خانههای ما در برابر زلزله مقاوم هستند
مجید کریمی- عضو هیاتمدیره سازمان نظام مهندسی
وارد شدن آسیب به ساختمانها در زلزله بستگی به چند عامل دارد؛ اول، بزرگای زلزله و عمق کانونی زلزله؛ به این معنا که جایی در عمق زمین که انرژی زلزله در آنجا آزاد میشود. در یک بزرگای ثابت، هرچه عمق کانونی کمتر باشد، امواج سطحی قویتری شکل میگیرد. در ایران عمق کانونی بیشتر زلزلهها کم است؛ یعنی در اینباره مستعد آسیب هستیم.
وی در توضیح عامل دوم موثر در وارد شدن آسیب به ساختمانها اظهار کرد: فاصله ساختمانها از گسلها نیز از دیگر عوامل است. اگر ساختمانها روی گسلها یا نزدیک آنها ساخته شوند، مستعد آسیب بیشتری هستند، چون امواج سطحی قویتری به آنها خواهد رسید. بنابراین، باید از ساختوساز در نزدیک گسلهای شناختهشده اجتناب کرد یا محدودیتهای قابلتوجهی برای هرگونه ساختوساز در نظر گرفت.در تعداد قابلتوجهی از شهرها، این نوع ساختوساز وجود دارد؛ از جمله در تهران، تبریز و شیراز، در قم هم گسلهای شناختهشده و ساختوساز هم وجود دارد و تصمیمگیری درباره اعطای مجوز ساختوساز با نهادهای بالادستی و در نظر گرفتن امتداد شناختهشده گسلها است.
عامل سوم، خاک زیر ساختمانها است، هرچه لایههای خاک زیر ساختمان نرمتر باشند، امواج زلزله با زاویه نزدیکتر به قائم با سطح زمین برخورد میکنند و امواج مخرب بزرگتری تولید میکنند. اگر لایههای خاک دستی وجود داشته باشد، شرایط بدتر هم میشود. اعطای مجوز ساختوساز در محدودههایی که خاک دستی وجود دارد، ظرفیت آسیب به ساختمانها را بیشتر خواهد کرد که این مورد هم در قم وجود دارد.
عامل چهارم را سیستم مقاوم لرزهای ساختمان برشمرد و خاطرنشان کرد: انتخاب سیستم مقاوم کارآمدتر در ساختمان، به محدودیتهای معماری و ابعاد زمین بستگی دارد. وجود تفکیکهای بد زمینها با عرضهای کم در بیشتر قسمتهای قم، از نظر امکان اجرای سیستمهای موثرتر سازهای برای مقابله با زلزله، باعث انتخاب سیستمهایی میشود که ممکن است در زلزله آسیبپذیرتر باشند. بسته به اینکه بزرگای زلزله چقدر است، عمق کانونی زلزله چقدر است، موقعیت ساختمانها نسبت به گسل با چه فاصلهای است، خاک زیر ساختمانها چه مشخصاتی دارد و سیستم مقاوم لرزهای ساختمان چیست؛ پاسخ ساختمانها در برابر زلزله متفاوت خواهد بود. بهعنواننمونه، در زلزله سرپلذهاب، ساختمانهای نزدیک کوهپایه آسیب جدی ندیدند،اما همان تیپ ساختمانها که روی خاکهای آبرفتی نزدیک رودخانه ساخته شده بودند، آسیبهای شدیدی دیده بودند.هرچه از مصالح سبکتر استفاده شود، در زلزله نیروی کمتری به ساختمان وارد میشود. درباره نما این موضوع مهمتر است، چون در دوران بهرهبرداری هم میتواند مشکلساز باشد. نماها باید تا حد امکان سبک بوده و اتصال مناسبی به سازه داشته باشند. نماهای سنگین مثل نماهایی که اصطلاحا نمای رومی نامیده میشوند، بهخاطر وزن بالا و حجیم بودن آن، در زلزلهها ظرفیت آسیب قابلتوجهی دارند، حتی در زلزلههای متوسط. استفاده از نماهای سرامیکی بهدلیل عدماتصال مناسب به دیوار نگهدارنده آنها، نیازمند رعایت دتایلهای خاص در اجرا است که در عمل استفاده نمیشود. استفاده از نماهای خشک یا سیمانی بهعنوان جایگزین مناسب برای نماهای سنگین و غیراصولی در نظر گرفته شده،اما فرهنگسازی و الزام قانونی متناسب با آن عملی نشده است.درباره شمالی یا جنوبی بودن ساختمانها، نحوه قرارگیری ساختمانها نسبت به هم بهشرط رعایت صحیح درز انقطاع بین ساختمانها مشکلی ایجاد نمیکند. رعایت درز انقطاع بین ساختمانها برای جلوگیری از ضربه زدن به ساختمانها است.
در کنار مسئولیتهای قانونی که مهندسان موظف به رعایت آن هستند، سازمان نظام مهندسی را نیز ملزوم در نظارت بر عملکرد آنها است. این سازمان کنترل و نظارت عالیه بر عملکرد مهندسان دارد و باتوجه به شرایط حاکم در قم، اقدامات فنی موردنیاز را انجام میدهد. باتوجه به اهمیت کنترل استاندارد بودن مصالح بهویژه بتن و میلگرد، نتایج آزمایشهای بتن و میلگرد را رصد میکند و با آنالیز نتایج آنها، این اطلاعات را در اختیار ادارات مربوطه و عموم مهندسان قرار میدهد تا آگاهانه از محصولات واحدهای تولیدی استفاده شود. کلاسهای متعدد آموزشی برای مهندسان در رشتههای مختلف برای بروزرسانی اطلاعات فنی و شیوههای جدید اجرا، برگزاری کلاسهای آموزشی برای آرماتوربندها، لولهکشها و دیگر افراد دخیل در ساختوساز برای اینکه با ضوابط فنی حاکم بر کار خود بیشتر آگاه شوند،برگزار میشوند و نظارت عالیه بر عملکرد مهندسان و ساختوسازها انجام میگیرد.افزایش مقاومت ساختمانها در برابر زلزله را باید مستلزم همکاری تمام ارگانها برشمرد و درباره پیشنیازهای زیادی که لازم دارد، ارگانها و مراجعی که مجوز ساختوساز و توسعه شهری میدهند، در صدور مجوزها به موقعیت گسلهای شناختهشده قم توجه کنند. مجوز ساختوساز روی خاکهای مسئلهدار را صادر نکنند (هر دو مورد در حال حاضر وجود دارد)، تفکیک زمینها با عرضهای کم و الزامات پارکینگی باعث استفاده از سیستمهایی میشود که ظرفیت آسیب بیشتری دارند. در این تفکیکها معمولا نظرات فنی مهندسان سازه در نظر گرفته نمیشود و با واحدهای تولیدی که محصولات نامرغوب تولید میکنند، بدون برخی ملاحظات مصلحتطلبانه، برخورد قانونی مناسب انجام گیرد.