فرصت‌های از دست رفته
برق به‌عنوان کالایی عمومی با کارکردهای متمایز از سایر صنایع در کشور با گذشت بیش از ۱۳۰ سال، به صنعتی فراگیر مبدل شده است.
قدمت طولانی صنعت برق حکایت از جایگاه ویژه و متفاوت این صنعت در مقایسه با سایر صنایع کشور دارد. در همین حال عملکرد سایر صنایع نیز به طور قابل‌توجه به برق وابسته است. بنابراین سیاست‌گذاری برای صنعت برق اهمیت ویژه‌ای دارد. براساس داده‌های مرکز آمار ایران، شاخص بهای تولیدکننده برق طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹ به‌طور متوسط سالانه ۶.۵ درصد رشد داشته است.
این در حالی است که میانگین رشد سالانه شاخص بهای تولیدکننده صنعت در همین بازه زمانی ۲۴.۸درصد (یعنی ۳ برابر نرخ رشد شاخص بهای تولیدکننده برق) افزایش یافته است. همین نسبت نیز خود یکی از دلایل توسعه‌نیافتگی صنعت برق در طول سال‌های اخیر به شمار می‌رود؛ هرچند نمی‌توان از سایر عوامل تاثیرگذار بر این عقب‌ماندگی یعنی تدوین استراتژی‌های اشتباه و آینده‌نگر نبودن مسئولان نیز صرف‌نظر کرد. در این گزارش به بررسی میزان تولید و مصرف برق در کشور و جهان و همچنین سمت‌وسوهای نوین فرآیند تولید برق در دنیا پرداخته است.
رشد ۴ درصدی تولید برق
براساس گزارش اتاق بازرگانی تهران و همچنین برمبنای آمار مرکز آمار ایران، از سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۹، میزان تولید برق در کشور رو به رشد بوده است. بنابراین میانگین رشد سالانه تولید برق طی ۵ سال منتهی به سال ۱۳۹۹، حدود ۴ درصد برآورد می‌شود. تولید برق در سال ۱۳۹۹ نیز حدود ۳۴۱میلیارد کیلووات ساعت گزارش شده که نسبت به سال قبل از آن با رشد حدود ۴ درصدی همراه بوده است.
فروش داخلی برق نیز طی مدت‌زمان یادشده همواره رو به رشد بوده است. این عدد در سال ۱۳۹۹ برابر ۲۸۷ میلیارد کیلووات ساعت گزارش شده است. میزان فروش داخلی برق کشور در سال ۱۳۹۹ و در مقایسه با سال ۱۳۹۸، رشد ۵.۷درصدی را از آن خود کرده است. در همین حال می‌توان تاکید کرد میانگین رشد سالانه فروش داخلی برق طی ۵سال منتهی به سال ۱۳۹۹، حدود ۴.۸ درصد بیشتر شده است.
در ادامه می‌توان براساس آمار و ارقام یادشده این‌طور نتیجه گرفت که نسبت فروش داخلی به تولید برق بین سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۹، از ۸۰ تا ۸۴ درصد متغیر بوده است. بیشترین نسبت فروش داخلی به تولید برق نیز مربوط به سال ۱۳۹۹ و برابر ۸۴ درصد گزارش شده است. مازاد تولید برق طی مدت‌زمان یادشده و در سال ۱۳۹۹ برابر ۵۴میلیارد کیلووات ساعت بوده که نسبت به سال قبل از آن، حدود ۲هزار کیلووات ساعت کمتر است.
در ادامه باید خاطرنشان کرد کشور در سال گذشته با همه‌گیری ویروس کووید-۱۹ روبه‌رو شد. اما این همه‌گیری و توقفات در روند تولید، محدودیت‌های سراسری و تعطیلی‌ها نتوانست تاثیری بر فروش برق داشته باشد. بدین ترتیب همچنان روند صعودی مصرف برق در داخل کشور طی سال ۱۳۹۹ نیز ادامه داشت.
