واردات جای صادرات زغال سنگ را می‌گیرد؟
مهم‌ترین مزیت اقتصادی ایران درحال‌حاضر معدن و صنایع معدنی است. از این‌رو، هرگونه حمایت دولت، کاهش تصدی‌گری آنها و رفع موانع فعالیت معادن می‌تواند ثمرات مثبت قابل‌توجهی برای اقتصاد کشور به‌همراه داشته باشد.
در ماه‌های اخیر به‌دلیل شکل‌گیری تنش در جامعه جهانی، فرصت مناسبی برای بازار مواد معدنی ایران شکل گرفته که نهادهای دولتی باید با شناسایی این ظرفیت‌ها نهایت بهره‌برداری را داشته باشند. بهبود روابط بین‌المللی و اصلاح سیاست‌های صادرات بخش معدن از مهم‌ترین اقداماتی است که دولت باید در راستای بهره‌مندی از شرایط جهانی پیش‌آمده انجام دهد. بسیاری از فعالان معدنی دولت را موظف به بهره‌گیری از ظرفیت‌های ایجادشده در بازارهای جهانی می‌کنند. «روزگارمعدن» در این گزارش با کارشناسان و فعالان معدنی درباره چشم‌انداز معادن زغال‌سنگ و آینده تجاری آنها در سال جدید باتوجه به شرایط فعلی به گفت‌وگو پرداخته است.
نقش دولت در التهاب بازار زغال‌سنگ
سعید صمدی-دبیر انجمن زغال‌سنگ و رئیس کمیسیون معدن خانه اقتصاد ایران:
فعالیت تجاری در حوزه زغال‌سنگ امروز درگیر چالش‌های فراوانی از نظر عرضه و تقاضا است. برای مثال، زغال‌سنگ حرارتی مصرف عمده صنایع و واحدهای تولیدی است که از این ماده به‌عنوان سوخت اصلی خود استفاده می‌کنند.
بازیگران این معاملات بیشتر در بازارهای آزاد و در فضاهایی غیر از بورس انرژی به تعامل و تجارت می‌پردازند؛ زیرا این بازار به‌شدت پررونق بوده و به‌دلیل بالا بودن حجم درخواست‌ها و معاملات زغال‌سنگ حرارتی، این ماده حتی با قیمتی بالاتر از نرخ جهانی در ایران مبادله می‌شود. دلیل اصلی این اتفاق هم تعیین‌کننده بودن میزان عرضه و تقاضا بر قیمت‌ها است زیرا اگر برای ماده یا محصول تولیدی تقاضای بالایی وجود داشته باشد، در صورت کمتر بودن عرضه، نرخ محصولات افزایش چشمگیری خواهد داشت.
به هر میزان هم که عرضه نزدیک به مقدار تقاضا شود، شاهد رونق در خرید و فروش این محصول و به‌طورکلی تعاملات تجاری در عرصه یادشده خواهیم بود.
اما رونقی که در بازارهای زغال‌سنگ حرارتی مطرح می‌شود، در بازار دیگر انواع زغال‌سنگ نیست. به‌عنوان مثال، نوعی از زغال‌سنگ وجود دارد که در بازارهای جهانی از گونه‌های مهم و کاربردی زغال‌سنگ شناخته شده و مصارف بسیار بالایی دارد، به‌همین دلیل هم نرخ جهانی آن از بهای زغال‌سنگ حرارتی بالاتر است.
اما این اتفاق در ایران برعکس بوده و به‌دلیل تقاضای بسیار پایین برای این نوع زغال‌سنگ، نرخ آن از زغال‌سنگ حرارتی پایین‌تر است. مبادلات این نوع زغال‌سنگ بیشتر در بورس انرژی انجام می‌شود و از آنجا که تنها ۲ شرکت خریدار آن هستند، به بهایی بسیارپایین حتی پایین‌تر از حد تعیین‌شده زغال‌سنگ را خریداری می‌کنند؛ بنابراین به‌دلیل نبود بازار مناسب تجاری در داخل کشور هیچ فعال معدنی تمایل به سرمایه‌گذاری در این بخش از زغال‌سنگ ندارد. از سوی دیگر، با وضع قوانین سختگیرانه در زمینه صادرات زغال‌سنگ، در عمل این اقدام نیز برای فعالان این عرصه منتفی بوده و نمی‌توانند تولیدات خود را در صورت نبود بازار مناسب در داخل، به کشورهای خارجی و خواهان زغال‌سنگ صادر کنند.
