لید صنعت چاپ، صنعت بزرگ و بااهمیتی است. این صنعت در بیشتر کشورهای توسعه‌یافته در بین ۵ صنعت نخست جای گرفته، اما به‌گفته کارشناسان و فعالان آن، در کشور ما در جایگاه مناسبی قرار ندارد و دچار بحران شده است. فرسودگی ناوگان صنعت چاپ، یکی از چالش‌های پیش‌‌روی این صنعت است. در حال حاضر بسیاری از چاپخانه‌های کشور از فناوری‌های قدیمی و عمدتا فرسوده استفاده می‌کنند و یک‌سری دستگاه‌های خاص پیشرفته در ایران وجود ندارد و بیشتر ماشین‌آلات این صنعت با واردات تامین می‌شوند که آن هم سخت شده و صنعت چاپ را با چالش‌های متعددی مواجه کرده است. صمت در این گزارش، وضعیت این صنعت و دغدغه‌ها و مشکلات فعالان آن را از کارشناسان و فعالان صنعت چاپ کشور جویا شده که در ادامه می‌آید. با ما همراه باشید.

صنعت چاپ مغلوب سیاست‌گذاری‌های اشتباه

فرشید فرنگی، کارشناس صنعت چاپ درباره وضعیت این صنعت به صمت گفت: اینکه می‌گویند کالاها بدون بسته‌بندی و چاپ هویت ندارند، یعنی صنعت چاپ بسیار مهم و در اقتصاد تاثیرگذار است. واقعیت این است که در کشور ما اهمیتی به این صنعت استراتژیک داده نمی‌شود و این‌گونه است که ما نه شاهد حمایت‌های بانکی هستیم و نه دولتی. ترکیه در همسایگی ما برای تولیدکنندگان خود نه‌تنها در صنعت چاپ، بلکه در بیشتر صنایع دارای مزیت، مشوق‌های صادراتی تعریف می‌کند، اما برعکس در کشور ما شاهد ممنوعیت‌ها و محدودیت‌هایی هستیم که سر راه فعالان صنعت در بخش‌های مختلف گذاشته می‌شود. با این شرایط توان رقابت در بازارهای بین‌المللی را نداریم و صنعت ما روز به روز ضعیف‌تر و کوچک‌تر می‌شود. کشورهای دیگر، براساس اعتباری که واحد صنعتی دارد به آنها تسهیلات می‌دهند و بانک‌ها همراه تولید هستند، اما در کشور ما اداره‌ها باید مجوز بدهند و در ادامه شاهد هیچ‌گونه حمایتی ازسوی بانک‌ها نیستیم. فرنگی افزود: در حالی‌که در دنیا، صنعت چاپ را به‌عنوان هویت‌دهنده به تولید ملی قبول دارند، متاسفانه در کشور ما چاپ را هنوز فقط مختص کتاب می‌بینند و این بزرگ‌ترین لطمه‌ای است که از نگاه فرهنگی به صنعت چاپ وارد می‌شود. اگر صنعت چاپ مانند نفت در جایگاه خاص و استراتژیکی قرار بگیرد، درآمدزایی بسیاری برای صنایع وابسته خواهد داشت و بیشتر موردتوجه قرار خواهد گرفت؛ درنتیجه می‌توانیم یک خروجی مناسب داشته باشیم. وی ادامه داد: یکی از دلایل اینکه درباره صنعت چاپ سیاست‌گذاری‌ها درست نیست و از این صنعت حمایت نمی‌شود به عدم‌اطلاع مسئولان و مدیران رده میانی و بالایی در حوزه تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری برای این صنعت برمی‌گردد.

