواهد رسید و چه سرنوشتی در انتظار تنگه احد ایران که روزگاری نه چندان دور انبار غله ایران بود، خواهد بود.