وزارت نیرو در تولید برق عقب ماند
وزارت نیرو یکی از ارکان اصلی تولید برق در کشور به شمار می‌رود. با وجود این، سایر موسسات نیز اقدام به احداث نیروگاه برای تولید برق می‌کنند. بررسی آمار ارائه‌شده از سوی مرکز آمار ایران حکایت از آن دارد که طی سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۹ سهم سایر موسسات از تولید برق بیشتر از وزارت نیرو گزارش شده است. در سال گذشته حدود ۶۰درصد برق تولیدی کشور یعنی معادل ۲۰۴ میلیارد کیلووات ساعت آن، توسط سایر موسسات تولید شده است. در همین زمان ۱۳۹ میلیارد کیلووات ساعت یا معادل ۴۰درصد برق تولیدی کشور نیز به وزارت نیرو اختصاص یافته است.
در همین زمان برق تولیدشده توسط سایر موسسات در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال ۱۳۹۸ با افزایش ۱۱ درصدی همراه بوده است. این در حالی است که میزان تولید برق وزارت نیرو طی مدت‌زمان موردبحث ۴ درصد کمتر شده است. بنابراین می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که رشد ۴ درصد تولید برق در سال ۱۳۹۹، از روند بهبود در عملکرد سایر موسسات در تولید برق نشأت می‌گیرد؛ تلاشی که حتی افت تولید در نیروگاه‌های متعلق به وزارت نیرو را هم جبران کرده است.
تولید برق در ایران
پراکنده بودن منابع تامین انرژی در نقاط مختلف دنیا باعث شده کشورها روش‌های مختلفی برای تامین این انرژی به کار گیرند. نیروگاه آبی، نیروگاه زغال‌سنگی، نیروگاه‌های با سوخت‌های فسیلی دیگر (گازی، گازوئیلی و بخاری)، نیروگاه اتمی، نیروگاه بادی، نیروگاه بیولوژیکی، نیروگاه زمین‌گرمایی و نیروگاه خورشیدی از معمول‌ترین روش‌های تولید برق در دنیا هستند. طی ۷ سال گذشته سهم نیروگاه‌های گازی و چرخه طبیعی در تولید برق کشور از سایر انواع نیروگاه‌ها بیشتر برآورد شده است.
نیروگاه‌های بخاری و آبی، دیزلی، بادی و اتمی نیز سهم محدودتری را در تولید برق در اختیار دارند. در سال ۱۳۹۹ برق تولیدشده توسط نیروگاه‌های گازی و چرخه ترکیبی حدود ۲۳۰ میلیارد کیلووات ساعت گزارش شده که در مقایسه با سال قبل از آن، حدود ۲ درصد بیشتر شده است. تولید برق نیروگاه‌های بخاری نیز از ۸۵.۸ میلیارد کیلووات ساعت در سال ۱۳۹۸ به ۸۴.۸ میلیارد کیلووات ساعت در سال ۱۳۹۹ رسیده و افت یک درصدی را از آن خود کرده است.
نکته قابل‌توجه درباره تولید برق توسط نیروگاه‌ها در سال ۱۳۹۹، افزایش ۵۵ درصدی تولید برق توسط نیروگاه‌های آبی، دیزلی بادی و اتمی نسبت به سال ۱۳۹۸ است. میزان تولید برق توسط این نیروگاه‌ها در سال گذشته ۲۹میلیارد کیلووات ساعت برآورد شده است.
درمجموع، از مقایسه اعداد و ارقام یادشده می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که افزایش تولید توسط نیروگاه‌های گازی و چرخه ترکیبی و با سهم ۷.۹ درصدی عاملی مهم و اثرگذار در افزایش تولید ۴ درصدی برق در سال گذشته به شمار می‌روند.