صنعت چاپ نیازمند مدیران آگاه

این کارشناس صنعت چاپ اظهار کرد: درست این است که مدیران رده‌های میانی و بالا که در سیاست‌گذاری‌های صنعت چاپ دخالت دارند، آموزش ببینند تا به شناخت برسند و بتوانند درست تصمیم‌گیری کنند. این موضوع نه‌تنها در صنعت چاپ، بلکه در تمام صنایع، لازم و ضروری است. متاسفانه آنچه شاهد آن هستیم سیاست‌گذاری براساس اطلاعات غلط است که آسیب‌های زیادی به اقتصاد کشور وارد می‌کند. باید از اخذ تصمیمات احساسی و شعار دادن دوری کنیم و بپذیریم بعضی کالاها را نباید تولید کرد. به‌عنوان نمونه، وضعیت خشکسالی را در تولید کاغذ در نظر بگیریم. باتوجه به اینکه ما به سمت خشکسالی می‌رویم و کشور ما بی‌آب می‌شود، بزرگ‌ترین اشتباه این است که به تولید کاغذ بپردازیم. گاه براساس تصمیمات اشتباه و در حمایت از این تصمیمات، دولت اقداماتی انجام می‌دهد که مشکلات صنعت چاپ را بیشتر می‌کند. به‌عنوان نمونه، در راستای حمایت از تولید داخل، ورود کاغذها و مقواهای خاص را محدود می‌کند یا تعرفه‌های سنگین بر آنها می‌بندد و در نتیجه از فرصت رقابت هم در بازار صادراتی و هم داخلی به‌خاطر گران شدن کالا، محروم می‌شویم. نتیجه تصمیمات امروز در آینده خود را نشان می‌دهد. فرنگی خاطرنشان کرد: ما از کشورهای توسعه‌یافته هم الگوبرداری نمی‌کنیم. در کل کشور، حدود ۴ هزار چاپخانه کوچک و بزرگ داریم و کشور همسایه ما ترکیه با جمعیت و شرایطی شبیه ما، حدود ۲۲ هزار چاپخانه فعال دارد. آنها در صنعت چاپ رشد کردند، چون باصرفه تولید می‌کنند و به جایگاه خوبی رسیدند که به‌راحتی به بازارهای آزاد دسترسی دارند، اما ما درگیر سیاست‌های اشتباه شدیم و جایگاه مناسبی در صنعت چاپ نداریم. در حال‌حاضر، حدود ۹۰ درصد صنعت چاپ کشور از مواد اولیه گرفته تا ماشین‌آلات، وابسته به خارج است. در زمینه ماشین‌آلات وضعیت بسیار نامناسبی داریم. بیش از ۷۰ درصد ناوگان صنعت چاپ کشور فرسوده شده و میانگین سنی آنها بین ۴۰ تا ۶۰ سال است که دلیل عمده آن نبود سیاست‌گذاری‌ها درست و حمایت‌های دولتی و بانکی است. واقعیت این است که در همه جای دنیا تا اعتبارات بانکی در کنار یک مجموعه نباشد، آن مجموعه توسعه پیدا نمی‌کند.

فرنگی در بیان راهکار برون‌رفت صنعت چاپ از مشکلاتی که دارد، گفت: اول اینکه آدم‌های باسوادی را که کندوکاو می‌کنند و پیگیر هستند در مسند تصمیم‌گیری بگذارند تا به‌دنبال شناخت فرهنگ و استانداردها و وضعیت بازار صنعت چاپ باشند و در نهایت بتوانند سیاست‌گذاری مناسبی برای این صنعت انجام دهند. دوم اینکه انسجام و هماهنگی بین نهادهای متولی از بانک و گمرک گرفته تا وزارت صمت و ارشاد حاکم باشد. اگر هر کدام از این نهادها، ساز خود را بزنند و جزیره‌ای تصمیم بگیرند و عمل کنند، منجر به بروز فاجعه می‌شود. اگر می‌خواهیم آینده این صنعت را درست کنیم، باید ضعف‌ها را بپذیریم و از این صنعت به‌معنای واقعی حمایت کنیم.

