هدررفت آب در شبکه‌های توزیع دلایل مختلفی از جمله فرسودگی لوله‌ها یا فشار بیش از حد آب در شبکه توزیع و شکستن لوله‌ها دارد. زون‌بندی نشدن شبکه توزیع و خورندگی آب و خاک در بعضی مناطق نیز از دیگر عوامل هدررفت آب است. اقداماتی که در راستای کاهش هدررفت آب انجام می‌شود، برمبنای همین دلایل است. این اقدامات شامل اصلاح شبکه‌های فرسوده، اصلاح انشعابات، نشت‌گیری و نشت‌یابی در شبکه‌های توزیع و انتقال و استفاده از فناوری‌های روز است. به‌گفته شرکت آب و فاضلاب، هدف‌گذاری شرکت بر این اساس است که تا پایان دولت سیزدهم، حدود ۵ درصد میزان «آب بدون درآمد» در کل کشور کاهش پیدا کند. زهره میرادی، مدیر دفتر مدیریت مصرف شرکت تامین و تصفیه آب تهران در گفت‌وگو با صمت می‌گوید: اگر بخواهیم تنها از منظر اقتصادی به موضوع کاهش هدررفت آب نگاه کنیم، تعرفه‌های آب در شرکت‌های آب و فاضلاب آنقدر کم است که هر مترمکعب آبی را که جلوی هدررفت آن را بگیریم، ارزش مالی قابل‌توجهی ایجاد نمی‌کند.

برای روشن شدن موضوع تلفات آب چه تعریفی می‌توان از اصطلاح «آب بدون درآمد» ارائه کرد؟

آنچه در شرکت‌های آب و فاضلاب به‌شکل کلی به‌عنوان «آب بدون درآمد» مطرح می‌شود، دقیق به‌معنای تلفات آب نیست، شاید اندکی بیشتر از یک‌سوم این آب بدون درآمد را به‌عنوان تلفات در نظر بگیریم.

«آب بدون درآمد» به تلفات واقعی، تلفات ظاهری و مصارف مجاز بدون در آمد دسته‌بندی می‌شود، همین‌طور که از لفظ آن مشخص است، مصرف آب در این3 بخش، درآمدی برای شرکت‌های آب و فاضلاب ایجاد نمی‌کند.

تلفات ظاهری، آبی است که هدر نرفته و آب به‌دست مصرف‌کننده رسیده، اما به‌هر دلیلی برای شرکت آب و فاضلاب تامین درآمد نداشته است.

علت آن می‌تواند به‌خاطر مشترکان غیرمجاز باشد که این آب را مصرف کرده‌اند، اما شرکت قبضی صادر نکرده و درآمدی هم بابت آن نداشته است، همچنین ممکن است دستگاه و تجهیزات اندازه‌گیری شرکت در نقطه‌ای که آب را به مشترک تحویل می‌دهد، خطا داشته باشد یا به‌دلیل خطاهای انسانی حجم کمتری صورت‌حساب شده باشد.

از طرفی شرکت آب و فاضلاب یک سری مصارف مجاز دارد که درآمدی از آن آب حاصل نمی‌شود. زمانی که آب وارد تاسیسات می‌شود، باید برای انجام فرآیندها از جمله فرآیندهای تصفیه و شست‌وشوی تاسیسات، مقداری آب مصرف شود که در نهایت تبدیل به درآمد نمی‌شود.

مورد بعدی هدررفت واقعی است؛ این بخش همان آبی است که به‌معنای واقعی هدر می‌رود و می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد. فرآیند تولید و توزیع آب از طریق یک‌سری تاسیسات مکانیکی، ابنیه‌ای مثل مخازن، خطوط انتقال و شبکه انجام می‌شود که تلفات واقعی آب ناشی از ایجاد نشتی در این قسمت‌ها است. البته باید یادآور شد از نظر استانداردهای جهانی بخشی از این هدررفت‌ها اجتناب‌ناپذیر است، به‌طور مثال زمانی که در یک کارخانه کالایی تولید می‌شود، تمام افرادی که در آنجا مشغول هستند، تلاش می‌کنند تلفات و هدررفت منابع را به‌صفر برسانند که این امر چندان میسر نیست.

شرکت‌های آب و فاضلاب نیز به‌عنوان تامین‌کنندگان آب نمی‌توانند تلفات را به‌صفر برسانند، اما می‌توانند بخش زیادی از این تلفات را کنترل کنند.

