شیوه تعرفه‌گذاری برق از منظر مدیریت مصرف و همچنین رعایت عدالت در توزیع یارانه‌های انرژی، دارای اهمیت است. تعیین تعرفه برق براساس پلکان مصرف، از جمله مناسب‌ترین رویکردهای تعرفه‌گذاری برق در بخش خانگی است که در سالیان اخیر در ایران اجرایی شده و در قوانین بودجه سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ کل کشور و همچنین قانون مانع‌زدایی از توسعه صنعت برق موردتاکید قرار گرفته است. بر این اساس، تعرفه‌های آب، برق و گاز باید به‌گونه‌ای اصلاح شوند که تعرفه مشترکان کم‌مصرف تحت‌پوشش کمیته امداد و سازمان بهزیستی برابر صفر، مشترکان تا الگوی مصرف به‌صورت یارانه‌ای، مشترکان پرمصرف بالاتر از الگوی مصرف به‌صورت غیریارانه‌ای و براساس الگوی افزایش پلکانی (آی. بی. تی) تعیین شود. با گذشت 2 سال از تصویب این قانون و اجرایی شدن این قوانین، وضعیت مصرف برق در بخش خانگی، با تاکید بر آثار و نتایج قوانین مذکور، موردبررسی قرار گرفت. طبق بررسی‌های انجام‌شده، سرانه مصرف برق مشترکان خانگی در سال ۱۴۰۱، حدود ۰.۶ درصد کاهش یافته است. این کاهش معلول عوامل مختلفی است که به‌نظر می‌رسد یکی از آنها، اصلاح تعرفه‌های برق خانگی باشد. علاوه بر این، با اجرای حکم اصلاح تعرفه برق خانگی براساس الگوی پلکانی، تعرفه‌های برق مشترکان پرمصرف تا حد زیادی افزایش یافته، در حالی که تعرفه مشترکان کم‌مصرف تغییر چندانی را تجربه نکرده است. این مسئله از یک‌سو باعث اصلاح تعرفه‌های برق بدون فشار به مشترکان کم‌مصرف شده و از سوی دیگر، کاهش نسبی مشترکان پرمصرف را به‌دنبال داشته است.

  یکی از چالش‌های فعلی بخش انرژی کشور، بالا بودن شدت انرژی است که به‌معنی سهم بالای انرژی در مصارف غیرمولد و همچنین بهره‌وری پایین در بخش‌های مولد است. در سال‌های گذشته، شاخص شدت مصرف انرژی در ایران روند افزایشی و در دنیا روند کاهشی داشته است. عوامل بسیاری در این مسئله اثرگذار هستند و یکی از این عوامل، وضعیت الگوی مصرف انرژی در بخش خانگی است. به‌نظر می‌رسد یکی از عوامل موثر در کنترل مصرف انرژی در این بخش، نظامه تعرفه‌گذاری باشد.

به‌گزارش صمت، حذف یارانه‌های انرژی و افزایش تعرفه (به‌ویژه در بخش خانگی) باعث فشار بیشتر بر خانوارها شده است و تبعات اجتماعی در پی دارد. در این وضعیت یکی از راهکارهای موثر در مدیریت مصرف انرژی بخش خانگی، اجرای نظام افزایش پلکانی تعرفه‌های انرژی است، به‌طوری‌که یارانه انرژی برق به مشترکان با مصرف بیش از حد متعارف تعلق نگیرد یا این مشترک‌ها از یارانه کمتری نسبت به مشترکان با مصرف بیش از حد متعارف تعلق نگیرد یا این مشترکان از یارانه کمتری نسبت به مشترکان کم‌مصرف برخوردار

شوند.

در سال ۱۴۰۱ کل مصرف برق کشور حدود ۳۱۷ میلیارد کیلووات ساعت بوده که ۳۲ درصد از این مقدار توسط مشترکان خانگی مصرف شده است. به‌طورکلی مشترکان برق به بخش‌های خانگی، صنعتی، کشاورزی، عمومی، روشنایی معابر و سایر دسته‌بندی می‌شوند. سهم مشترکان خانگی در سال‌های گذشته دچار تغییرات معناداری نشده و تنها در سال ۱۳۹۰ و در پی اجرای قانون اصلاح الگوی مصرف، تاحدودی کاهش یافته و در سال‌های بعد دوباره افزایش یافته است.

روند فزاینده مصرف در خانه‌ها

روند مصرف برق بخش خانگی در سال‌های گذشته افزایش یافته که علاوه بر ورود مشترکان جدید بخش خانگی، تغییر الگوی مصرف مشترکان نیز در آن اثرگذار است، چراکه تغییرات سرانه مصرف برق مشترکان خانگی نیز نشان‌دهنده افزایش مصرف سالانه برق توسط هر مشترک برق خانگی است.

در 2 دهه گذشته میزان مصرف برق در بخش خانگی و سرانه مصرف در این بخش به‌ترتیب ۲۰۰ و ۳۳ درصد افزایش پیدا کرده و معنی‌اش آن است که شیب افزایش مصرف برق بیش از رشد تعداد مشترکان بوده و افزایش مصرف برق در این سال‌ها فقط به‌دلیل ورود مشترکان جدید نبوده و مصرف سرانه هر مشترک نیز سالانه حدود ۱.۳ درصد رشد کرده که از دلایل اصلی آن به غیر از ورود تجهیزات جدید و افزایش رفاه مصرف‌کنندگان، نرخ پایین تعرفه برق است.