فرنگی در پایان با اشاره به اینکه متاسفانه اهمیت صنعت چاپ را باور نداریم و این‌گونه است که این حوزه متولیان متعددی دارد، افزود: وقتی صحبت از صنعت چاپ می‌شود، نخستین چیزی که به ذهن می‌آید، کتاب است؛ بر همین اساس وزارت ارشاد خود را متولی آن می‌داند، اما واقعیت این است که تمام صنایع از لوازم‌خانگی گرفته تا خودرو و دارو به صنعت چاپ و بسته‌بندی نیاز دارند. در ادامه هم زمانی که این آگاهی ایجاد شد، در حد همان حرف ماند. باید مجلس در کمیسیون‌های صنایع و تلفیق و سیاست‌گذاران، متولی این صنعت را آگاهانه تعیین کنند. تعیین‌تکلیف این مسئله باید در سطح کلان انجام شود؛ یعنی کارگروه‌ها تصمیم بگیرند به‌عنوان یک دستورالعمل بفرستند وزیر مطالعه کند و به مسائل این صنعت آگاه شود. سپس آن را با اعداد و ارقام تایید کند، به مجلس بفرستد، مجلس تایید کند و به قانون تبدیل شود. راحت است، اما متاسفانه کسی که در رأس تصمیم‌گیری است، حتی به مخیله‌اش هم خطور نمی‌کند که واقعا این موضوع مهمی است و باید متولی صنعت چاپ یک نهاد مشخص باشد. در امریکا، سومین رسته پولساز، صنعت چاپ و بسته‌بندی است، اما در کل خاورمیانه، فقط یک تا 2 درصد این بازار در دست کشور ما است. با این شرایط، چگونه می‌توانیم در این صنعت رقابت کنیم. کشورهایی که تا دیروز اسمی از آنها در نقشه نبود، امروزه در بازار چاپ و بسته‌بندی سهم‌طلبی می‌کنند و جالب این است که بسیاری از آنها ریشه‌های هویتی خود را از بازار ایران گرفته‌ و بعد مستقل و قوی شدند.

صنعت چاپ در محاصره مشکلات

علی مغانی، رئیس اتحادیه چاپخانه‌داران استان خراسان رضوی درباره وضعیت این صنعت به صمت گفت: در حال حاضر، صنعت چاپ در همه بخش‌ها دچار چالش است. از آنجا که بیشتر ماشین‌آلات و تجهیزات صنعت چاپ وارداتی است و درگیر مشکلات مربوط به تخصیص ارز، تحریم‌ها و محدودیت‌های گمرکی هستیم، نمی‌توانیم به موضوع نوسازی و بازسازی ورود کنیم. در بخش ماشین‌آلات، بخشی از نیاز این صنعت با واردات ماشین‌آلات دست دوم برطرف می‌شود، اما متاسفانه محدودیت‌ها و تعرفه‌های گمرکی این راه را هم بر صنعت چاپ بسته است. ماشین‌آلات صنعت چاپ سنگین هستند و گمرک نیز تعرفه آنها را وزنی محاسبه می‌کند. این رویکرد اشتباه است و صنعت فرسوده ما را دچار چالش‌های متعددی می‌کند و فرصت نوسازی را از فعالان آن می‌گیرد. اگر در زمان سیاست‌گذاری‌ها از کارشناسان و فعالان نظرسنجی شود و نظرات آنها موردتوجه قرار بگیرد، برخی از این تصمیم‌های اشتباه گرفته نخواهد شد.  مغانی افزود: برای واردات ماشین‌آلات نو هم نوسانات نرخ ارز بیشترین مشکلات را ایجاد کرده است. ما وابستگی زیادی به واردات تجهیزات صنعت چاپ داریم، اما فعالان ما در این صنعت با جهش‌هایی که نرخ ارز در چند سال گذشته داشته، توان خرید ماشین‌آلات و تجهیزات نو را ندارند. اینکه مدیریت و سیاست‌گذاری درستی در زمینه صنعت چاپ نداریم، این صنعت را به محاق برده است. علاوه بر موارد یادشده، ‌طبق مصوبه هیات وزیران تمام ماشین‌آلات باید با مجوز وزارت صمت ثبت سفارش شوند، این در حالی است که نمی‌دانیم متولی ماشین‌آلات صنعت چاپ کدام وزارتخانه است؛ وزارت ارشاد یا وزارت صمت. اگر متولی صنعت چاپ به‌طور خاص مشخص شود، دست‌کم در زمان پیگیری مشکلاتی که داریم کمتر سردرگم خواهیم شد. ماشین‌آلات صنعت چاپ متولی ندارند و طبیعی است که وارد چرخه نوسازی و بازسازی هم نشوند و برای آنها برنامه و تسهیلاتی هم تعریف نشود.