صنعت، مصرف‌کننده اصلی برق
از سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷ بیشترین سهم از مصرف برق متعلق به مصارف صنعتی و خانگی بوده است. در برخی از سال‌ها مصرف برق خانگی از صنعتی بیشتر و در برخی سال‌ها مصرف برق صنعتی از خانگی پیشی گرفته است. به‌عنوان مثال، از سال ۱۳۹۸ مصرف برق صنعتی از خانگی بیشتر شده و در سال ۱۳۹۹ به ۱۰۴ میلیارد کیلووات ساعت رسیده که نشان‌دهنده افزایش ۱۰ درصدی نسبت به سال گذشته آن دارد.
طی سال ۱۳۹۹ مصرف برق کشاورزی و خانگی نیز نسبت به سال ۱۳۹۸ به ترتیب با افزایش ۷ درصدی و ۴ درصدی همراه شده است. در مقابل، مصرف برق روشنایی معابر، سایر مصارف و عمومی به ترتیب کاهش ۳ درصدی، ۲ درصدی و یک درصدی را از آن خود کرده‌اند.
در ادامه باید خاطرنشان کرد در میان بخش‌های مصرف‌کننده برق، میانگین رشد سالانه مصرف برق صنعت طی ۵ سال منتهی به سال ۱۳۹۹، حدود ۸ درصد گزارش شده که بیشترین میانگین رشد را در مقایسه با سایر بخش‌ها نشان می‌دهد. پس از صنعت میانگین رشد سالانه مصرف برق بخش خانگی حدود ۴.۱ درصد از سایر بخش‌ها بیشتر بوده است.
همان‌طور که پیش‌تر هم اشاره شد، کل فروش داخلی برق در سال ۱۳۹۹ رشد ۵.۷ درصدی را نسبت به سال ۱۳۹۸ داشته است. عامل موثر بر رشد فروش داخلی طی سال یادشده، افزایش مصرف برق بخش صنعت با سهم ۳.۶واحدی بوده است. پس از صنعت، مصرف برق خانگی و کشاورزی با سهم ۱.۴ درصدی و یک درصدی بیشترین تاثیر را در رشد کل فروش برق در سال ۱۳۹۹ داشته‌اند.
افت و خیز صادرات برق
تراز بازرگانی برق طی ۷ سال منتهی به سال ۱۳۹۹ همواره مازاد بوده است. این رقم در سال ۱۳۹۹ به بیشترین رقم یعنی ۷.۱ میلیارد کیلووات ساعت رسیده است. تجارت برق در سال ۱۳۹۹ در مجموع حدود ۱۲.۵ میلیارد کیلووات ساعت برآورد شده است. از این میزان ۹.۸ میلیارد کیلووات ساعت را صادرات و ۲.۷ میلیارد کیلووات ساعت را واردات تشکیل داده است. طی بازه زمانی ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۹ روند صادرات برق با نوساناتی همراه بوده و متوسط رشد سالانه آن طی این بازه منفی ۰.۲ درصد گزارش شده است. در سال ۱۳۹۹ برای دومین سال پیاپی، صادرات برق افزایش یافته و نسبت به سال ۱۳۹۸، رشد ۲۲ درصدی را کسب می‌کند.
روند نزولی واردات برق نیز پس از ۳ سال در سال ۱۳۹۸، متوقف شده و در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال قبل از آن، حدود ۲ برابر شده است. میانگین رشد سالانه واردات برق طی دوره مورد بررسی منفی ۸ درصد گزارش شده است. در ادامه باید خاطرنشان کرد طی ۷ سال منتهی به سال ۱۳۹۹، سهم صادرات از کل تولید برق کشور با فراز و نشیب‌های بسیاری همراه بوده است. اما در سال ۱۳۹۹ برای دومین سال پیاپی این سهم افزایش یافته و از ۲.۴ درصد در سال ۱۳۹۸ به ۲.۹ درصد رسیده است. بیشترین سهم صادرات طی مدت یادشده نیز با رقم ۳.۵ درصد در سال ۱۳۹۳ اتفاق افتاده است.