باید تاکید کرد: ایران در سال‌های اخیر با افزایش تقاضا برای زغال‌سنگ (زغال‌سنگ حرارتی) در صنایع و واحدهای تولیدی خود روبه‌رو بوده است.
سرمایه‌گذاری کافی نبوده است
اما به‌دلیل نبود حمایت‌های مناسب دولت، سرمایه‌گذاری گسترده‌ای برای توسعه فعالیت‌های این بخش انجام نشده است. در پی این اتفاق به‌ناچار بخشی از نیاز زغال‌سنگ کشور در سال‌های اخیر از طریق واردات تامین می‌شود. مهم‌ترین این موضوع را می‌توان پایین بودن نسبی بهای انواع زغال‌سنگ‌ها و همچنین وجود موانع گسترده در فعالیت‌های صادراتی دانست.
پیش‌بینی می‌شود در صورت استمرار وضع موجود و بی‌توجهی به بازارهای تجاری زغال‌سنگ، بیش از امروز به واردات زغال‌سنگ از خارج وابسته باشیم. این موضوع برای ایران که کشوری معدنی به‌شمار می‌رود، نوعی عقبگرد در فعالیت‌های معدنی است زیرا می‌توان با اصلاح سیاست‌گذاری‌ها از جمله قیمت‌گذاری‌های دستوری (که از سوی دولت برای بازارهای تجاری زغال‌سنگ وضع می‌شود) و تسهیل روند صادرات، شاهد رونق در معاملات تجاری تمامی انواع زغال‌سنگ بود.
نقش تنش روسیه و اوکراین
باتوجه به تنش میان اوکراین و روسیه، بخش قابل‌توجهی از بازار انرژی در جهان دچار بحران شده و میزان تقاضا از عرضه پیشی گرفته است. این ناتوازنی سبب شده رشد بی‌سابقه‌ای در بازارهای مواد معدنی و انرژی شکل گیرد. به‌عنوان مثال، زغال‌سنگ حرارتی با بهایی حدود ۹۰ دلار در هر تن، به ۴۵۰ دلار در هر تن رسیده است. این افزایش چندبرابری در دیگر انواع زغال‌سنگ‌ها و عمده کامودیتی‌ها نیز رخ داده است. این فعال معدنی خاطرنشان کرد: کشور ما کشوری معدنی بوده و بخش قابل‌توجهی از تکیه اقتصاد آن به حوزه معدن و صنایع وابسته به آن است، همچنین در برخی بخش‌های معدنی، بازار صادرات گسترده و مهمی را دارا هستیم.
رشد قیمتی شکل‌گرفته در بازارهای جهانی بهترین فرصت برای ایران محسوب می‌شود. صادرات برخی مواد معدنی در کشور ما مغفول مانده و دولت توجه مناسبی به ظرفیت‌های صادراتی آنها ندارد. زغال‌سنگ نیز یکی از این مواد معدنی مغفول‌مانده است که موانع متعدد داخلی سبب شده بازارهای صادراتی چندانی برای آن وجود نداشته باشد.
ذخایر زغال‌سنگ ایران
طبق اکتشافات زمین‌شناسی حدود ۱۴ میلیارد تن ذخیره زمین‌شناسی زغال‌سنگ در کشور وجود دارد. البته ما ۱.۲ دهم میلیارد تن ذخیره قطعی داریم که اگر تقاضا در کشور افزایش داشته باشد و قیمت‌ها هم مناسب تعیین شود، به افزایش سرمایه‌گذاری در زغال‌سنگ و حتی ذخایر قطعی هم می‌توان امیدوار بود. براساس اطلاعات امروز، زغال‌سنگ یک منبع ارزان انرژی به‌شمار می‌آید و همین امر عاملی شده تا کشورها تمرکز زیادی بر استفاده از این محصول داشته باشند.