مغانی در تشریح انتظارات فعالان صنعت چاپ از دولت اظهار کرد: انتظار داریم دولت نخست متولی صنعت چاپ را مشخص کند و در ادامه به‌طورجدی به‌دنبال حل مشکلات این صنعت باشد. متولی این صنعت باید بداند که از یک سو ماشین‌آلات و تجهیزات صنعت چاپ گران است و ما نمی‌توانیم ماشین‌آلات نو وارد کنیم و از سوی دیگر، هیچ ارزی برای نوسازی و بازسازی اختصاص داده نمی‌شود، همچنین گمرکات هم برای واردات ماشین‌آلات دست‌دوم رویکرد مناسبی ندارد. وی افزود: در گذشته متولی صنعت چاپ چه در بخش محتوا و چه ماشین‌آلات وزارت ارشاد بود که از ۵ سال پیش بخشی از این صنعت زیرمجموعه وزارت صمت قرار گرفت. وزارت صمت هم در این مدت هیچ کاری انجام نداده؛ یعنی ما از آنجا مانده و از اینجا رانده ‌شده‌ایم. پیش از این فعالان صنعت چاپ راحت‌تر با وزارتخانه متبوع خود ارتباط برقرار می‌کردند، اما اکنون که صنعت چاپ زیر نظر وزارت صمت قرار گرفته، هیچ چیزی مشخص نیست و برای انجام برخی کارها ما را بین وزارت صمت و ارشاد پاس می‌دهند و در نهایت هم به نتیجه‌ای که باید نمی‌رسیم. درباره این مشکل خاص، انتظار داریم دولت تکلیف را روشن کند و ما را از بلاتکلیفی نجات دهد. اگر متولی صنعت چاپ مشخص باشد، می‌توانیم از او مطالبه‌گری کنیم که چرا چند سال است امکانی برای نوسازی و بازسازی به فعالان صنعت چاپ داده نشده است. در این میان، تحریم‌ها نیز به چالش‌های این صنعت افزوده است. گفتنی است تمام صنایع برای بسته‌بندی به صنعت چاپ وابسته هستند و این صنعت اشتغالزایی بالایی هم خواهد داشت.  مغانی در پایان تاکید کرد: برای کمک به صنعت چاپ دولت باید دستورالعمل‌ها و سیاست‌گذاری‌های حمایتی واردات ماشین‌آلات و تجهیزات این صنعت را راحت‌تر کند، متولی آن را مشخص کند و معافیت گمرکی یا تسهیلاتی برای واردات ماشین‌آلات صنعت چاپ تعریف کند تا این صنعت بسیار مهم بتواند در توسعه کشور نقش‌آفرینی کند.