نگاهی به تعداد مشترکان برق
تعداد مشترکان برق در سال ۱۳۹۹ حدود ۳۷ میلیون بوده که نسبت به سال ۱۳۹۸، حدود ۲.۷ درصد بیشتر شده است. در سال ۱۳۹۹ نیز سهم مشترکان برق خانگی از سایر مشترکان بیشتر بوده و با افزایش ۲.۶ درصدی در مقایسه با سال ۱۳۹۸ به حدود ۳۰.۲ میلیون مشترک رسیده است. در میان مشترکان برق از حیث تعداد، سهم مشترکان صنعت از سایر مشترکان کمتر است. در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال ۱۳۹۸، در تمام بخش‌های نام‌برده شاهد افزایش تعداد مشترکان هستیم. اگرچه تعداد مشترکان برق خانگی نسبت به برق صنعتی بیشتر است اما روند مصرف متفاوت است. درواقع تعداد مشترکان لزوما به منزله افزایش مصرف نیست؛ کمااینکه می‌توان این‌طور ادعا کرد که مصرف برق صنعتی بیش از مصرف برق خانگی برآورد می‌شود.
رویکردی جدید در تولید برق
در طول سال‌های اخیر بهره‌گیری از منابع تجدیدپذیر برای تولید برق در سطح جهانی مورد توجه قرار گرفته است. با کاهش تقاضا برای سایر سوخت‌ها، مصرف انرژی‌های تجدیدپذیر در سال ۲۰۲۰، به میزان ۳ درصد افزایش یافته است. عامل اصلی این رشد، ارتقای حدود ۷ درصدی تولید برق از منابع تجدیدپذیر بود. سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در تولید جهانی برق در سال ۲۰۲۰ به ۲۹ درصد افزایش یافت. این در حالی است که این رقم در سال ۲۰۱۹ برابر ۲۷درصد گزارش شده بود. بهره‌گیری از بیو انرژی در صنعت ۳ درصد رشد داشت که تاحدودی کاهش استفاده از بیوسوخت‌ها و همچنین ترکیبی از این نوع سوخت‌ها را به دلیل کاهش تقاضای جهانی نفت جبران کرد.
درحال‌حاضر نیز پیش‌بینی می‌شود تولید برق از منابع تجدیدپذیر در سال ۲۰۲۱ بیش از ۸ درصد گسترش یابد و به ۸۳۰۰ تراوات ساعت برسد. این رشد سریع‌ترین نرخ رشد از سال ۱۹۷۰ تاکنون است. در همین حال باید تاکید کرد حدود دوسوم از رشد موردبحث از طریق پنل‌های خورشیدی تامین می‌شود. چین نیز به‌تنهایی تقریبا نیمی از افزایش جهانی عرضه برق تجدیدپذیر را در سال ۲۰۲۱ از آن خود خواهد کرد و پس از آن امریکا، کشورهای اتحادیه اروپا و هند قرار دارند.
در ادامه انتظار می‌رود برق تولیدشده از انرژی باد در امسال میلادی، بیشترین افزایش تولید برق تجدیدپذیر را در اختیار داشته باشد و حدود ۲۷۵ تراوات ساعت یا حدود ۱۷درصد رشد را از آن خود کند. سیاست‌های ضرب‌الاجل چین و ایالات متحده امریکا برای بهره‌گیری هرچه بیشتر از انرژی‌های پاک موجب شده تولید برق از باد بیش از پیش سرعت گیرد. درحال‌حاضر پیش‌بینی می‌شود چین در سال ۲۰۲۱ برابر ۶۰۰ تراوات ساعت و امریکا نیز برابر ۴۰۰ تراوات ساعت برق تولید کنند. مجموع ارقام یادشده بیش از نیمی از تولید جهانی انرژی برق از باد را به خود اختصاص می‌دهد.