کنترل این بخش به‌معنای جلوگیری از نشت آبی است که از تاسیساتی مثل خطوط انتقال و شبکه، ایستگاه‌های پمپاژ و مخازن ایجاد می‌شود. این نشتی‌ها تلفات آبی است که از چرخه توزیع خارج می‌شود و به‌دست مصرف‌کننده نمی‌رسد، گرچه ممکن است همین آبی هم که تلف می‌شود، به سفره‌های آب زیرزمینی برگردد.

هدف‌گذاری شرکت آب و فاضلاب کشور بر این اساس است که تا پایان دولت سیزدهم حدود ۵ درصد میزان «آب بدون درآمد» را در کل کشور کاهش دهد. چقدر تحقق این هدف را محتمل می‌دانید؟

به‌یقین، وقتی دولت سیزدهم در این‌باره اعلام آمادگی کرده و تکلیف مشخص شده که ۵ درصد تلفات آب کاهش پیدا کند، به‌طورحتم باید زیرپروژه‌هایی برای آن به‌تصویب برسد و تخصیص‌های مالی برای آن صورت بگیرد.

با این هدف‌گذاری، تدابیری اندیشیده شده که سازمان برنامه و بودجه هم باید همکاری‌های لازم را برای تحقق آن انجام دهد.

از نظر کلی اگر مسائل اقتصادی حل و موانع فنی برطرف شود و زیرپروژه‌ها به‌تصویب برسد، براساس مطالعات می‌توان گفت مثل هر هدف دیگری این امر نیز قابل‌تحقق خواهد بود.

با اجرای صحیح تمام فرآیندها و همکاری‌های لازمی که وزارتخانه‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط با وزارت نیرو خواهند داشت و تخصیص‌های بودجه‌ای که به شرکت‌های آب و فاضلاب داده می‌شود، کاهش ۵درصدی «آب بدون درآمد» قابل‌انجام است.

بحث کاهش هدررفت آب همراه با مباحث اقتصادی و هزینه‌ّهای آن مطرح می‌شود. شما چقدر کاهش ۵ درصدی هدررفت آب را اقتصادی می‌دانید؟

اعتقاد یک‌سری کارشناسان بر این است که هزینه کاهش تلفات آب آنقدر زیاد است که صرفه اقتصادی ندارد، اما بهتر است از منظر دیگری به این موضوع نگاه کنیم.

ما در کشوری زندگی می‌کنیم که نمی‌توان به‌مقوله آب تنها به‌عنوان یک کالای اقتصادی نگاه کرد. آب برای ما ارزش ذاتی دارد، چرا که در کشوری کم‌آب هستیم و در این سال‌های اخیر کمبود آب، خود را به‌صورت بحرانی‌تری به ما نشان داده است.

اگر بخواهیم تنها از منظر اقتصادی به موضوع کاهش هدررفت آب نگاه کنیم، تعرفه‌های آب در شرکت‌های آب و فاضلاب آنقدر کم است که هر مترمکعب آبی که جلوی هدررفت آن را بگیریم، ارزش مالی قابل‌توجهی ایجاد نمی‌کند.

اگر شرکت‌های آب و فاضلاب را به‌عنوان بنگاه‌های اقتصادی در نظر بگیریم، براساس تعرفه‌ها، اصلا برای شرکت‌های آب و فاضلاب مقرون به صرفه نیست که چندین برابر هزینه کرده و آب را حفظ کند و بعد با تعرفه خیلی کم آن آب را در اختیار مشتریان قرار دهد. ما به‌عنوان متولیان این صنعت اعتقاد داریم در ایران باید به ارزش ذاتی آب توجه کنیم، نه به‌مقوله اقتصادی.

در نتیجه، ضرورت دارد بودجه‌ای خاص برای کاهش تلفات آب اختصاص داده شود.

شرکت‌های آب و فاضلاب وظیفه خود می‌دانند آب را با بهترین کیفیت و کمیت در اختیار مشتریان قرار و تدابیر لازم را برای کاهش تلفات آب انجام دهند.

برای جلوگیری از کاهش تلفات واقعی آب به چه اقداماتی نیاز است؟

طبق استانداردهای جهانی IWA درباره تلفات آب، نحوه اندازه‌گیری و شناسایی محل‌های نشت و راه‌های جلوگیری از آن مشخص است که در ایران نیز مجموعه وزارت نیرو از این استانداردها بهره

می‌گیرد.

در زمینه کاهش تلفات واقعی آب پیش از هر چیز باید ببینیم کجاها نشت رخ می‌دهد و کدام مخزن و خط انتقال است که نشتی دارد، چرا که این نشتی‌ها به‌چشم دیده نمی‌شوند، در واقع این نشتی‌ها را باید ابتدا شناسایی و سپس با روش‌های فنی مختلف آنها را رفع کنیم.

