استراتژی‌های دوران گذار از نفت
رضا پدیدار-عضو اتاق بازرگانی ایران
باتوجه به تحولات و رویکردهای جدید در حوزه نفت و انرژی هیدروکربوری، کشورهای تولیدکننده و صادرکننده نفت باید روی به استراتژی‌های جدید با محوریت گذار از اتکا به انرژی‌ها آورند. موضوعات متعددی همچون پیک تقاضای نفت، از دست دادن سهم بازار، تغییر ترکیب سبد انرژی و کاهش سرمایه‌گذاری‌ها از مواردی هستند که اهمیت و ضرورت داشتن استراتژی در دوران گذار را دوچندان می‌کنند. استراتژی اول می‌تواند به موضوع تلاش برای حفظ بازار از طریق آزاد‌سازی منابع هیدروکربوری برای صادرات تکیه داشته باشد و تجدیدپذیرها را جایگزین سوخت‌های فسیلی کند. استراتژی دوم می‌تواند در راستای سرمایه‌گذاری در تولید و بازاریابی فرآورده‌های نفتی و گازی به‌جای صادرات نفت و گاز در بازارهای داخلی تکیه کند و در نهایت استراتژی سوم نیز به متنوع‌سازی منابع درآمدی دولت تکیه دارد. در کل به‌نظر می‌رسد کشورهای صادرکننده نفت و گاز راهی جز متنوع‌سازی صادرات حامل‌های انرژی ندارند.درباره ایران موضوع حفظ سهم بازار نفت و حتی افزایش آن، صادرات فرآورده‌های نفتی و بخش پایین‌دستی به‌ویژه پتروشیمی و حداکثر‌سازی استفاده از ظرفیت خطوط لوله صادراتی گاز به‌شرطی که مصرف داخلی را کاهش دهیم می‌تواند گزینه خوبی در مقایسه با LNG باشد که فعلا هزینه و تکنولوژی آن را نداریم.
امروزه، بخش اعظم منابع مالی برای توسعه اقتصاد ایران، به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از محل درآمدهای نفتی تامین می‌شود و به‌طور کلی صنعت نفت به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین سازمان‌های اقتصادی کشور، دارای دو فعالیت اصلی شامل اجرای پروژه‌ها و امور بهره‌برداری است. پروژه‌های صنعت نفت نسبت به اهداف خود دارای انحراف هستند، محدودیت‌های مصوب پروژه‌ها به‌خصوص حدود زمانی و هزینه‌ای رعایت نمی‌شود، دوباره‌کاری در پروژه‌ها مشاهده می‌شود که همه اینها مبین عدم موفقیت و تبیین استراتژی‌های دوران گذار در پروژه‌ها هستند. در حل این مسئله فراگیر راه‌حل‌ها موردی و موقتی نظیر اجرای دوره‌های آموزشی، استفاده از مشاورین مدیریت پروژه، تجهیز غیرمتمرکز شرکت‌ها به‌طور جداگانه و... انجام شده که به‌نظر این حرکات پراکنده مثمر واقع نشده‌اند.
بر این اساس لازم است از زاویه‌ای زیربنایی یا بنیادی به این مسئله پرداخته شود:
الف- چه عواملی در موفقیت پروژه‌های صنعت نفت و گاز در دوران گذار موثر هستند؟
ب- کدام خطوط راهنما می‌توانند مدیران ارشد صنعت نفت را در مسیر اجرایی موفق پروژه‌ها کمک و هدایت کنند؟
پ- چه نقاط قوت و ضعف و فرصت‌ها و تهدید‌هایی برای پروژه‌های صنعت نفت و گاز در دوران گذار مترتب هستند؟
ت- اهم استراتژی‌های راهبری در این دوران برای پروژه‌های نفت و گاز کدامند؟
در ادبیات تحقیق، در زمره عوامل موفقیت پروژه، به فاکتورهایی نظیر ماموریت پروژه، حمایت مدیران ارشد، شفافیت و واقع‌گرایی در اهداف، برنامه‌ریزی منسجم، ایجاد ارتباطات موثر بین تیم پروژه و ذی‌نفعان، کارکنان کافی، مدیریت تغییرات، وجود مدیریت مناسب در پروژه‌ها، تخصیص موثر و به‌موقع منابع، بودجه کافی، پیمانکاران، مشاوران، ثبات راهبردها، وجود تجربیات قبلی و سطح پیچیدگی و اندازه پروژه اشاره شده است.
در پژوهشی میدانی در سال ۲۰۱۹، ارتباط بین عملکرد پروژه و موفقیت پروژه بررسی شده که طی آن ضمن بررسی تاثیر عوامل رهبری، نیروی انسانی، سیاست‌ها و راهبردها، مشارکت، منابع و شاخص‌های کلیدی عملکرد، این نتیجه حاصل شده که نیروی انسانی به همراه شاخص‌های کلیدی عملکرد، بیشترین تاثیر را در موفقیت پروژه دارند. در حالی که تاثیر سیاست‌ها و راهبردها در موفقیت پروژه، در اولویت بالا قرار نمی‌گیرند. در یک نگاه کلی برای موفقیت باید به مجموعه‌ای از عوامل توجه جدی کرد که به آنها عوامل موفقیت می‌گویند.
عوامل کلیدی موفقیت معدود بوده و معمولا از پنج عدد تجاوز نمی‌کنند.
در ادبیات مدیریت راهبردی، یکی از متداول‌ترین روش‌ها برای شناسایی استراتژی‌ها، تکنیک Swot است. طی این تحلیل نقاط قوت، ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها شناسایی شده و بر این اساس، راهبردهایی پیشنهاد می‌شود. هر یک از راهبردها ممکن است در یکی از چهار نوع ST ، WO ، SO یا WT قرار گیرند.در جمع‌بندی این فرآیند و برای توجه به فرآیندهایی در استراتژی‌های دوران گذار از نفت برای تغییر در ترکیب سبد انرژی یا کاهش سرمایه‌گذاری‌ها، ضمن حفظ سه مرحله قبلی لازم است کلیات فرآیندی این مهم بر کسب توافق گروهی و استفاده از نظرات گروه خبرگان حوزه نفت و انرژی استوار شده و بدین منظور تکنیک گروهی و همچنین دستیابی به توافق جمعی در مراحل کلی روش تحقیق در این حوزه حساس و پراهمیت موردتوجه قرار گیرد و مطابق آن تجزیه و تحلیل شود. با رعایت روش فوق و توجه به نمودار ارزیابی حوزه‌های فعالیت می‌توان بدون بروز خسارات احتمالی از دوران گذار عبور کرد و ضمن حفظ سرمایه‌های ارزشی موجود، برای زمینه‌سازی برای فرآیند‌های جایگزینی همچون متنوع‌سازی فعالیت‌ها به‌ویژه صادرات حامل‌های انرژی اقدامات لازم را انجام داد. روش پیشنهادی یکی از بهترین و اثر‌گذار‌ترین مکانیزم‌های تعیین‌شده در دنیای توسعه‌یافته است که دارای یک نگرش نظام‌مند از حوزه‌های دانشی و اجرایی و عملیاتی در فرآیند تکاملی انرژی در جهان است.