سرانه مصرف برق در بخش خانگی در هر یک از استان‌ها متفاوت است. در این میان، شرایط آب‌وهوایی استان‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای در میزان مصرف برق داشته، به‌طوری‌که بیشترین سرانه مصرف برق بخش خانگی مربوط به استان‌های جنوبی کشور بوده و 3 استان جنوبی؛ هرمزگان، بوشهر و خوزستان بیشترین سرانه مصرف برق خانگی را دارند. در واقع این 3 استان حدود ۲۸ درصد از مصرف برق بخش خانگی را به خود اختصاص داده‌اند و سرانه مصرف برق در آنها بیش از  3برابر میانگین کشور است.

چگونگی تعیین تعرفه برق

تعیین تعرفه‌های برق برای مشترکان خانگی با پیچیدگی‌های مختلفی همراه است. این تعرفه‌ها باید به‌گونه‌ای باشد تا ضمن کمک به مدیریت مصرف، موجب افزایش فشار اقتصادی بر مردم نشده است و با شرایط آب‌وهوایی و در نتیجه الزامات مصرف برق هر ناحیه همخوانی داشته باشد. در نیم قرن گذشته متوسط نرخ در کشور تغییرات متعدد داشته است.

هزینه برق مشترکان خانگی بیشتر به‌شکل سالانه افزایش یافته، اما نکته‌ای که باید به آن توجه شود، این است که این افزایش نرخ با نرخ تورم همبستگی چندانی نداشته و به‌همین‌دلیل، نه‌تنها افزایش تورم باعث خنثی شدن افزایش تعرفه شده، بلکه به‌نوعی کاهش نرخ برق (منظور نرخ حقیقی است) را نیز به‌همراه داشته است. برمبنای نرخ حقیقی، می‌توان گفت به‌طورمتوسط، سالانه حدود ۸ درصد از متوسط نرخ فروش برق به مشترکان خانگی کاسته شده است. همچنین براساس گزارش‌های وزارت نیرو، سهم برق از هزینه‌های یک خانوار در سال‌های گوناگون، حدود یک درصد بوده است.

قیمت برق مشترکان خانگی در ایران با در نظر گرفتن عواملی چون اقلیم، ماه و میزان مصرف تعیین می‌شود. با تصویب بند «ی» تبصره «۸» قانون بودجه سال ۱۴۰۰ کل کشور و تکرار آن در قوانین بودجه سنواتی سال‌های بعد، تعرفه مشترکان کم‌مصرف خانوارهای محروم تحت‌پوشش کمیته امداد و سازمان بهزیستی برابر با صفر، مشترکان تا الگوی مصرف به‌صورت یارانه‌ای و مشترکان پرمصرف بالاتر از الگوی مصرف به‌شکل غیریارانه‌ای و برمبنای الگوی افزایش پلکانی تعیین شده است.

بنابراین تعرفه برق خانگی به 3 دسته کم‌مصرف، مصرف متعارف و پرمصرف تقسیم شد؛ به این ترتیب هزینه برق مشترکان اقشار آسیب‌پذیر به‌شکل رایگان، مشترکان با مصرف متعارف کمتر از الگوی مصرف به‌شکل یارانه‌ای و مشترکان پرمصرف با تعرفه غیریارانه‌ای محاسبه می‌شود.

کاهش اندک،اما ملموس

از آنجا که تعرفه‌های برق و شرایط عمومی جدید منطبق بر حکم قانون بودجه سال ۱۴۰۰ در بهمن همان سال ابلاغ شد، بررسی‌ها و برآوردها براساس فروش برق در همین سال انجام شده است. اهداف اصلی اجرای نظام پلکانی، کاهش مصرف برق در بخش خانگی، توزیع عادلانه‌تر یارانه و افزایش تعرفه برق پرمصرف‌ها است.

یکی از اهداف اصلی طرح افزایش پلکانی نرخ برق، کاهش مصرف برق در بخش خانگی بوده، اما رشد مصرف برق در بخش خانگی به دمای هوا در فصل گرم سال، نرخ تعرفه برق، راندمان تجهیزات مورداستفاده و شرایط اجتماعی بستگی دارد،بنابراین در بررسی نتایج اصلاح تعرفه‌های برق باید به نقش سایر عوامل نیز توجه داشت. میزان مصرف برق هر مشترک بخش خانگی در سال ۱۴۰۰، نسبت به سال ۹۹، افزایش ۴ درصدی را تجربه کرده که متاثر از عوامل مختلفی چون افزایش متوسط دمای هوای کشور بوده است. کاهش ۰.۶ درصدی مصرف برق در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ نکته مهمی است که البته حذف محدودیت‌های ناشی از شیوع بیماری کرونا و کاهش محسوس دما در سال ۱۴۰۱ نسبت به سال ۱۴۰۰ از مهم‌ترین دلایل آن بوده‌اند، اما در صورت تداوم در سال ۱۴۰۲ و سال‌های بعد از آن می‌تواند نشان‌دهنده تاثیر اصلاح نظام تعرفه‌گذاری برق مشترکان بخش خانگی باشد.

آمارهای رسمی نشان می‌دهند که حدود ۷۷ درصد مشترکان بخش خانگی کمتر از الگوی مصرف برق مصرف کرده‌ و این مشترکان ۶۷ درصد از مصرف بخش خانگی این انرژی را به خود اختصاص داده‌اند. ۲۳ درصد مشترکان خانگی نیز بیشتر از الگو مصرف کرده‌اند و سهم برق مصرفی آنها ۳۳ درصد بوده است. در حالی که در سال ۱۴۰۰، مصرف برق حدود ۷۵ درصد مشترکان خانگی کمتر از الگوی مصرف بوده و این مشترکان ۶۶ درصد از مصرف برق خانگی را به خود اختصاص داده‌اند. بنابراین به‌نظر می‌رسد با اجرای طرح تعرفه‌گذاری پلکانی، مصرف برق مشترکان به‌تدریج مقادیر کمتر از الگو متمایل شده است.