در حالی که چین همچنان بزرگ‌ترین بازار پنل‌های خورشیدی را در اختیار دارد، با استمرار حمایت‌ها در سطح فدرال و ایالت‌ها، توسعه پنل‌های خورشیدی در امریکا هم ادامه خواهد یافت. با توجه به وقفه‌های مرتبط با کووید-۱۹، با کاهش قابل‌توجه در افزایش ظرفیت جدید پنل‌های خورشیدی در سال ۲۰۲۰، انتظار می‌رود بازار پنل‌های خورشیدی هند به‌سرعت در سال ۲۰۲۱ بهبود یابد. در همین حال افزایش تولید در برزیل و ویتنام نیز تحت حمایت سیاست‌های قوی برای توزیع برنامه‌های پنل‌های خورشیدی قرار خواهد گرفت. همچنین پیش‌بینی می‌شود تولید برق از طریق پنل‌های خورشیدی به میزان ۱۴۵ تراوات ساعت (حدود ۱۸ درصد) افزایش یابد تا در سال ۲۰۲۱ به ۱۰۰۰ تراوات ساعت نزدیک شود.
در ادامه انتظار می‌رود تولید برق‌آبی در سال ۲۰۲۱ هم به دلیل بهبود شرایط اقتصادی و هم افزایش ظرفیت‌های جدید مربوط به پروژه‌های بزرگ در چین، بیشتر افزایش یابد. از مجموع موارد یادشده می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که افزایش تولید برق از همه منابع تجدیدپذیر زمینه افزایش سهم این بخش را در جهان در سال ۲۰۲۱ بازی خواهد کرد. در همین حال با احتساب سهم انرژی هسته‌ای، تولید انرژی‌های کم‌کربن در جهان از میزان انرژی تولیدی ناشی از واحدهای زغال‌سنگ نیز فراتر خواهد رفت.
تقاضای برق در سال ۲۰۲۱
براساس آمار، تقاضای جهانی برق در سال ۲۰۲۰ حدود یک درصد کاهش یافت. علت اصلی این کاهش را می‌توان به افت قابل‌توجه مصرف برق در نیمه نخست سال ۲۰۲۰ به دلیل محدود شدن فعالیت‌های تجاری و صنعتی بر اثر همه‌گیری ویروس کووید-۱۹ نسبت داد.
البته وضعیت اقتصادهای پیشرفته در نیمه دوم سال ۲۰۲۰ رو به بهبود رفت اما در اغلب موارد همچنان تقاضا برای برق زیر سطح سال ۲۰۱۹ باقی ماند. در همین حال برخی از بازارهای نوظهور و مناطق در حال توسعه در اواخر سال نرخ رشد شدیدی را تجربه کردند. به‌عنوان مثال، چین و هند در ۳ ماه پایانی سال ۲۰۲۰ به ترتیب بیش از ۸ و ۶ درصد رشد سالانه مصرف برق را از آن خود کردند.
در ادامه پیش‌بینی می‌شود تقاضای برق در سال ۲۰۲۱ با بهبود فعالیت‌های اقتصادی و رشد سریع در اقتصادهای بزرگ نوظهور همچون چین، ۴.۵ درصد افزایش یابد. واکسیناسیون گسترده برای مقابله با همه‌گیری ویروس کووید-۱۹ نیز زمینه رفع تدریجی محدودیت‌های اجتماعی را در سال ۲۰۲۱ فراهم کرد. بر همین اساس نیز انتظار می‌رود تقاضا برای مصرف برق در امسال میلادی رو به رشد باشد.
سخن پایانی
در شرایطی که ایران با چالش‌های اساسی در تامین برق روبه‌رو شده است بسیاری از کشورهای دنیا تلاش می‌کنند با بهره‌گیری از انرژی‌های تجدیدپذیر بخشی از نیاز خود به برق را تامین کنند. در میان انرژی‌های تجدیدپذیر بهره‌گیری از پنل‌های خورشیدی جایگاه ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. ایران در رده کشورهایی قرار دارد که از ظرفیت قابل‌قبول و حتی ممتازی برای بهره‌مندی از انرژی خورشیدی و تبدیل آن به برق برخوردار است. امیدواریم این روش‌های جدید در سیاست‌گذاری‌های مسئولان برای توسعه صنعت برق مورد توجه قرار گیرند.