در برخی موارد باید شبکه‌های توزیع، خطوط انتقال، مخازن و تاسیسات را بازسازی کنیم که هرکدام از اینها در عمل از نظر فنی کار بسیار سنگینی است، همچنین از نظر اقتصادی نیز هزینه زیادی برای این هدف نیاز است، به‌همین دلیل هم هست که برخی کارشناسان این حوزه ممکن است بگویند که هزینه‌های کاهش آب بدون درآمد مقرون به صرفه نیست.

متفاوت بودن نرخ هدررفت در برخی استان‌ها چقدر ناشی از عوامل اقلیمی و اقتصادی است؟

بحث اقلیم تاثیر زیادی بر تلفات واقعی آب ندارد، در واقع این ضعف زیرساخت‌ها و مسائل اقتصادی است که باعث می‌شود در برخی استان‌ها تلفات آب بیشتری داشته باشیم. بسیاری از استان‌ها به‌تناسب تعرفه‌ها پاسخگوی اجرای پروژه‌های کاهش هدررفت آب نیستند.

در ایران چقدر برای کاهش «آب بدون درآمد» از روش‌های کشورهای پیشرفته الگوبرداری شده است؟

برای الگوبرداری از آنچه در کشورهای مختلف دنیا انجام شده، اقداماتی صورت‌گرفته و از سمت مجموعه وزارت نیرو تیم‌های کاهش هدررفت طی سنوات گذشته به کشور آلمان، ژاپن و... سفر کردند تا بتوانند با الگوهای مختلف آشنایی پیدا کنند، به‌طور کلی روش‌هایی که استاندارد IWA است، کمابیش در همه جای دنیا پیاده‌سازی می‌شود، اما نکته مهم، توجه به تفاوت در زیرساخت‌ها است، به‌طورمثال درباره تصفیه‌خانه یا تاسیساتی که ۵۰سال عمر دارند و هنوز از آن بهره‌برداری می‌کنیم، تنها می‌توانیم در بهینه‌ترین حالت از آنها نگهداری کنیم و نسبت به عملکرد آن کاهش تلفات داشته باشیم، اما زمانی که به کشوری مثل ژاپن نگاه می‌کنید، می‌بینید که زیرساخت‌ها کیفیت بالایی دارند و برای مثال در بسیاری از موارد از لوله‌های استیل استفاده می‌شود، به‌همین‌دلیل الگوبرداری ما هم باید باتوجه به تاسیسات اینجا انجام شود.

نباید از این غافل بود که باوجود تلاش‌های بسیار زیادی که در برخی حوزه‌های کاری مثل نشت‌یابی و رفع نشت خطوط انتقال قطور در سطح کشور شده، متاسفانه این فناوری هنوز به‌شکل یک فناوری قطعی در کشور وجود ندارد و طی سنوات گذشته مجبور به استفاده از فناوری‌های خارج از کشور بودیم، به‌همین‌ترتیب باتوجه به شرایط، از امکان استفاده پیمانکاران و تجهیزات خارجی بهره‌مند شویم، در واقع اگر ضعف تصمیم‌گیری‌ها، زیرساخت‌ها و کمبود منابع را کنار بگذاریم، مشکلات اجتناب‌ناپذیری وجود دارد که مانعی برای تحقق اهداف کاهش هدررفت آب است، اما به‌طورجدی می‌توان گفت طی سال‌های گذشته در کل مجموعه شرکت آب و فاضلاب کشور، تلاش همگان بر این بوده تا به‌سمتی حرکت کنیم که کمترین میزان تلفات را داشته باشیم، به‌طورمثال در شبکه آب تهران در بسیاری از بخش‌های شبکه، مناطق مجزا پیاده‌سازی شدند که کنترل تلفات آب را با روش‌های مختلف انجام می‌دهند.

کارهای زیادی انجام شده و کارهای زیادی هم می‌شود انجام گیرد، حتی با همین شرایط زیرساختی هم می‌توانیم خود را تطبیق دهیم و به‌سمت کاهش هدررفت حرکت کنیم، اما نیاز است دولت براساس تصمیمی که گرفته منابع مالی و فنی آن را فراهم کند تا بتوانیم شاهد یک اتفاق بزرگ باشیم.

سخن پایانی

در مجموع کاهش ۵ درصدی «آب بدون درآمد» امکان‌پذیر است، اما باتوجه به تعرفه و قیمت‌گذاری آب، این مهم نیازمند بودجه و اعتبارات کافی و مشخصی است تا به‌تحقق برسد. به‌گفته کارشناسان، مسئله آب در ایران به‌دلیل شرایط بحرانی آن، تنها از منظر اقتصادی حائزاهمیت نیست، بلکه ارزش ذاتی آب برای ما مهم است.