سخن پایانی

سال‌هاست از ورود صنعت چاپ به ایران می‌گذرد و این صنعت در کشورمان فراز‌وفرودهای بسیاری را تجربه کرده، اما باوجود قدمتش، هنوز نتوانسته آنچنان‌که باید و شاید با رشد جهانی همگام شود. این صنعت به‌دلیل وابسته بودنش به واردات در دوران تحریم و نوسان و افزایش قیمت ارز، دچار مصائب گوناگون شده و از دنیا عقب مانده است. ضمن آنکه نبود سرمایه در گردش و سخت بودن جذب سرمایه از بخش خصوصی، موجب‌شده فعالان صنعت چاپ با روندی کندتر از گذشته فعالیت کنند. صاحبان این صنعت نیز همچون دیگر مشاغل و صنایع با چند برابر شدن نرخ ارز و نبود تبادلات بین‌بانکی جهانی نتوانستند به‌طور شایسته این صنعت را به‌روز نگه‌ دارند، به‌طوری که امروز بیش از هر چیز، نبود دستگاه‌ها و ماشین‌آلات پیشرفته و استفاده از تجهیزات فرسوده و کم‌بازده وضعیت صنعت چاپ را آشفته کرده است.

وزارت صمت و ارشاد پاسخگو باشند

جهانگیر رضایی-عضو اتحادیه چاپخانه‌داران استان قم

صنعت چاپ در دنیا از شاخص‌های توسعه است، اما متاسفانه این صنعت در کشور ما وضعیت مناسبی ندارد و در حال حاضر در موارد گوناگون از تامین مواد اولیه گرفته تا قطعات و تجهیزات با چالش‌های جدی مواجه است. به‌دلیل مشکلاتی که این صنعت با آنها دست به گریبان است، تیراژ تولید باوجود تقاضایی که وجود دارد، بسیار پایین است. صنعت چاپ در بخش ماشین‌آلات و تجهیزات مشکلات زیادی دارد. این صنعت جزو صنایعی است که فناوری‌های آن هر ۳ تا ۴ سال یک‌بار بروزرسانی می‌شود، اما متاسفانه در کشور ما از کشورهای دیگر عقب مانده و در این میان هم بانک‌های حمایت چندانی از این صنعت نمی‌کنند. از سوی دیگر هم رغبت و انگیزه‌ای برای ارتقای آن وجود ندارد و بیشتر فعالیت‌های این صنعت بر حوزه چاپ و بسته‌بندی متمرکز شده است. صنعت چاپ به‌طور خاص یک صنعت وابسته به واردات است که بیشتر نیازهای آن از کشور آلمان تامین می‌شود. البته واردات سخت است و گرانقیمت بودن ماشین‌آلات و تجهیزات و عدم‌حمایت بانک‌ها به‌وضوح صنعت چاپ را دچار مشکل کرده است. در این میان، بانک‌ها هم تعامل خوبی با فعالان این صنعت ندارند و درحالی‌که گردش مالی در این صنعت بالا نیست، حمایت‌های مالی دولت شامل حال آن نمی‌شود؛ از این ‌رو انتظار این است که این تعامل بهبود یابد و تسهیلات راحت‌تر در اختیار فعالان این صنعت قرار بگیرد. تامین قطعات و مواد اولیه به آورده مالی قابل‌توجهی نیاز دارد که در این بخش هم دولت می‌تواند به کمک صنعت چاپ بیاید. مشکلات صنعت چاپ هم متاثر از تحریم‌هاست و هم مدیریت داخلی این صنعت در کشور. مسیر برای توسعه صنعت چاپ هموار نیست و یکی از راه‌هایی که دولت می‌تواند به صنعت چاپ کمک کند، تبدیل شهرک صنعتی چاپ به یک منطقه آزاد است که در صورت همراهی وزارت صنعت، معدن و تجارت و براساس قوانین مناطق آزاد و ارتباط راحت‌تر بین‌المللی بخش زیادی از مشکلات فعالان صنعت چاپ برطرف خواهد شد و به گردش مالی این صنعت کمک می‌کند. این پیشنهاد در ابتدای دهه ۹۰ ازسوی اتحادیه چاپخانه‌داران پیگیری شد، اما در نهایت به‌دلیل عدم‌حمایت متولیان امر و همچنین نبود انگیزه برای اجرای آن، به نتیجه نرسید.صنعت چاپ ما در حالی در تنگنا قرار دارد و به آن توجهی نمی‌شود که در کشورهای توسعه‌یافته برای ‌آن اهمیت خاص و ویژه‌ای قائل هستند و جزو صنایع استراتژیک به‌شمار می‌رود. واقعیت این است که ازسوی مسئولان کشور نگاه درستی به صنعت چاپ نمی‌شود. دولت از طریق نهادهای گوناگون از آموزش و پرورش گرفته تا ارشاد و سازمان حج و زیارت و ... وارد صنعت چاپ شد که به جرأت می‌توان گفت خیانت بزرگی در حق این صنعت بود. یعنی عکس اصل ۴۴ عمل کردند و صنعتی که در اختیار مردم و اتحادیه‌ها بود، به دست نهادها و سازمان‌های دولتی افتاد. این موضوع در اواخر دهه ۷۰ اتفاق افتاد و آسیب بسیار بزرگی به صنعت چاپ وارد کرد. در حال حاضر، بسیاری از سرمایه‌های بخش صنعت کشور خوابیده و به‌نوعی این سرمایه‌ها هدر رفته است. متاسفانه مسیر را اشتباه رفتند. به‌دلیل همین تصمیمات اشتباه، بسیاری از فعالان صنعت چاپ از این صنعت خارج شدند. البته هنوز هم می‌توان این اشتباه را با واگذاری بخش‌های دولتی صنعت چاپ به بخش خصوصی جبران کرد؛ در صورتی که مدیریت درستی بر این صنعت حاکم شود و دولت بیشتر نقش نظارتی داشته باشد.