درحال‌حاضر ۶۲ درصد برق دنیا با زغال‌سنگ تولید می‌شود، علاوه بر این، تولید ۹۰ درصد فولاد دنیا با زغال‌سنگ است و همین امر نشان می‌دهد دنیا به اهمیت زغال‌سنگ پی برده و به‌صورت یک انرژی ارزان‌قیمت، تمام استفاده خود را از آن می‌برد، اما در ایران تامین منابع مالی برای تجهیز، نوسازی معادن و سرمایه در گردش از جمله چالش‌های اساسی معدنکاران زغال‌سنگ است. هزینه‌های معدنکاری زغال‌سنگ بسیار بالاست و شامل ۲ بخش عمده است؛ بخش اول هزینه‌های تجهیز و آماده‌سازی معدن است که حدود ۵۰ درصد کل هزینه‌هاست و بخش دوم هزینه‌های مربوط به نیروی انسانی فعال در معدن است. علاوه بر این، معدنکاران زغال‌سنگ تجهیزات قدیمی برای استخراج و فرآوری در اختیار دارند که همین امر باعث کاهش بازدهی، افزایش هزینه تعمیر و نگهداری تجهیزات، کاهش کیفیت زغال‌سنگ و در نتیجه افزایش نرخ تمام‌شده زغال‌سنگ داخلی نسبت به زغال‌سنگ خارجی می‌شود.
فرصتی برای بهره‌گیری از بازارهای جهانی
حجت‌الله دریانی ـ فعال معدنی: باتوجه به اینکه دولت منابع مالی کلان برای پروژه‌های عمرانی در بودجه امسال در نظر نگرفته، پیش‌بینی می‌شود در صورت اجرایی شدن اهداف دولت مربوط به رشد ساخت‌وساز مسکن، تقاضای جدی برای مصالح ساختمانی ایجاد شود. این موضوع سبب افزایش نیاز به مواد معدنی و فولاد را توجیه کرده و اگر پروژه‌های مسکن‌سازی دولت عملیاتی شود، چشم‌انداز مناسبی برای رونق بازارهای داخلی در این زمینه پیش‌بینی خواهد شد. اما این چشم‌انداز مثبت تنها در صورت اجرایی شدن پروژه‌های یادشده رخ خواهد داد و در غیر این صورت بازار داخلی به‌سمت افزایش تقاضا برای مواد معدنی و مصالح ساختمانی حرکت نخواهد کرد. در زمینه بازار جهانی نیز چشم‌اندازی مثبت برای افزایش قیمت‌ّها وجود دارد. در سال اخیر نوسانات مختلف و متعددی در بازار عرضه و تقاضای مواد معدنی پایه شاهد بودیم که مهم‌ترین آن مربوط به تنش‌های اخیر رخ‌داده در اروپاست. به‌علاوه اینکه تولید و عرضه انرژی و محصولات استراتژیک مانند فولاد در جهان کاهش پیدا کرده و این روند ادامه‌دار خواهد بود. این امر می‌تواند فرصت مناسبی را به‌وجود آورد تا ایران بتواند سود چشمگیری از بازارهای جهانی کسب کند.
حذف رویکرد مانع‌آفرینی
در این روند کلی می‌توان سال مناسبی را برای صنعت فولاد و همچنین صنایع و معادن وابسته به آن مانند زغال‌سنگ پیش‌بینی کرد. یکی از مسائلی که همواره بر روند فعالیت معادن، کسب سهم از بازارهای خارجی و دیگر موارد کلان بخش معدن اثر مستقیم دارد، قوانین دولتی است. درباره این موضوع نمی‌توان چشم‌انداز یا انتظاری برای رفع موانع داشت چرا که رویکرد دولت همچنان مانع‌آفرینی برای فعالیت معادن است.
فقط امیدواریم شفافیت و ثبات را در قوانین جاری و پیش‌روی بخش معدن شاهد باشیم. در این صورت از آسیب‌ها کاسته می‌شود و اتفاقات روشن‌تری در اقتصاد معادن رخ خواهد داد. به‌عبارت دیگر دولت می‌تواند نقش مهمی در شکل‌گیری بازار مناسب مواد معدنی ایفا کند. برای تحقق این مهم، اجرایی شدن پروژه‌های عمرانی و ساخت‌وساز، عملیاتی شدن اهداف توسعه‌ای، کاهش موانع فعالیت‌های معدنی، فراهم‌سازی بسترهای مناسب برای افزایش صادرات و کسب سهم از بازارهای جهانی همگی از وظایف مهمی است که از نهادهای دولتی انتظار می‌رود.
در صورت اجرایی نشدن برنامه افزایش ساخت‌وساز مسکن و اصلاح نشدن بودجه عمرانی، تقاضای داخلی تحریک نمی‌شود و شاهد رشد مصارف نخواهیم بود؛ بنابراین بهبود شرایط یا از دست دادن فرصت‌ها همگی به رویکرد و اجرای برنامه‌های دولت بازمی‌گردد.