موضوع چالش‌برانگیز دیگر درباره صنعت چاپ، وجود دو متولی به‌نام وزارت صمت و ارشاد است که از دهه ۸۰ مطرح بوده است. پیشنهاد اتحادیه این بود که در بخش نرم‌افزاری وزارت ارشاد و در بخش سخت‌افزاری وزارت صمت، مدیریت این صنعت را برعهده داشته باشند، اما متاسفانه این دو نهاد با هم کنار نیامدند. بعد از صنعت هوا‌وفضا، پیچیده‌ترین صنعت، صنعت چاپ است که در تمام صنایع از صنایع فرهنگی گرفته تا صادراتی و وارداتی ردپای آن دیده می‌شود. متاسفانه نه وزارت ارشاد بودجه خوبی برای صنعت چاپ در نظر می‌گرفت و نه وزارت صمت و در نهایت آسیب متولیان دوگانه را صنعت چاپ دید. هر دو وزارتخانه مدعی تولی‌گری صنعت چاپ هستند، اما درنهایت حرکت مثبتی برای حمایت از این صنعت نکردند. اگر وزارت صمت و ارشاد مدعی حمایت از این صنعت هستند، سند ارائه دهند و بگویند در کدام بخش به این صنعت کمک کرده‌اند. آیا در نوسازی تجهیزات و ماشین‌آلات مصوبه‌ای برای کمک به صنعت چاپ دارند؟ آیا تسهیلاتی برای کمک به این صنعت در تامین سرمایه در گردش در نظر گرفته‌اند؟ کدام بودجه و سرفصل برای کمک صنعت چاپ بوده است؟ وزارت ارشاد هم فقط نظارت نرم‌افزاری می‌کند، اما حمایت نرم‌افزاری ندارد. به‌عنوان‌مثال می‌تواند مشتریان کلانی از خارج کشور برای صنعت چاپ بیاورد. آیا این کار را کرده و توان انجام آن را داشته است؟ انتظار این است که وزارت صمت و ارشاد پاسخگو باشند و بگویند به‌طور خاص کجا به داد صنعت چاپ رسیده‌اند.