ذخایر زمین‌شناسی زغال‌سنگ ایران
براساس آخرین آمار، ایران از نظر ذخایر زغال‌سنگ در حد متوسط جهانی است، به‌طوری که ذخایر زمین‌شناسی زغال‌سنگ در ایران حدود ۱۴ میلیارد تن و ذخایر قطعی حدود ۱.۲ میلیارد تن برآورد شده است. درحال‌حاضر تنها خریدار عمده زغال‌سنگ داخل کشور، شرکت ذوب‌آهن اصفهان است و میزان مصرف سایر واحدهای صنعتی در مقایسه با آن چندان زیاد نیست.
این در حالی است که در دنیا، بیشترین میزان زغال‌سنگ در تولید انرژی الکتریکی مصرف می‌شود و در رتبه بعدی صنایع فولادسازی و تولید سیمان قرار دارند. از زغال‌سنگ در صنایع دیگر نیز استفاده می‌شود که می‌توان از مهم‌ترین آنها به پالایش آلومینا، کاغذسازی، صنایع شیمیایی و دارویی، زغال‌قیری پالایش‌شده، بازیابی گاز آمونیاک برای تولید کود شیمیایی، رنگ‌دانه‌ها، گرافیت برای الکترودها، تصفیه آب، مواد آرایشی و بهداشتی، سوخت مایع، محصولات پلاستیکی و فیبرها، تولید فلزات، آلیاژها، فروآلیاژها و… اشاره کرد.
باوجود مصارف بسیار بالای زغال‌سنگ در دنیا، سیاست‌های راهبردی در حوزه زغال‌سنگ در ایران نسبت به دنیا متفاوت است. در ایران به‌دلیل وجود منابع عظیم نفت و گاز، توجه به سرمایه‌گذاری و توسعه بخش زغال‌سنگ مغفول مانده است. وجود منابع گاز طبیعی و سیاست‌های توسعه صنعت فولاد کشور باعث شده که تنها تولیدکننده‌های فولاد به روش کوره بلند از زغال‌سنگ استفاده کنند.
در ایران فقدان استراتژی مدون در بخش معدن، باعث کاهش جذابیت سرمایه‌گذاری در بخش معدن و به‌طور خاص معادن زغال‌سنگ شده است. این در حالی است که کشورهای توسعه‌یافته، چشم‌انداز مشخصی برای معادن خود ترسیم کرده‌اند و با اتخاذ سیاست‌های راهبردی، مسیر سرمایه‌گذاری و توسعه معادن و صنایع معدنی را مشخص می‌کنند. برای مثال کشور استرالیا در حوزه تامین انرژی تاکید ویژه‌ای بر زغال‌سنگ داشته است.
از مهم‌ترین چالش‌های معادن زغال‌سنگ می‌توان به نبود معیار شفاف برای تعیین نرخ زغال‌سنگ، ایمنی پایین معادن، به‌کار نگرفتن فناوری و ماشین‌آلات روز دنیا در بهره‌برداری از معادن برای تولید کنسانتره زغال‌سنگ با کیفیت قابل‌قبول و ویژگی‌های زمین‌شناسی معادن زغال‌سنگ ایران اشاره کرد که مشکلات زیادی را برای معدنکاران زغال‌سنگ و مصرف‌کنندگان این محصول ایجاد کرده است.
سخن پایانی
ایران دارای ذخایر ارزشمند زغال‌سنگ است اما به‌دلیل پایین بودن بهای آن در تبادلات داخلی و محدودیت برای تجارت خارجی، فعالان معدنی علاقه چندانی به حضور و فعالیت در این زمینه ندارند. حال با افزایش چشمگیر قیمت‌ها این گمانه‌زنی می‌شود که افراد بیشتری به فعالیت در معادن زغال‌سنگ ترغیب شوند. توجه به ظرفیت‌ها و فرصت‌های ایجادشده در بازارهای جهانی یکی از رفتارهای استراتژیک دولت‌ها است چرا که تنها در این شرایط می‌توان به برنامه‌ریزی صحیح و سهم‌خواهی از اقتصاد جهانی دست یافت. در زمینه توانایی حضور پررنگ ایران در بازارهای صادراتی زغال‌سنگ نیز انتظار می‌رود نهادهای دولتی با روشن‌بینی وقایع، بهترین تصمیمات را برای حداکثر بهره‌مندی از وضعیت موجود به‌کار گیرند.
